Qobyz padişasy

Fatima Balǧaeva turaly söz

Qazaq halqynyŋ köneden kele jatqan ūlttyq saz aspaptarynyŋ ışınde ysyp oryndalatyn, tereŋ de tolqymaly syrǧa toly ünı bar, tyŋdarmanǧa estetikalyq äserı zor qobyzdyŋ orny erekşe. Qobyz tereŋnen buyrqanyp şyǧar jan sezımın, neler tereŋ qabatta jatatyn syr qatparyn, köŋıl küiı men sarynyn qai qyrynan bolsa da aşyp bere alatyn adamnyŋ tabiǧi dauysyna eŋ jaqyn bıregei aspap. «Küi atasy – Qorqyt» dep qazaq beker aitpaǧan. Qorqyttyŋ küi saryndaryn oryndaǧan negızgı aspaby qazaqtyŋ qara qobyzy ekenın eskersek, halqymyz üşın būl aspap şyn mänınde qasiettı. Osy könenıŋ közındei kenen aspaptyŋ aiaqqa tūryp, orkestr qūramyndaǧy özınıŋ ornyn aluy­na erekşe eŋbek sıŋırgen, käsıbi qobyz aspabynda oryndauşylyq mektebınıŋ negızın qalaǧan şeber oryndauşy ärı ūstaz, Qazaqstannyŋ halyq ärtısı, professor Fatima Jūmaǧūlqyzy Balǧaeva bolatyn.

F.Balǧaeva – Qūrmanǧazy atyndaǧy Qazaq ūlttyq konser­vatoriiasy, halyq aspaptar kafedrasynyŋ tūŋǧyş tü­legı. Ol qobyz aspabynda kä­sıbi oryndauşylyq öner­dıŋ körnektı ökılı bolumen bırge özınıŋ barlyq sanaly ǧū­myryn elımızdıŋ bılıktı muzykant oryndauşylary men pedagogtaryn tärbieleu ısıne tolyǧymen arnaǧan to­laǧai ūstaz. Jastaiynan şy­ǧarmaşylyq eŋbekke qy­zu ara­lasqan onyŋ peşenesıne qazaq ūlttyq qobyz mektebınıŋ ırgetasyn qalau, jetıldırıp alǧa damytu sekıldı jauapty ärı qūrmettı mındetter jazylypty.

Äkesı Jūmaǧūl baidyŋ malyn baqqan. Sūrqai ömırdegı bar qyzyǧy – öz qolymen ja­saǧan qalaq dombyrasyn ermek qylǧan eken. Muzykany erekşe jaqsy körgendıgı de bolar, qoidan aiyrylyp qalasyŋ dep oinap otyrǧan dombyrasyn qaq bölıp tastaǧanda da qaitpai, qaitadan jasap alyp, önerın tastamaǧan eken. Janūiadaǧy bes balanyŋ ekınşısı, jasta­iynan muzykaǧa beiımı osy Fatima bolady. Anasy Beksūlu men ekeuı oşaq basynda qo­sylyp än aitady eken. 1928 jyly Balǧaevtar otbasy sonau Tül­kıbastan Almaty qalasyna köşıp keledı. Fatima №38 orta mektebınde oqidy. Jastaiynan etı tırı epsektı qyzdy körkem­önerpazdar üiırmesıne qa­ty­­suşy şäkırtterdıŋ oryn­dauyndaǧy qūlaqqa jaǧymdy muzykanyŋ ünı beijai qal­dyrmaityn. Tumysynan zerek, estıgenın lezde qaǧyp alatyn Fatima osy üiırmenıŋ dombyra jaǧyna qabyldanady. Mektep qabyrǧasynda jürıp ol körkemönerpazdar üiırmesınıŋ jetekşısı, belgılı kompozi­tor, sol kezdegı köptegen kör­kem­­­önerpazdar ūjymdary men käsıbi öner mekemelerın ūiym­dastyruşy Baqytjan Baiqadamovtyŋ tälımın körıp, mekteptıŋ mädeni ömırıne ülken yqylaspen belsendı qatysady. «Aigölek» ansamblınde önerın şyŋdaidy. Būl üiırmede talai talantty ūl-qyzdar ke­iın qazaq käsıbi önerınıŋ bel­gılı tūlǧalaryna ainaldy. So­lar­dyŋ bırı Fatima Balǧaeva bolatyn.

Ūly Otan soǧysy bastal­ǧan kezde er-azamattar mai­danǧa şaqyrylyp, filarmoniia qūramynda ıstep jat­qan ūlt aspaptar orkestrı, özge de öner ūjymdary bı­lıktı muzykanttarǧa degen tap­şylyqty ötkır sezınedı. Osyndai qiyn jaǧdaidan şyǧu üşın 1942 jyly arnaiy jıberılgen mamandar el ışındegı, mektep pen orta jäne joǧary oqu oryndaryndaǧy oquşy, student jastar arasynan talanttardy ızdep tauyp, olardy arnaiy oqu ordalaryna ügıttep tarta bastady.

Orkestrdıŋ belgılı muzykanttary Qali Jantıleuov, Lūqpan Mūhitov, Jappas Qa­lam­baevtar respublikanyŋ tükpır-tükpırıne arnaiy ıs-saparlarǧa şyǧyp, talantty balalardy önerge süiredı. J.Qalambaev №38 mektepke barǧan kezınde Fatimanyŋ erekşe qabıletın baiqaidy. Söitıp, oǧan aspapty meŋgeruge jäne Qazaq memlekettık filar­moniiasynyŋ ärtısı boluǧa ūsy­nys jasaidy. Osylaişa, 15-16 jastaǧy Fatima ülken önerge aiaq basady.

Onyŋ alǧaşqy ūstazdary attary köpke äigılı Oqap Qabi­ǧojin, Nauşa Bökeihanov boldy. Keiınırek ataqty Qa­li Jantıleuov, Lūqpan Mū­hi­tovtardan tälım aldy, Fa­tima Jūmaǧūlqyzyn dombyra tartu jetıstıkterıne qarap ony orkestrge auystyrdy. Bıraq, ūs­tazdarynyŋ eşqaisysy Fa­timanyŋ negızgı aspaby dombyra emes, qobyz bolady dep bol­jamaǧan. Ol dombyraşy retınde 1944 jyly Taşkent qalasynda ötken Qazaqstannyŋ öner dekadasyna qatysady. Küişı, muzyka zertteuşı Ta­lap Qaraşqa közı tırısınde bergen sūhbatynda Fatima apai: «…Aǧalardyŋ qa­­synda, olardyŋ dombyra tartuyna bıraz qyzyqtym, bıraq, menıŋ qūlaǧyma öte ja­ǧymdysy qobyz boldy» – deidı. Jas muzykant orkestrdıŋ ekınşı qanatyndaǧy qobyzşylar tobyna qūlap, köŋılı solai qarai aua bere­dı. Orkestrdegı qobyzşylar Jap­­pas Qalambaev, Gülnafis Baiazitovalardyŋ önerıne qy­zyǧuy erekşe bolady. Onyŋ üne­mı qobyzdyŋ äuezdı äsem ünı­ne qūlaq salyp, osy aspapqa köŋılı qūlaǧanyna janyndaǧy ūstazdyq etken aǧa-apailary da qarsy bolmaidy. Söitıp, dom­byraşy bolyp qalyptasyp qalǧan Fatima körnektı qo­byzşy J.Qalambaevtyŋ jetek­şılıgımen jarty jyl boiy qobyz aspabyn meŋ­gerudı qolǧa alady. Zor qyzy­ǧuşylyqpen ärı täuekel qūştarlyqpen bas­tap ketken ısı alǧa basyp, jas mu­zykant qobyz aspabymen bıte qainasady.

1945 jyly F.Balǧaeva ja­­ŋa­dan aşylǧan konser­va­toriianyŋ qazaq ūlt aspaptary kafedrasyna oquǧa tüsedı. Onda ol Sankt-Peterburg kon­­­servatoriiasynyŋ tülegı, tanymal skripkaşy, ūstaz İosif Antonovich Lesmannyŋ synybynda käsıbi bılım ala bastaidy. Talantty ūstazǧa talapty şäkırt tap kelgen eken. Şäkırtınıŋ jetıstıkterıne süiıngen ūstaz qobyz aspabyn igeruge arnalǧan oqu qūralyn, jattyǧuǧa arnalǧan etiudter, pesalar jazyp, repertua­ryn molaitady. Fatima qobyzben bırınşı partiiany, ūstazy İ.Les­man skripkamen ekınşı dauysta klassikalyq duet qūryp, zerdelı şäkırttıŋ jan-jaqty käsıbi muzykant bolyp qalyptasuyna yqpal etedı. Kom­­pozitorlar A.Jūbanov, E.Brusilovskii de arna­iy şy­ǧarmalar jazady. Özı skripkada Europalyq skripka mektebınıŋ oryndauşylyq jetıstıkterın qazaqtyŋ dästürlı qobyz aspabynda keŋınen paidalana otyryp oqu-toqumen öt­kızılgen studenttık jyldar ūmytylmastai bolyp bolaşaq muzykanttyŋ käsıbi bılıktılıgın ūştaidy. Konservatoriianyŋ alǧaşqy tülekterı qatarynda Fatima oqudy üzdık aiaqtap, dästürlı qazaq muzykasynyŋ şeber oryndauşylary qa­taryna qosylady.

Konservatoriiany osy kez­­de aiaqtaǧan alǧaşqy tü­lek­terı retınde qazaqtyŋ tanymal muzykant-pedagogta­ryn ülken maqtanyşpen es­ke alamyz. Olar: professor, kom­pozitor, dombyraşy Ha­­bidolla Tastanov, qa­zaq fol­klorly-etnografiialyq as­­paptaryn tauyp, jinap zert­teluıne, qatarǧa qosuǧa ǧū­myryn arnaǧan önertanu kandidaty, professor, Qazaq KSR önerınıŋ eŋbek sıŋırgen qai­ratkerı Bolat Sarybaev, diri­jer, KSRO halyq ärtısı, Memlekettık syilyqtyŋ lau­reaty Şamǧon Qajyǧaliev, P.İ.Chaikovskii atyndaǧy Mäskeu konservatoriiasynyŋ professory, Ülken teatr­da dirijerlık etken, Qazaq­stan Respublikasynyŋ, Tatar­stan­nyŋ halyq ärtısı Fuat Mansūrov, taǧy basqalar. F.Bal­ǧaeva özı oqyǧan, qyzmet etken Qūrmanǧazy atyn­da­ǧy Qazaq ūlttyq konser­va­toriiasynyŋ tarihynda esım­­derı altyn ärıptermen ja­zyl­ǧan osyndai jūldyzdy şo­ǧyrdan bolatyn. Tynymsyz eŋbektenudıŋ arqasynda ol qa­zaqtyŋ aspaptyq önerın res­publika kölemınde ǧana emes, bükıl älemge nasihattaǧan muzykant.

Qazaq ūlt aspaptar orkes­rınıŋ negızın qalauşy dirijer, kompozitor A.Jūbanov orkestr repertuarynyŋ ösuıne nazar audarady. Kürdelı şyǧarmalardy oryndauǧa, klassikalyq muzykany igeruge bailanys­ty orkestrdegı dästürlı aspap­tardyŋ dybys sapasyna, müm­kındıkterın molaituǧa, diapa­zonyn keŋeituge köp köŋıl böledı. Arnaiy şaqyrtylǧan aspap jasauşynyŋ mamandarmen täjıribelık jūmystar nätijesı de köp küttırmeidı. Osyndai eŋbektenudıŋ arqa­synda Fatima Balǧaevanyŋ şyǧarmaşylyq jolynda ülken belesterge bastaityn üş ışektı qobyz-prima aspaby düniege keledı. Qazaqtyŋ dombyrasy men qobyzyn jetıldıruge ül­ken üles qosqan aspap jasau­şy şeber V.Romanenkonyŋ qolynan şyqqan üş ışektı, tūtas aǧaştan şauyp jasalǧan būl aspap F.Balǧaevanyŋ şeber oryndauynda äuezdı ün erek­şelıgımen, sazdylyǧymen, sezımtaldylyǧymen san myŋ­daǧan tyŋdarmannyŋ jüregın jaulady.

Diplomdy qobyzşynyŋ aldynan kütken ülken synaq Berlin qalasynda 1951 jyly ötken üşınşı Düniejüzılık jas­tar men studentter festivalıne baruy edı. Mäskeudegı on kün boi­ǧy arnaiy daiyndyq­tan keiın atalmyş öner merekesı­ne qatysuy jäne jeŋımpaz atanuy jas muzykanttyŋ mereiın asyrdy, bükıl qazaq üşın abyroi boldy. Qazaqstannan jas dirijer Ǧ.Dūǧaşev, änşı B.Do­symjanov, qobyzşy F.Balǧaeva osy öner dodasynda eŋ märtebelı laureat ataǧyn jeŋıp aldy. Halyqaralyq arenada qazaqtyŋ qarapaiym köne aspaby tūŋǧyş ret tek özıne tän äsem äuezımen tyŋdarmanyn täntı etedı. Onyŋ estradalyq konserttegı sansyz oryndau­lary qobyz-prima aspabyn körkem meŋgeruımen, joǧary käsıbilıgımen erekşelendı. Bū­dan keiın de F.Balǧaeva ha­lyqaralyq ülken forumdarda: Jastar men studentter­dıŋ Buharestegı festivalınde (1953), Mäskeude ötken fes­tivalde Ülken teatr­dyŋ sim­­­­foniialyq orkestrınıŋ süie­meldeuımen A.Jūbanov­tyŋ qo­byzǧa arnalǧan «Köktem val­sın» oryndap, laureat atandy.

1958 jyly Mäskeu qala­synda Qazaq önerı men mäde­nietınıŋ dekadasy öttı. Osy saparǧa orkestr qūramynda jäne jeke oryndauşy retın­de qatysqan F.Balǧaeva ūlt­tyŋ dästürlı muzykalyq aspa­bynyŋ mol mümkındıgın paş etedı. Dästürlı küi şyǧar­ma­larynan bölek, qazaq käsı­bi kompozitorlarynyŋ jäne älem­dık klassikalyq muzyka repertuaryn da erkın meŋgergenın körsetedı. Qazaq öner şeber­lerınıŋ soŋǧy konsertı turaly maqalada Fatimanyŋ oryndau şeberlıgı jaily: «Būl muzyka halyq ömırınıŋ tereŋ tübınen bastau alatyn siiaqty. Aşyq, qyzdyŋ bäseŋdeu dauysy tärızdı jıŋışke öŋeştı skripka – qobyz, keremet şeber aspapşy F.Balǧaeva qolynda quanyş, köktem, baqyt ja­iynda ändetedı» («Pravda» gazetı. 1958 jyl, 24.12) degen joldar bar. Mäskeudıŋ Ülken teatrynyŋ sahnasynda ötken būl konsertte Fatima Balǧaeva belgılı kompozitor, dirijer, sausaǧynan bal tamǧan dombyraşy Nūrǧisa Tılendiev basqarǧan simfoniialyq or­kestrdıŋ süiemeldeuımen aŋy­rat­qan edı qazaq qobyzyn.

Taǧdyr oǧan qobyz önerın alǧaş igeru men därıpteu baqytyn syilady. Ol osyndai mümkındıktı är kezde jo­ǧary deŋgeide paidalana bıl­­dı. Qobyzdyŋ padişasy atan­ǧan Fatima Jūmaǧūlqyzy res­publikanyŋ tükpır-tük­pırınde, 20-dan asa şetelderde konserttık estrada sahnasynda öner körsetken alǧaşqy qobyzşy-solist jäne qobyzǧa arnalǧan şyǧarmalardyŋ bırınşı oryndauşysy. Haly­qaralyq konkurs laureaty ataǧyn alǧan alǧaşqy qo­byz­şy. Ülken teatr sahnasyna qobyzdy alǧaş alyp şyq­ty. Ol konservatoriiadaǧy qo­­byz-prima synybynyŋ bı­rınşı oqytuşysy, al­ǧaş­qy ädıstemelık jinaqtar­dyŋ jäne oqu qūraldarynyŋ, trans­­­krip­siialardyŋ avtory, professor ataǧyna laiyqty bolǧan alǧaşqy qobyzşy.

Kezınde bükıl respublikadan talantty balalardy taŋdap alyp oqytatyn A.Jūbanov atyndaǧy respublikalyq orta arnaiy muzykalyq mektep-internat aşyldy. Osy mektep-internat qabyrǧasynan bas­tap bolaşaq qobyzşylardy daiyndauǧa belsendı atsalysqan F.Balǧaeva özınıŋ bastamasymen 1968 jyly qobyz-prima synybyn aşty. Qazaqtyŋ ta­lantty muzykanttarynyŋ ja­ŋa buynyn qalyptastyrǧan būl mekteptıŋ daiyndaǧan qobyz­şylary köptegen öner bäigelerınen oza şauyp, biık belesterden körınude. Ärine, būl oraida F.Balǧaevanyŋ eŋbegı zor.

F.Balǧaeva aspapty nasihattau ısıne erekşe köŋıl böldı. Barǧan jerde köŋılge tüigen mäselelermen tūraqty oi bölısıp, mamandardyŋ tal­qysyna salyp otyrdy. Jetıstıkter men kemşılıkter jaily konservatoriianyŋ ǧylymi keŋesınde, mamandar arasynda pıkırın aşyq bıldıretın. Gazet-jurnaldar arqyly qazaq dästürlı muzy­kasynyŋ mäselelerın aşyq talqylauǧa keŋınen aralas­ty. Mysaly, «Folklorlyq halyq aspaptarynyŋ jandanuy jäne olardy damytu joldary» taqyrybynda pıkırtalas­qa qatysqan F.Balǧaeva fol­­k­lorlyq ūlt aspaptaryn ji­naq­tauşy B.Sarybaevtyŋ zertteuşılık ızdenısın qol­dap, osy baǧyttaǧy täjıribenı qol­danysqa keŋınen engızudı jaqtaidy. Bıraq, sonymen bırge, folklorlyq aspaptardyŋ jandanuy şynaiy tabiǧaty­nyŋ şegınen şyqpauy kerek, jäne «jandanuǧa jatpaityn ūlttyq yrǧaqtyŋ saqtaluyn qa­daǧa­lauymyz kerek» degen ūstanymyna berıktıgın tanytady. Europalyq skripka muzykalyq aspabyna qobyz­dyŋ dybysy, oryndauşylyq qūrylymy ūqsap bara jat­qandyǧy alaŋdatatynyn, dästürlı aspapqa özıne tän tabiǧi qoŋyr ünın qaitaru kerektıgın ömırınıŋ soŋǧy sätıne deiın aityp otyrdy.

Ol ūlttyq aspaptar kafe­drasyn, keiın qobyz ben syrnai kafedrasyn basqara otyryp, jas oqytuşylar men stu­dentter tärbiesıne köp küş-jıger jūmsady. F.Bal­ǧaevanyŋ pedagogikalyq qyz­metı özı oqyp bıtırgen konser­vatoriia qabyrǧasynda 50-şı jyldan bastau alady. Qūr­mettı demalysqa ketkenşe res­publikanyŋ tükpır-tük­pırınde eŋbek etıp jatqan 100-den asa şäkırt tärbielep şyǧardy. Ol kısınıŋ aldy­nan tälım alǧan zamanymyzdyŋ myq­­ty qobyzşylary, professor Meruert Qalenbaeva, Zere Bei­­senbaeva, Läzzat Şäjenova, Törehan Kärıbaev sekıldı jeke oryndauşylar Fatima apai salyp ketken sara joldy ūzartyp, dästürdı jalǧastyryp keledı. Köp jyldar boiy tuystas kör­­şı Özbekstan, Äzerbai­jan, t.b. elderdıŋ joǧary oqu oryndary tarapynan memlekettık emtihandar komissiiasynyŋ töraiymy boluǧa şaqyrylyp tūruy ony öz ısınıŋ şeberı ärı käsıbi bılıktı maman dep bılgendık bolatyn.

Professor F.Balǧaeva 55 jyl pedagogikalyq salada qyzmet etıp ülken täjıribe ji­naqtady. F.Balǧaeva däs­türlı qobyzdaǧy oiynnyŋ qa­ǧi­­dat­taryn aldyŋǧy qatarly klassikalyq aspaptar, skripka men violonchel mektepterınıŋ oryndauşyǧa qolaily ädıs-täsılderımen tolyqtyryp, jan­dandyrylǧan qobyz-prima aspabyndaǧy oinaudyŋ özın­dık oqytu ädısın qalyptastyrdy. Onyŋ pedagogikalyq jäne oryndauşylyq jetıs­tık­te­rınıŋ qūpiiasy – dästürlı mädeniettıŋ negızıne süiene otyryp, şy­ǧar­ma­şylyq da­ralyq pen ja­ŋa­şyldyqqa ūmtyluynda. Se­­­­bebı, onyŋ ūstazdary qazaq öne­rı­­nıŋ tarlandary Qali Jan­tıleuov, Nauşa Bökeihanov, Jappas Qalambaev boldy. Keiın onyŋ oryndauşylyq şeberlıgı skripka önerınıŋ saŋlaǧy A.Auerdıŋ şä­kır­tı, ataqty skripkaşy İ.Les­mannyŋ jetekşılıgımen qa­lyptasty. Qobyz padişasy osy­­laişa öner şyŋyna jettı. Halqy Fatimadai asyl önerpaz qy­zynyŋ jarqyn beinesın ärdaiym sol biıkten köre ber­­mek. Toqsannyŋ törınde qalyqtaǧan ruhy şat bolsyn.

Şolpan RAUANDİNA,
Qūrmanǧazy atyndaǧy Qazaq ūlttyq konservatoriiasynyŋ dosentı
ALMATY