Biık töbenıŋ qaq ortasynda tūrǧan Däuqaranyŋ qūlpytasyndaǧy arabşa jazudy jurnalist Qazybek Qabjanov oqyp, suretke tüsırgen edı.
«Batys Qazaqstan qūlpytastary» kıtabynda «Dana. Kaz» jurnalynyŋ Bas redaktory Qazybek Qūttymūratūly bylai dep jazypty: «BQO, Qaratöbe audany, Egındıköl auyldyq okrugıne qarasty Jıgerlen eldı mekenınıŋ künbatys jaǧynda 2-3 km qaşyqtyqta biık töbe basyna ornalasqan köne, jaŋa zirattar aralasqan qorym. Mūnda Kışı jüz, Baiūly qūramyna kıretın Baibaqty ruynyŋ ūranyna ainalǧan Däuqara batyrdyŋ molasy bar. El-jūrt basyna täu etıp, aqtyq (şüberek) bailaityn ziiarat oryny sanalady. Qūlpytas şaǧyn, biıktıgı 110 sm şamasyndai. Eşqandai oiu-örnek salynbaǧan. Eskertkış tastyŋ kei jerı syrtqy äser saldarynan (bälkım mai qūiǧannan ?!) qaraiǧan. Qūlpytas mätını 5 bölıkke bölınıp jazylǧan, astyna ru taŋbasy qaşalǧan.
Sonymen, bız Qaratöbe audany, Egındıköl auyldyq okrugıne qarasty Jıgerlen eldı mekenındegı «Däuqara qauymynda» jatqan Däuqara Qaraqojaūlynyŋ 1751 jyly 64 jasynda qaitys bolǧanyn bıldık. Sonda Däuqara 1687 jyly tuǧan dep aita alamyz.
Däuqaranyŋ basyna tüneuşılerdıŋ üzılmeitındıgın, onyŋ qūlpytasyna bailanǧan aqtyqtar men temır jäşıkke salynǧan teŋgelerdıŋ köptıgın köruge bolady. Kezınde balşyqtan soǧylǧan tastan qalaǧan üiı qūlap qalǧan eken. Qūlpytasy da jyl ötken saiyn jerge şögıp, qūlaiyn dep tūr.
Däuqara jaily äŋgıme bolǧanda tyŋdauşysyn eleŋ etkızer närse – Däuqara batyrdyŋ dulyǧasy, sauyty, qylyşy bolǧandyǧy. «Qandai qiynşylyq bolsa da, batyr babamyzdyŋ sauytyn közdıŋ qaraşyǧyndai saqtaiyq» degen Däuqaranyŋ ülken balasy Myrzabolattan bastau alǧan amanat-ösiet künı bügınge deiın ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasyn tauyp keledı eken.
Sonymen jurnalistık tynymsyz ızdenudıŋ arqasynda Däuqaranyŋ jauǧa kigen sauyty tabyldy. Ol memlekettık mūrajaida emes, batyrdyŋ ūrpaǧynyŋ üiınde, anasynyŋ amanaty boiynşa onyŋ sandyǧynda, aq oramalǧa oralyp saqtalǧan.
Däuqaranyŋ dulyǧasy da qolda bolǧan. Ony Taipaq öŋırınde tūrǧan ältekenıŋ bır jıgıtı babamyzdyŋ aruaǧyn ardaqtaimyz dep alyp, artynan ol kısı Aqtöbe jaqqa köşıp ketken. Sol kısınıŋ ūrpaǧy qazır qaida tūrady? Dulyǧa bar ma eken? Ol jaǧy belgısız bolyp tūr.
Täuelsızdıktı aŋsap, elın jaudan qorǧaǧan Däuqaradai batyrdyŋ esımın ūlyqtau maqsatynda Baibaqty ruynyŋ bır top azamattary Däuqara batyr men Nauşa batyr Qarjauūlynyŋ ziratynyŋ basyn qaraituda.
Batyr babamyz Däuqaranyŋ ūrpaqtary Äbıtūly Quanyştyŋ balalary Serık pen Säulenıŋ kömegınıŋ arqasynda köp jyldan berı atadan balaǧa qasiettı mūra bolyp kele jatqan, Ūmsyndyq äjenıŋ sandyǧynda saqtalǧan Däuqara batyrdyŋ sauytyn ötken jyldyŋ küzınde bırınşı bolyp men kördım.
Serık Quanyşūlynyŋ aituynşa, Ūmsyndyq äje qanşa öjet, qaisar bolsa da, asyra sılteu jyldarynyŋ qyspaǧynan qorqyp, Däuqara atasynyŋ sauyty men qylyşyn özı bıletın jerge kömıp saqtaǧan. Būl sauyttyŋ tarihy tereŋde jatyr.
Älı balasy Äbıt 1903 jyly Taipaq audanynyŋ Öleŋtı eldı mekenınde düniege kelgen. Ruy – Baiūlynyŋ Baibaqtysy, onyŋ Ältekesı, onyŋ Däuqara bölımı. Äbıt 1942 jyly soǧysqa alynyp, 1943 jyldyŋ qaŋtar aiynda Stalingrad maidanynda erlıkpen qaza tapqan. Äbıttıŋ bäibışesı Ūmsyndyq Qanalyqyzy Älieva 1912 jyly Taipaq audanynyŋ Jylandy eldı mekenınde düniege kelgen. Äbıt 1942 jyly soǧysqa keter aldynda Ūmsyndyqqa «Batyr babamyzdyŋ sauyty saǧan amanat. Atanyŋ atyn ardaqtap, täu etıŋder. Qinalǧan kezde atadan kömek sūraŋdar, ol kömegın beredı. Jūrtqa jaimai, Qaratöbedegı Qaldyǧaity özenı janyndaǧy Däuqara atamyzdyŋ ziratyna baryp tūryŋdar. Men soǧystan aman kelsem söz joq, būl sauyt-saimanǧa özım qamqorşy bolamyn. Batyr babam elın, jerın qorǧaimyn dep şeiıt bolǧan. Menıŋ özgelerden nem artyq?! Otan qorǧauda opat bolsam – ūrpaǧyma maqtanyş. Al sen ömırden öterıŋde şaŋyraq iesı balaŋa amanatta» degen Äbıt soǧystan oralmaǧan.
Zaman jaqsardy-au degende, Ūmsyndyq äje qarular tyqqan jerdı aşsa, qylyş tottanyp, şırıgen. Qolǧa ūstauǧa kelmei, ortasynan qaq bölınıptı. Sauyt azdap tottanǧany bolmasa, baiaǧy küiın joǧaltpaǧan.
Sol künnen bastap Ūmsyndyq äje batyr babasynyŋ sauytyn jūrt közıne körsetpei, özınıŋ ülken sandyǧynda saqtapty. Balalaryna, tamyr-tanysqa, körşı-kölemge sauyt jaily aituǧa tyiym salypty.
Ömırden öter şaǧynda Ūmsyndyq sauytty balasy Quanyşqa tapsyrǧan. Ol kısı 1986 jyly 74 jasynda qaityp, Aŋqatydaǧy qauymǧa jerlendı. Quanyş bolsa qasiettı dünienı balasynyŋ ülkenı Serıkke tapsyrǧan.
Serık ekınşı bölmeden aq şüberekke oralǧan kölemdı närsenı alyp kelıp, menıŋ aldyma qoidy. «Däuqara atamyzdyŋ baiaǧydan berı jūrttan jasyryp jürgen sauyty mynau» dep oramal bailamyn şeşıp, sauytty körsettı.
Däuqara batyrdyŋ sauytyn ülken tolǧanys üstınde qolyma alyp, qarap otyrmyn. Azdap tot basqan, torlanǧan, kışkene şynjyr köz sauytqa zer salyp qaraǧanda baiqaǧanym – kındıkten säl joǧary jaǧynda tesıktıŋ barlyǧy. Al basqa jerlerı bütın.
Sonymen, Jıgerlen auyly qasyndaǧy biık töbeden mäŋgılık mekenın tapqan Däuqara batyrdyŋ sauyty tabyldy. Endı, batyrdyŋ dulyǧasy tabylsa, sonau 1998 jyldan bergı jurnalistık ızdenısımnıŋ jetıstıgı bolar edı dep oilaimyn. Äiteuır, ūzyn jıptıŋ ekınşı ūşyn ūstaǧaly otyrmyz, sättı bolǧai!
Qaiyrjan HASANOV,
Qazaqstannyŋ Qūrmettı
jurnalisı,
Oral
