Qazaqtyŋ batyrlyq jyrlary jäne Er Qabanbai

Jazuşy, folklorşy, baspager, tarihşy-etnograf Zeinolla Mübärakūly Sänık aramyzda bolsa  bügın 85 jasqa tolar edı.   Qalamger  1935 jyldyŋ 15 säuırınde Qytai halyq respublikasynyŋ Tarbaǧatai aimaǧyna qarasty Şaǧantoǧai audanynda Barlyq tauynyŋ bauraiynda düniege kelgen. 1957 – 1970jj. Ürımjıdegı «Jastar baspasynda» redaktorlyq qyzmet atqarady. 1970 – 1978jj. «Halyq jauy» atanyp Būratala oblysynyŋ Jyŋ audanynda eŋbekpen özgertude bolady. Sol kezde jinaǧan materialdaryn 1980 jyly jazuşy Orazbek Qanapin ekeuı qūrastyryp, baspadan şyǧardy. «Qazaq ertegılerı»(2 kıtap) «Qazaq balalar ertegılerı»(2 kıtap), «Qabanbai batyr», «Qarakerei Qabanbai», «Qazaq emşılıgı men därıgerlıgı»(alǧysözın jazyp, baspaǧa daiyndaǧan) syndy kıtaptar sol jankeştı eŋbegınıŋ nätijesı edı.  1978-jyly aqtalǧannan keiın, «Halyq baspasynda» redaktor, 1980 jyly «Şyŋjaŋ halyq baspasynyŋ» qazaq redaksiiasyna redaktor, 1982 jyly tete-aǧa redaktor, 1986 jyly aǧa-redaktorlyq käsıptık-tehnikalyq ataq alǧan, 1992-1999jj. «Şyŋjaŋ jastar örender» baspasynda jetekşı maman retınde aǧa redaktor bolyp eŋbek ettı.  Almatydan är jyldary «Han batyr Qabanbai», «Baspai», «Sergeldeŋ», «Qazaq etnografiiasy», «Süleimen bi» kıtaptary jaryq kördı. 2017-jyly «An Arys» baspasynan 15 tomdyq şyǧarmalar jinaǧy qalyŋ qauymǧa jol tartty. Z.Sänık şyǧarmaşylyǧy turaly «Mäŋgılık jol», «Zeinolla Sänık şyǧarmaşylyq mūralary» atty ǧylymi-zertteu, estelık eŋbekterı jaryq kördı. Jazuşynyŋ ūşan-teŋız mūralary joǧary oqu oryndaryndaǧy studentter men magistranttardyŋ zertteu taqyrybyna ainalyp, ǧylymi ainalymǧa endı.  Qytai memlekettık jazuşylar qoǧamynyŋ, Qazaqstan jazuşylar odaǧynyŋ müşesı. 2018-jyly qūrylǧan «Zeinolla Sänık atyndaǧy mädeniet qory» – qalamgerdıŋ şyǧarmalaryn nasihattau, zertteumen qatar ädebi-mädeni, ǧylymi baǧyttaǧy ıs-şaralardy ötkızıp keledı. Oqyrmanǧa qalamgerdıŋ  belgılı şejıreşı, ölketanuşy Beisenǧali Sadyqanūlymen bırıgıp jazǧan    Qabanbai turaly tarihi-esselerınıŋ bır parasyn ūsynamyz.

Redaksiiadan

    QAZAQTYŊ BATYRLYQ JYRLARY  JÄNE ER QABANBAI   Qazaq halqy özınıŋ qalyptasu saparynda taipalyq, halyqtyq, ūlttyq däuırlerdı bastan ötkergenı siiaqty, onyŋ batyrlyq jyrlary da  taipalyq, halyqtyq, ūlttyq däuırlerdı basyp ötıp, bırtındep damyp, bızdıŋ däuırımızge jetıp otyr. Sondyqtan qazaq halqynyŋ batyrlyq jyrlaryna ūzaq tarihty bastan keşırıp, talai zamanalardy attandyryp salyp, öz boiyna bırqydyru däuırlerdıŋ taŋbasyn basyp, dämın sıŋırıp kelgen asyl mūra retınde qarauymyz kerek. «Qazaq eposy bırneşe ǧasyrlardan berı jasalyp keledı. Onyŋ alǧaşqy jasalu tarihy qazaq halqynyŋ şyǧu tarihymen bailanysty. Qazaq halqy eskıdegı batys türık qaǧandar (Ü–VII ǧ.), Qypşaq, Oǧyz rulary (ÜIII–H ǧasyrlar), Aq Orda jäne Noǧaily ordasynyŋ jūrtşylyǧy, özbek handarynyŋ taipalaryna (HIII–HÜI ǧ.) kırgen rulardan taralady. Qazaqtyŋ batyrlyq jyrlarynyŋ ejelgı eskertkışterı osy taipalar jönındegı aŋyz-äŋgımelermen bailanysty».1  Mıne, mūnan bız qazaqtyŋ batyrlyq jyrlarynyŋ tegı tym aryda jatqandyǧyn, onan talai däuırdıŋ taŋbasyn köruge bolatyndyǧyn, būǧan qarap ony zertteu jūmysynyŋ da öte müşkıl jūmys ekendıgın bıle alamyz. Qazaq halqynyŋ arasyna ejelden berı keŋınen taralǧan jäne erterek zerttelıp, bükıl düniege tanylǧan batyrlyq jyrlarynan – «Alpamys», «Qobylandy», «Er Tarǧyn», «Qambar batyr» jyrlaryn erekşe atauǧa bolady. Mūnyŋ ışınde «Alpamysty» özbek,   qaraqalpaq, tatar, başqūrt, t.b. halyqtar da öz batyry retınde jyrlaidy. Mıne, mūnan «Alpamystyŋ» şyǧu tegınıŋ tıptı ūzaqta jatqandyǧyn, ol Orta Aziia halyqtarynyŋ ūlt bolyp qalyptasudan būrynǧy ortaq batyrlyq jyry ekendıgın köruge bolady. Al Oǧuz taipasyna (ÜIII–IH ǧ.) kıretın Qypşaq ruynyŋ «epostyq dästürı Noǧaily rularynyŋ arasynda köbırek taraidy. Osydan Noǧaily, Qypşaq rularyna bailanysty qazaq batyrlar jyrynyŋ bırneşeuı şyǧady. Mysaly, «Qobylandy batyr», «Er Tarǧyn», «Er Saiyn», «Qambar batyr», t.b.  şyǧarmalardyŋ eŋ basty keiıpkerlerı de, olardyŋ töŋıregındegıler de noǧaily men qypşaq bolyp keledı». 2  Qyrǧyz halqynyŋ «Manasy», Qaraqalpaq halqynyŋ «Qyryq qyzy» siiaqty qazaq halqynyŋ batyrlyq jyry «Qyrymnyŋ qyryq batyry» degen atpen erekşe közge tüsedı. Mūnda qyryqqa juyq batyrdyŋ erlıgı tızbektele, tūtas alynyp jyrlanady. Oǧan ertedegı batyrlarmen qatar, orta ǧasyr – Qyrym handyǧynyŋ bıren-saran batyrlarynyŋ erlıgı de engen.  Jyr sonau Altyn Orda däuırınen bastap HIH ǧasyrǧa deiıngı qazaq halqynyŋ qoǧamdyq tarihyn, äleumettık jaǧdaiyn aiqyn beinelegen.  Jyrdy mazmūnyna qarai üşke böluge bolady.

1. Aŋşybai batyrdyŋ ūrpaqtary – «Aŋşybai», «Parpariia», «Edıge batyr», «Nuradin», «Mūsahan», «Oraq-Mamai», «Qarasai-Qazi», t.b. 
2. «Qaradöŋ» batyrdyŋ ūrpaqtary: «Qaradöŋ», «Jūbanyş», «Süiınış», «Er Begıs», «Kögıs», «Tögıs» «Tama», t.b. 
3. Bölek-bölek jeke jyrlar: «Aqjonasūly er Keŋes», «Manaşaūly Tūiaqbai», «Qydyrbaiūly Qobylandy», «Aisanyŋ ūly Ahmet», «Alau batyr», «Şyntemırūly Törehan», «Qosai batyr», «Telaǧys», «Abat», «Toǧan», «Asanqaiǧy», «Ämet batyr», «Kökşe batyr», «Qaztuǧan», «Körǧūly Sūltan», t.b.

Būlardyŋ ışınde «Er Kökşe», «Er Qosai», «Er Töstık», «Er Edıge», t.b. batyrlyq jyrlary qyrǧyz  halqynyŋ «Manas» eposynda da söz bolady. Qazaq halqynda mūnan basqa da qyruar batyrlyq jyrlar bar. Mūnyŋ ışınde HÜ – HÜI ǧasyrlardaǧy oqiǧalarǧa bailanysty tuǧan batyrlyq jyrlary «Şora batyr», «Qarabek», «Törehan», «Er Kökşe», «Er Qosai», t.b. HÜII – HIII ǧasyrlardaǧy qazaq halqynyŋ Joŋǧar feodaldarynyŋ şabuylyna qarsy küresıne bailanysty tuǧan jyrlar: «Sabalaq», «Er Qabanbai», «Oljabai batyr», «Bögenbai batyr», «Jidebai batyr», «Şaqşaqūly Jänıbek», «Şalkez», «Eŋsegei boily er Esım», «Esenkeldı batyr», t.b. HIH ǧasyrdaǧy Reseidıŋ şapqynşylyǧyna qarsy küreske qatysty tuǧan jyrlar: «Kenesary-Nauryzbai», «Bazar batyr», «Sätbek», t.b.  Qazaq äielderınıŋ feodaldyq tärtıpke qarsy tūryp, bas bostandyǧyn alu jolyndaǧy küresıne qatysty tuǧan jyrlar: «Qaraşaş batyr», «Nar qyz», t.b.  Qazaqtyŋ öz ışındegı zorlyq tartysyna qatysty tuǧan jyrlardan «Boran batyr», «Sasyq batyr», «Ermek batyr», «Kärım batyr men Tılekse batyr», t.b. bır rudyŋ ışındegı han men būhara, bai men kedei arasyndaǧy jaǧdailardy körsetetın jyrlardan «Arqalyq batyr», «Jolaman batyr», «Elqondy batyr», t.b. bar. Al qazaq halqynyŋ arasyna köp taraǧan ertegı-aŋyzdardy qissalastyrudan tuǧan jyrlardan «Äuez batyr», «Böken batyr», «Oralbek batyr», «Qūla mergen», «Dotan batyr», «Änuar batyr», «Būqarbai batyrdyŋ hikaiasy» siiaqty jyrlar, Şyǧys halyqtarynyŋ köbıne ortaq bolǧan hikaialar men dastandardan alynǧan jyrlardan «Körūǧly Sūltan», «Qaldarhan batyr», t.b. jyrlar bar. Qazaqtyŋ batyrlyq jyrlaryn bırden tızımdesek, jüzden asuy mümkın. Bıraq olardy jıkke aiyratyn bolsaq, osy joǧaryda aitylǧan bırneşe toptyŋ ışıne kıredı. Al olardy bır-bırden retteu, ärine, aldaǧy mındet. Sonymen qazaq batyrlyq jyrlaryna şolu jasaǧanda jäne er Qabanbaidyŋ batyrlyq jyr-äŋgımelerın osyǧan ūştastyrǧanda onyŋ basty-basty erekşelıkterın mynadai bırneşe türge böluge bolady:

1. Qazaqtyŋ batyrlyq jyrlarynyŋ negızgı mazmūny şetelderdıŋ, şet taipalardyŋ şabuylynan qorǧanu nemese olardyŋ körsetken zorlyq-zombylyǧy üşın kek alu, solardyŋ qūldyǧynan halyqty  qūtqaru negızıne qūrylǧan, osylardyŋ ışınde, köbırek auyzǧa alynatyny, basty jau bolyp körınetını – moŋǧol feodaldary men joŋǧar şonjarlary. Būlai boluy da tarihi şyndyqqa äbden üilesımdı, öitkenı sonau HI – HII ǧasyrlarda, Şyŋǧyshan qazaq saharasyna şabuyl jasap, barlyq qazaq taipalaryn, sondai-aq bükıl  Orta Aziia men Europanyŋ köp bölegın özıne qaratyp, bilık jürgızgennen, HÜIII ǧasyrdyŋ 50-jyldarynyŋ aiaǧynda joŋǧar feodaldarynyŋ şapqynşylyǧy tübegeilı joiyluǧa deiıngı aralyqta, iaǧni osy ekı ortadaǧy alty-jetı ǧasyr boiyna qazaqtar men moŋǧoldar jaulasyp ötken. Sondyqtan «Alpamys» jyrynda qalmaq hany Taişyqqa qarsy küres surettelse, «Qobylandy» jyrynda qyzylbastarǧa (basyna qyzyl bailaǧan moŋǧoldarǧa) qarsy küres suretteledı: al «Er Tarǧyn» jyrynda noǧaily elınıŋ on san Oimauyt, toǧyz san Torǧauyttyŋ Ollalai, Būllalai atty handaryna qarsy küresı söz bolsa, «Qambar batyr» jyrynda qalmaq hany Qaramanǧa qarsy küres äŋgımelenedı. Tıptı HÜII – HÜIII ǧasyrlarda tuǧan «Sabalaq» (Abylai han turaly jazylǧan batyrlyq jyr), «Er Qabanbai», «Esenkeldı batyr», t.b. jyrlardyŋ bärı derlık joŋǧar feodaldaryna qarsy kürestı negız etedı. Mūndai jaǧdai Orta Aziiada jasauşy basqa halyqtardyŋ batyrlyq jyrlarynda da kezdesedı. Mysaly, qaraqalpaqtyŋ batyrlyq jyry «Qyryq qyzda» Küläiım bastaǧan qaraqalpaqtyŋ qyryq qyzynyŋ qalmaq hany Sūrtaişaǧa qarsy küresı aitylǧan. 
2. Qazaq batyrlarynyŋ jauy qaşan da osal bolmaidy. Olar köbınde keremet alyp adam nemese alyp diiu-tajal perı, aidahar, jeztyrnaq bolyp keledı. Sonda da osy batyrlar jeŋıp şyǧady. Mysaly, «Qobylandy» batyrdyŋ jauy Barsa bylai suretteledı:

«Budaqtap tütın şyǧady, Mūrnynyŋ tynys lebı eken.  Syrǧauyldan kem emes, Barsanyŋ tartqan şylymy». «Bır jegende ekı ögızdıŋ etı, ekı batpan nan, ekı köldıŋ suyn ışetın» osyndai alypty Qobylandy aqyry jeŋıp şyǧady. Boran batyrdyŋ äŋgımesınde halyqty apatqa ūşyratqan Jeztyrnaqpen aiqaspaq bolǧan Boran batyr boz atyna mınıp, onyŋ mekenıne kelıp bekınıp jatady. Batyr aŋ atyp, otqa qaqtap jep otyrǧanda, Jeztyrnaq kelıp otyra qalyp, alaqanyn jaiady. Boran batyr qylyşynyŋ ūşyna et şanşyp, Jeztyrnaqqa ūsynady. Sonda Jeztyrnaq ūsynǧan etke qosyp, qylyştyŋ ūşyn da bırge kertıp alyp qalady. Būl, ärine, Jeztyrnaqtyŋ batyrǧa körsetken sesı edı. Bıraq batyr mūny qaperıne de almaidy. Tünde öz boiymen bırdei ülken bır tomardy äkelıp, kiımın jauyp jatqyzyp qoiady. Jeztyrnaq jatqan tomardy Boran batyr eken dep, bassalyp ūzyn tyrnaqtarymen kütırletıp jıbergende baryp aldanǧanyn bır-aq bıledı. Aqyry Boran batyr özınıŋ küşı men aqylynyŋ arqasynda Jeztyrnaqty jeŋedı. Keiın kek almaq bolyp kelgen Jeztyrnaqtyŋ ūrpaǧyn Boran batyrdyŋ qyzy äkesınıŋ aqyly boiynşa «qatqan sanmen» ūryp öltıredı. Qabanbai turaly aitylatyn bır aŋyzda da Qabanbaidyŋ jauy keremet alyp adam dep suretteledı. Joŋǧarlardyŋ eŋ ülken batyry Myqtym dalada jürgen jerınde Qabanbaiǧa jolyǧyp qalady da, «men sızdıŋ atyŋyzdy syrttai estıp, ätteŋ, bır saiyssam dep jür edım, bügın jaqsy kezıktık, maǧan süt pısırım uaqyt rūqsat berıŋız, sauyt-saimanymdy kiıp, sızben jekpe-jek bır aiqasam» deidı. Būǧan Qabanbai maqūl bolady. Myqtym süt pısırım uaqyttan da tez baryp, sauyt-saimanyn kiınıp keledı de, dereu ekı batyr jekpe-jekke şyǧady. Ärı alysyp, berı alysyp, bırın-bırı jeŋe almaidy. Sūrapyl şaiqastyŋ nätijesınde aqyry ekı batyrdyŋ da sauyt-saimandary qausap jerge tüsıp, attarynyŋ aiaqtary tızeden jerge kırıp ketedı. Eŋ soŋynda Myqtym batyrdyŋ aty jyǧylyp, Qabanbai ony äreŋ jeŋedı. Sonymen Myqtym «qazaqty jeŋu qiyn eken, endıgı jerde ekı jaq soǧysty toqtatyp, tatu-tättı ötelık» degen kelısımge keluge mäjbür bolady. Sodan bylaiǧy jerde qazaq-moŋǧol soǧyspai ötken eken deidı. Qazaqtyŋ batyrlyq jyrlary men äŋgımelerınde jau jaqtyŋ batyryn osyndai küştı, alyp, keremet etıp körsetu jaǧymsyz jaqty äsırelegendık bolmasa kerek, qaita osyndai alypty jeŋdıru arqyly öz batyrynyŋ küşı men abyroiyn onan ärı äigıleidı. 

3. Qazaq batyrlarynyŋ köbı bala kezınen-aq batyrlyqtyŋ belgısın körsetedı. Halqymyzdyŋ «bolar bala boǧynan» deuı de osyny meŋzese kerek. Alpamys batyr düniege kelerde  Şaşty Äziz degen äulie, onyŋ äke-şeşesıne aian beredı. Aianda Alpamys atty ūl bala köretındıgı, onyŋ «naizalasaŋ ötpeitın, qylyş şapşaŋ kespeitın», «qalmaqqa qarsy qas batyr» bolatyndyǧy aitylady. Al Qobylandy batyrdyŋ şeşesı Qobylandy qūrsaqtaǧy kezde jerık bolyp:

– Aidahardyŋ basyn aldyrady, Jerıgın sonymen qandyrady. Jerık aiy kezınde: Qatyr-qatyr qara tasty şainady, Jalaŋaş qarǧa aunap edı, toŋbady. Sonymen on bes kün tolǧatyp, bala tuǧanda onyŋ kındıgı «kındık kesken äieldıŋ qolyn taldyrady». Qobylandy alty jasqa kelgende qaru alyp qarauylǧa şyǧady.  «Uaqta1 on tört jasar Qambar degen bala, qūlan-kiıktı atyp berıp, elın asyraǧan». Er Qosai bala kezınde-aq özımen bırge asyq oinap jüretın qyryq balany ertıp, äkesı Er Kökşenı öltırgen jaudan kek aluǧa attanady. Qabanbai da bala kezınen el közıne tüsedı. Jetı jasynda äkesı Qojaqūl batyrdy joŋǧarlar öltırıp, jetım qalady. Būl jaǧdai ony qarşadaiynan jaugerlık ömırge baulidy. On bes jasynda aǧasy Esenbaidy jaryp ketkenın közı körgennen keiın ol aǧasynyŋ sauyt-saimanyn kiıp,  kek aluǧa attanady. Sol kezdegı jaǧdai «Qabanbaidyŋ jaralymyşy» degen qissada bylai suretteledı: – Mämbetten Ömır, Däulen, er Qojaqūl, El bolyp, qyzyq körgen bır talai jyl. Ömır, Däulen özı bai, özı batyr, Būlardyŋ maqtauyna jetpeidı tıl. Qojaqūldan Esenbai, Esenaman, Erasyl2 deitın taǧy tudy bır ūl.     Sol kezde jerge talas qazaq-qalmaq, Adamdy qoişa qyrǧan osydan bıl. Aldy on beste,  al arty jetı jasta, Äkesı ölıp, şeşesı qalypty tūl.    Qambar, er Kökşe, er Qosailardyŋ ūrpaq jalǧap, batyr bolǧany, sondai-aq Qaradöŋ batyrdyŋ jetı atasyna deiın batyr bolǧan siiaqty, Qabanbaidyŋ batyrlyǧy da ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasqan. Qabanbaidyŋ jas kezınde «Erasyl», «Izbasar», «Daraboz», odan «Qabanbai» dep ataluynyŋ özı – jeke-jeke ülken äŋgıme.  Bır aŋyzda bylai delınedı: Qabanbaidyŋ asylyndaǧy aty Izbasar eken. Qabanbaidyŋ naǧaşysynyŋ auylynda jürgen kezı bolsa kerek, bır künı sol auyl köşıp, bır köldıŋ jaǧasynan ötkende şoşqanyŋ qalyŋ qabany köştı jürgızbei qoiady. Osy kezde on neşe jastaǧy Izbasar qolyna naiza alyp, qalyŋ qabanmen aiqasady da, onyŋ olaiǧysyn olai, būlaiǧysyn būlai jairatyp, köştı bastap, aman-esen öte şyǧady. Bala jienınıŋ batyrlyǧyna süisıngen naǧaşysy Izbasarǧa batasyn berıp, «Ai, qaraǧym-ai! Qabanym-ai» dep ataidy. Sodan bastap Izbasar degen at qalyp Qabanbai atanyp ketken eken. Būlai boluy da sol kezdegı jaǧdaiǧa üilesedı. Öitkenı ol kezde taǧy januarlar öte köp. Batyrlardyŋ köbı aldymen arystan, jolbarys, qaban, aidahar siiaqty maqūlyqtarmen aiqasu barysynda el közıne tüsedı. Sonymen bırge osyndai alyptarǧa ūqsatqan būqa, bura, arystan, jolbarys, aiǧyr, qaban, börı, töbet, t.b. attardy qazaq handary men bi-batyrlarynan köp keltıruge bolady. Söitıp on bes jasynda soǧysqa aralasqan bala batyr Qabanbai otyz jasqa kelgende bükıl «üş jüzdıŋ ūranyna» ainalady. Būl jerde mynadai bır tarihi faktını aita ketkendı jön kördık: būqa, qaban, bura, töbet, börı, t.b. sözderdıŋ qazırgı künde pälendei ülken mänı bolmaǧanymen, öz kezınde ol ırı handyqtyŋ, ülken batyrlyqtyŋ, alyp aibynnyŋ simvoly edı. Mysaly, «börı – ejelgı türık qaǧandarynyŋ derbes jasaǧyna berıletın ataq» bolǧan. Būqa – H ǧasyrlarda ötken  ırı naiman handyǧynyŋ patşasy edı. Naimannyŋ ülken hany, bılıgı Būqahan, onyŋ balasy bi Būqahan (taban) degen handar bolǧan. Jalaiyr ruynan şyqqan Mūqaly degen qazaq «Moŋǧol būqa äskerlerın bastap... Jyŋjuǧa şabuylǧa ötken». Osy Iýan handyǧy tarihynyŋ 10-11-tomdaryn aqtarsaŋyz, onan bas būqa, tai būqa, as būqa, üseiın būqa, bala būqa, tas būqa, qos būqa, boian būqa, jemır būqa, qaly būqa, t.b. degen attardy ūşyratasyz. Mūqaly sol kezde monǧol jasaqtary men Hanzu jasaqtaryn bastap, Şyŋdu qalasyna deiın barǧan, onyŋ Jyŋdu qalasyn basqaruǧa qoiǧan äkımı «Jyndu būqa» dep atalǧan. Joǧaryda atalǧan «būqalardyŋ» bärı de bır-bır orynnyŋ ırı mansap ielerı nemese äsker basylary bolǧan. Mıne, mūnan bız «būqa» sözınıŋ ejelgı han, batyr, bi, ırı mansap ielerınıŋ esımımen bailanysyp kelgendıgın köre alamyz. Mūndai attardy qazaqtyŋ keiıngı tarihynan da ūşyratuǧa bolady. HÜIII  ǧasyrdaǧy Abylai däuırınde Dörtuyldyŋ Töbet degen biı bolǧan, al Qasqyrbai, Börıbai, Būǧybai, Qoşqarbai, t.b. esımderdı qazırgı qazaqtardyŋ arasynan da köp kezıktıruge bolady. 

4. Qazaq batyrlarynyŋ äielderı köbınde batyrdyŋ adal jary, jauynger serıgı bolyp keledı. Qiyn-qystau künderde batyrǧa aqyl beruşı, azaptan qūtqaruşy retınde suretteledı. Keide batyrmen bırge soǧysqa qatynasyp, qan maidanda  erlık körsetedı. San ǧasyr qazaq elınıŋ jüregın jailaǧan feodaldyq tärtıp äielderdı ıske alǧysyz etıp kemsıtıp, ot basy, oşaq qasynan şyǧarmaǧanymen, halyq özınıŋ adal, erjürek qyzdaryna batyrlyq jyrlardyŋ törınen oryn bergen.

Alpamys batyrdyŋ äielı Gülbarşyn – batyrǧa şyn köŋılımen berılgen «aidai sūlu», «almadai qyzyl jüzdı» adal jar bolumen bırge, aqyldy, erjürek adam. Ol Alpamys joryqqa ketkende Ūltannyŋ  ıstegen zorlyǧyna laǧynat aityp qarsy şyǧady, balasy Jädıgerge özınıŋ:   – Quat, järdem pırlerden, Sondai bügın tüs kördım. Jıbek bauly aq sūŋqar, Qondyryppyn qolyma, – degen ümıttı tüsın aityp, jūbanyş bıldıredı. Qobylandy batyrdyŋ erlıgı Qūrtqany aludan bastalady. Qūrtqa – alyp däulerdıŋ patşasy Kökalannyŋ qyzy, Qobylandy şart boiynşa şoiyn dıŋgektı sadaqtyŋ oǧymen qaq aiyryp baryp, Qūrtqany alady. Qobylandy jyrynda Qūrtqa zerdelı, bılgır, batyrdyŋ jan serıgı retınde jyrlanady. Joryqqa attanarda Qobylandy odan aqyl sūrap otyrady. Joryqtyŋ qandai bolatyndyǧy jönınde künı būryn joramal aitady, batyrdyŋ sauyt-saimandaryn daiyndap, tūlparyn baptaidy... Er Tarǧynnyŋ äielı Aqjünıs Tarǧyn qaida bolsa, sonda barady. Soǧysqa bırge qatynasady. Tarǧyn Būlǧar taudyŋ bauyrynda as-susyz qalǧanda batyrdy baǧyp-qaǧyp, qairat berıp, mertıkken belınıŋ jazyluyna sebepşı bolady. Tarǧyndy öltırmek bolǧan qart Qojaqty aqylmen qaitaryp, ajaldan araşalap qalady. Nazym qyz da bailyqtan, hannan Qambar batyrdy artyq körıp, oǧan ǧaşyq bolady. Bıraq qalmaq hany Qaraman zorlyqqa basady. – Qyz Nazymǧa talasyp, Ekı batyr soǧysty. Būlt şainap, mūz bürkıp, Ürkermen aidai toǧysty. Aqyry Qambar Qaramandy jeŋedı, Nazym Qambarǧa ömırlık jar bolyp, «batyrdyŋ erlıgıne süisınıp, ruhyn köterıp otyrady». «Er Qosai» jyryndaǧy Aiaukeş jönınde de, «Törehan» jyryndaǧy Marjan qyz, Säule jönınde de osyndai erlık pen ızgılıktı aituǧa bolady. Al Qabanbai batyr men onyŋ äielı Gauhar batyrdyŋ erlıgı öz aldyna bır töbe.  Gauhardyŋ äsırese, 1723 jyldan 1750 jylǧa deiıngı erlıkterınıŋ elden erek şoqtyǧy biık tūrady. Gauhar batyr qartaiǧannan keiın onyŋ ornyna ülken qyzy Nazym  soǧysqa attanyp, Qabanbaidyŋ qasynda bolady. Būǧan qaraǧanda joŋǧarlarmen bolǧan keiıngı 40 jyldyq soǧysqa Gauhar bastan-aiaq qatynasty deuge bolady. Gauhar – öz ömırın öz ūltynyŋ azattyǧy jolyna arnap, kök sauyt kiıp, qolyna qaru alyp, jaumen tıke aiqasqan, eŋ körnektı äiel batyrlardyŋ bırı, ärı Qabanbaidyŋ jauynger serıgı. Būdan syrt Berdıqoja jyrynda: Qabanbaidyŋ äielı äigılı qūmalaqşy, batyrdyŋ jolyn künı būryn boljap otyrady. Batyrǧa at taŋdap beredı  dep jyrlanady. Al batyr Jänıbek jönındegı bır aŋyzda Jänıbektıŋ äielı qūmalaq salyp, batyrdyŋ jolyn boljaudy Qabanbaidyŋ äielınen üirengendıgı aitylady. Saiyp kelgende, Alpamys pen Gülbarşyn, Qobylandy men Qūrtqa, Er Tarǧyn men Aqjünıs, Qambar men Nazym, Qabanbai men Gauhar batyr – bärı de şyn tabysqan jar, jauynger dos, erlı-zaiypty batyrlar. 

5. Qazaq batyrlyq jyrlarynyŋ taǧy bır ülken erekşelıgı – batyrǧa sai at tuady. Batyrdyŋ aty özıne jan serık, jebeuşı, qūtqaruşy, qasiettı januar retınde suretteledı. Keide batyrdyŋ atynyŋ şabysyna qiial-ǧajaiyp aralasyp, onyŋ jürısınen halyq qūdıretınıŋ, el aibynynyŋ dümpuı, qatuly ǧazap, yzaly kektıŋ keremet ekpını bılınedı.

Baişūbar Alpamysqa laiyqty at ekenın özı bıldıredı, qysyltaiaŋda janaşyr-järdemşı bolady. Alpamysty zyndannan qūtqarady. Alpamystyŋ jauy jıbergen zalym mystan kempır Baişūbardy mınbek bolǧanda: – Qos aiaqtap tebedı,  Sonda kempır qūlady,  Ūzynynan sūlady, – delınedı. «Jiyrma kündık jerdı jetı künge şaq- taityn», «qoltyǧynda qanaty bar» şūbar attyŋ şabysy men ekpını: – Oiyndy etı būltyldap, Tört aiaqtan şyqqan ot  Şaqpaq tastai jyltyldap,  Keledı jeldei zuyldap, Atqan oqtai zyryldap. Qūiyndai ūşyp keledı, Jal-qūiryǧy suyldap, – dep suretteledı. Mıne, osyndai tūlparǧa mınıp, aibynmen attanǧan Alpamysqa eşqandai jau şaq kelmei, küirep qalady, Qarajan, Taişyq, Ūltan, mystan kempırler art-artynan jeŋılıp, jermen-jeksen bolady. Qobylandynyŋ Taibuyryly da batyrǧa jauynger joldas retınde jyrlanady. Batyrǧa laiyq tūlpar ekenı ker bienıŋ ışınde-aq belgılı bolady. Adam tılın bıledı, aitqandy tüsınedı. Adasqanda jol tauyp beredı. Qyryq künşılık Qazanǧa bır künde jetkız degende Taiburyl «iä, jetkızem» dep uaǧda beredı. Onyŋ şabysy: – Arşyndap buryl guledı, Tabany jerge timedı. Tau men tasty örledı, Köldeneŋ jatqan kök tasty  Tıktep tigen tūiaǧy, Saz balşyqtai iledı, Seŋgır-seŋgır taulardan  Sekırıp buryl jönedı, – dep suretteledı. Sodan keşke taman onan ary üdep, qūlan «qūljanyŋ aldyn tosatyn», «kök qūtan men qaraǧai köterılıp ūşqanşa belınen basyp asatyn» därejege jetedı. Demek, Taiburyldyŋ şabysyna da halyq qiialy, halyq tılegı aralasyp jatqany baiqalady. Tarǧynnyŋ Tarlany men Qambardyŋ Qara qasqasynda da däl osyndai ekpın, osyndai erekşelık bar. Mūndai qiial aralas erlıktı basqa batyrlardyŋ jyrlarynan da köre alamyz. Mysaly, Sämen batyrdy Saiynburyly ölımnen qūtqarady. Qarabek batyrdyŋ Qūlaşa aty batyrdy tūmsyǧymen türtıp oiatyp, jaudyŋ kele jatqanyn bıldıredı, aqyl aitady. Er Qosai özınıŋ Sary atymen tıldesedı. Törejan  batyrdyŋ «Qarǧa jündı qara atynan» Taiburylǧa ūqsas şabys şyǧady. Qabanbaidyŋ Qubas atynda da osylarǧa ūqsas erekşelık bar. «Qūnanynda qūndaqtai», «dönenınde döŋbektei», «bestısınde belgılı tory» bolǧan Qubas atty batyr qyryq jylǧa juyq özıne jauynger joldas etedı. Qubas at ta «kısınep», «eleŋdep» jaudyŋ kele jatqanyn bıldıredı: – Jügırıp şyqtym beleŋge, Qubas at şöp jūlmaidy degenge, –  dep habarlaidy.  – Äteke ūly Sadyr qalyŋ qolmen: Kelıp tüstı özenge, Sastym ǧoi, aǧa, sastym ǧoi. Qabanbaidyŋ közı tırısınde, Elın şabam degende! Men keldım jetpıs segızge, Sen keldıŋ otyz segızge, Senen basqa at mınsem, Mıngendei boldym ögızge. Senı mınıp şapqanda, Tartynbai tüstım teŋızge. Ei, Qubasym, Qubasym, Qabanbai öldı degızbe. Saqalymnyŋ aǧynda, Ölerımnıŋ şaǧynda Önerıŋ bolsa aiama. Qan maidanda qasqaiyp,  Jabyranbasam maǧan sert!  Topty jarmai tūiǧyndai,  Tolaulasaŋ saǧan sert!  Qarsy kelgen jauyma  Qara tamaq naizamdy  Qadamasam maǧan sert!  Eŋ soŋynda Qabanbai da, Qubas at ta degenıne jetıp, sertın oryndaidy. Onyŋ şabysynda da keremet ekpın bar: – Batpan da batpan şabady, Tüske deiın şabady. Tüste artyna qarasa,  Üş kündık jer qalady. Äteke jyryqqa qarsy joryqta bır ai jürıp, aryp-aşyp, qalyŋ batyr qazırgı Tekes öŋırıne jetkende: – Batyrlar būl araǧa zorǧa jettı, Jauyna jıbermes bop orda kettı. Januar şyn tūlpardyŋ özı emes pe, Qubas at däl babyna sonda keptı, –  dep Qubas attyŋ «bır ai suyt jürıste babyna keletın» erekşelıgı surettelgen. Būdan basqa Qubas atqa bır teŋdegende qyryq qap aşy teŋdeitındıgı, onyŋ tasqa aiaǧy tise, oiylyp ızı qalatyndyǧy, qazır Tekestegı bır tauda «Qubas attyŋ ızı» bar ekendıgı aŋyz bolyp aitylady. Demek, Alpamystyŋ Baişūbary, Qobylandynyŋ Taiburyly, Tarǧynnyŋ tarlany, Qambardyŋ Qara qasqasy, Qabanbaidyŋ Qubas aty – bärı de batyrǧa laiyq tūlpar retınde batyrmen bırge jyrǧa qosylyp, tamaşa suret, tartymdy obrazdar tapqan. Keibır jyr-äŋgımelerde batyrǧa laiyq bura, atan bolady dep aŋyz etıledı. Qabanbaidyŋ jyrynda onyŋ «basy astaudai», «közı tasbaqadai», «ekı būtynyŋ arasynan el köşkendei» alyp aq bas atany bar ekendıgı aitylady. Ol da batyrǧa köp kömek körsetedı. Däl sol siiaqty batyr Abylai hannyŋ da özıne tiemel Aq atan degen atany bolǧan. Ol turaly mynadai aŋyz bar: «Qoqan handyǧy Mälık degen adamdy jıberıp, Abylai hanǧa qastyq jasap, öltırudı tapsyrady. Mälık Abylaidyŋ qolyna kelıp, bırneşe jyl jüredı de, äbden senımge ie bolǧannan keiın bır künı tünde Abylaidy ūiyqtap jatqan jerınde öltırmek bolyp daiyndalyp şyqqanda, mūny seze qoiǧan Aq atan Mälıktıŋ üstıne qona tüsıp, janşyp öltıredı».

6. Qazaq batyrlarynyŋ köbı jauyn jekpe-jek saiysta jeŋedı. Jekpe-jek saiys ol kündegı batyrlyqtyŋ bır şarty jäne synalar jerı bolsa kerek. Ekı jaqtyŋ saiysy qaşan da nanymdy, sūrapyl, qiian-keskı etıp suretteledı. Jau batyry qanşalyq alyp, keiıp-kespırı qanşalyq keremet bolsa da, aqyry jeŋılıp tynady. Qazaq batyrlarynyŋ küş-qūdıretıne äsıreleuler qosylyp, adam süisınerlık därejede tamaşa obrazdy köz aldyŋa elestetedı. Sonymen bırge jau jaqtyŋ jaǧymsyz obrazy da berıledı. 

Alpamystyŋ qas jauy Ūltan – adam balasyna jany qas, zorlyqşyl, qatygez jan. Ol Alpamys joq kezınde onyŋ jetı jasar balasyn kökparǧa tartyp, elge «adam körmegen qyzyqty körsetedı». Sondai Ūltannyŋ kespırı: – Keudesı boldy kebedei, Mūrty boldy töbedei. Kürek tısı ketpendei, Keŋırdegınıŋ tesıgı  Jügımen tüie ötkendei. Qūlaǧy boldy qalqandai, Mūrnyna qarasaŋ  Syǧymdalǧan talqandai. Közı tereŋ zyndandai, Basqan ızın qarasaŋ  Körıner ottyŋ ornyndai, Auzy ülken oşaqtai, Azu tısı pyşaqtai. Osyndai alyp jaudy, sondai-aq osy tektes monǧol äkımı Qarajan, mystan kempırlerdı Alpamys jekpe-jekte bır-bırlep jeŋıp şyǧady. Qobylandy men Qazan batyrdyŋ jekpe-jegı mūnan da qiyn bolǧan. Qobylandyǧa: «aşuyma kezıkpei, kel berı, buryl atyŋmen aq sauytty qol tigızbei ber» dep aibat, ses körsetedı ol. Būlar bırın-bırı sözben şenesıp alǧan soŋ, ūrysqa kırısedı. Sonda ekı batyr: – Qarmaq bolyp qabysty, At tızesın bügıstı, Bügıse-bügıse tūrysty. Tebıngıge ter qatyp, Qaqyrǧany qan tatyp, Tükırgenı jyn tatyp, Qaqyrǧanda qan ıştı, Tükırgende jyn ıştı. Qanjarmenen qarmasty, Semsermenen sermestı. Qanjar qaldy qaiysyp,.. Erler jannan tüŋıldı, Ekeuınıŋ aq sauyt  Şyǧyrşyqtan sögıldı.   Osylaişa ekeuı köp alysyp baryp, aqyrynda Qobylandy Qazandy jeŋedı. Sondai-aq: – Qolyndaǧy naizasy  Qara tasqa tigende  Qarys süiem boilaǧan Alşaǧyr men Qobylandy jetı kün alysady. Barlyq amaldar qoldanylsa da, bırın-bırı ala almaidy. Aqyry oǧan Qobylandynyŋ küşı jetpei, ailamen alady. Köbık, Barsa siiaqty alyptardy da Qobylandy aqyry jekpe-jekte jeŋedı. Er Tarǧyn Dombauyl batyrmen jekpe-jek saiysqa tüskende eŋ alǧaşqy kezektı jau jaqqa beredı. Mūnyŋ özı oqqa keudesın tösep, ajaldyŋ apanyna qarai ūmtylǧandyq. Sondai-aq erdıŋ erlıgın synaityn eŋ ülken kezeŋ. Tap bermede ärine jau özınıŋ bar qūdıretın ıske salady. Erdıŋ erı jau qūmarynan şyqqanşa şydap tūrady. Öz qairatyn eŋ soŋynda körsetedı. Osy barysta Tarǧynnyŋ teŋdesı joq alyp er ekendıgın sipattaidy. Qambar batyrdyŋ Qaramandy jeŋgendegı jekpe-jek saiysy bylai suretteledı: – Qaraman däu men Qambarbek Qarsylasyp qylyş şabysty. Aq naizasy aiqasyp, Nar buradai alysty. Qalmaqtyŋ hany Qaraman  Sol jaǧynan qūlady... Būdan basqa, Qambar batyr  – asylynda öz tobyryn «qūlan, kiık atyp asyraǧan», azulymen aiqasqan er. Onyŋ «ülkendıgı nardai, basy qazandai jolbarysty» naizamen ılıp alyp, basynan ainaldyryp, qyryq qadam jerge laqtyruy da qaptal qaruly batyr ekendıgın sipattaidy. Qabanbai da Arsalaŋ, Arqauyl, Dolanqara, Äteke jyryq qatarly qastastaryn osyndai jekpe-jekte jeŋedı. Ätekege eŋ äuelı Däuletbai, Bökenbai, barlyq batyr jekpe-jek kelıp, jeŋılıp şyǧady. Būǧan şydamaǧan Qabanbai soŋynda jekpe-jekke özı tüsedı: – Qabekeŋ aibattana attan saldy, Aq naiza alty qyrly qolyna aldy. Aşu men kärın tögıp, er Qabanbai  Jekpe-jek Ätekege özı bardy.   Tıresıp ekı batyr aiqasady, Qaǧysyp naizamenen şaiqasady. Ala almai bırın-bırı ärı-berı, Aŋdysyp arbasady, baiqasady.   Naizalar qaǧysady, şarqyldaidy, Tebıngı bır-bırıne sartyldaidy. Qaharly er Qabanbai qairattanyp, Kektı aşu keude kernep alqymdaidy.   Qabekeŋ Qubas atty janyp aldy, Küpardy būǧanadan perıp qaldy. Qūlatyp Ätekenı qūrystyryp, Qaŋbaqtai üş köterıp jerge saldy. Soŋynan jeŋılgen şaqta Ätekenıŋ qyzy Qabanbaidan sauǧa sūrap, äkesınıŋ süiegın alyp qaitady.  Al Qabanbailar qyrǧyzdy şauyp, aqbas tailaqty barymtalap, elıne jeŋıspen oralady. Qazaqtyŋ batyrlyq jyrlarynyŋ köbınde qazaq batyrlary taisalmas, jeŋımpaz retınde suretteledı. Mūnyŋ sebebı, bırınşıden, halyq tılegın bıldırse; ekınşıden, talan-tarajǧa tap bolǧan, qorlanǧan, şabylǧan eldıŋ şapqynşylarǧa qarsy küresı, jauǧa kektı jalyndy erlıgı osy jyrlarǧa  arqau bolǧan. Sondyqtan da mūndai küres ädılettı, aqylǧa syiymdy, halyqtyŋ qoldauyna ie küres bolyp tabylady. Qalmaqtyŋ hany Taişyqtyŋ Qoŋyrat elıne şabuylynan «Alpamys» jyry tusa, qyzylbastardyŋ Qypşaq elıne şabuylynan «Qobylandy» jyry tuǧan. Qaramannyŋ Noǧaily Äzımbai auylyna şabuylynan «Qambar» jyry tusa, Oimauyt pen Torǧauyttyŋ Noǧaily elındegı Aqşa hanǧa şabuylynan «Er Tarǧyn» jyry tuyp otyr. Däl sol siiaqty Äteke jyryqtyŋ Qabanbaidyŋ ınısı Qaraqūrsaqtyŋ auylyn şauyp äketuınen baryp «Qabanbai» jyry tuyp otyr. Sondyqtan Qabanbai jyrynda: – Jatuşy ek elımızde sary qaz jep, Şabatyn bız qyrǧyzǧa ne qylyp ek. Namysyn Qabanbaidyŋ äperem dep, Kereiden ızdep keptı er Jänıbek, –  dep beibıt jatqan elge qyrǧyzdardyŋ orynsyz soqtyqqanyn, halyq qynjylysyn Jänıbek batyrdyŋ auzynan öte jaqsy bergen. Qissada Qabanbaidyŋ märttıgı, jau bolsa da, onyŋ bala-şaǧalaryna Qabanbaidyŋ janaşyrlyǧy, qamqorlyǧy nanymdy baiandalǧan. Keiın Qabanbaidyŋ közı tırısınde elın şabam dep kelgender de auyr soqqy jep, jeŋılıp qaitady. Būǧan qaraǧanda qazaq özınıŋ ädılettı ısın, ädıl küresın ǧana jyrǧa qosyp, artyna mūra retınde qaldyrǧan. Al basqa elge şabuyl jasap baryp, beikünä halyqty qaradai qyrǧyndauşylyqty halyq batyrlyq dep eseptemegen. Sondai-aq bıren-saran jyr bolsa da, el arasyna keŋınen taramai, sol jerdıŋ özınen örıp şyǧa almaǧan.  

7. Qazaq batyrlarynyŋ tamaşa obrazdary, mınezdemelerı jasalyp, qiial aralas erlıgı men aibyny aiqyn surettelgen.

Qobylandy jyrynda onyŋ obrazy: – Qobylandydai batyrdyŋ Terı tamyp iekten, Tügı şyǧyp bılekten, Jany bır tulap jürekten, Tobylǧy atqa er saldy, Aq almasty qolǧa aldy. Qamşy basyp sauyrǧa, Ekpını ūsap dauylǧa. Tobylǧy meŋdı tory atpen, Qobylandy şapty auylǧa, –  dep berıledı. Al «Er Tarǧyn» jyryndaǧy Tarǧynnyŋ obrazy bylai berılgen: Qarsy aldyna qarasa,  Adam şydar er emes. Qar jaudyrdy qabaqtan... Özınde joq Tarǧynnyŋ  Alladan basqa tuysqan. Mūndai, mūndai jaularǧa  Neşe dürkın juysqan. Juysqan jaudyŋ jüregı  Mūz qūiǧandai suysqan. Būl jyrlarda «bılegınen tügı şyǧyp, qabaǧynan qar jaudyrǧan» batyrlardyŋ kele jatqandyǧy, ekpınınen «dauyl» tūryp, jau jüregın «mūz qūiǧandai» suytatyn keremet aibyn jar salyp tūr. «Qabanbaidyŋ sipaty» degen qissada batyrdyŋ kelbetı bylai jyrlanady: – Adamnan tūsyndaǧy özgeşe qyp, Jaratqan qūdıretı men paruardıger. Bar eken maŋdaiynda qoiyn tobyq,  Mūny jūrt batyrlyqtyŋ belgısı der.   Qaŋtarda tuǧan eken şeşesınen  Erlıktıŋ üles ala esesınen. Denesı bır jastaǧy baladai bop,  Baiqalǧan ǧalamaty müşesınen.   Jan bopty eŋgezerdei alyp dene, Saima-sai kelgen symbat barlyq dene.  Jasynan er müsını baiqalmasa,  Ataidy «nar bala» dep halyq nege?!   Maŋdaiy kere qarys, jalpaq eken, Tanauy döŋes kelgen, jalpaq eken. Bürkıttei toiat alǧan tūǧyrdaǧy, Şyǧyŋqy tös süiegı şalqaq eken.   Döŋgelek töbesıne marjan tüigen, Kigenı qos şaşaqty qalpaq eken. Jan eken biık qabaq, qoiu qasty,  Könek pe degendeisıŋ körseŋ basty. Işınen qalyŋ toptyŋ tanylatyn  Aqyrsa arystandai dauysy aşy. Bar eken qyzyl qaly iegınde, Bır mın joq jūmyr bıtken süiegınde. Tas bar ma desetın el jüregınde, Bestı atty qūiryqtan ap jerge ūratyn  Qairaty bolǧandyqtan bılegınde.   Ärı ettı, ärı körkem, boiy biık  Kelıser üstıne alsa sauyt kiıp, Qyrannyŋ ūşardaǧy topşysyndai  Tūratyn köterıŋkı qos ekı iyq... Qabanbaidyŋ jau tobyna naizaǧaidai tiıp, talqandap bara jatqan suretı tıptı tamaşa berılgen: – Qairatqa mıngen Qabanbai, Sadaq jeter jerlerdı  Tartyp ketıp barady. Qylyş jeter jerlerdı  Qyryp ketıp barady. Ūstaradai jau tobyn  Tılıp ketıp barady. Jekpe-jek kelse naizamen  Ilıp ketıp barady. Öleksesın jauynyŋ  Üiıp ketıp barady. Alpys atannan är jerge  Tüiıp ketıp barady. Jetpıs attan är jerge  Jiyp ketıp barady. Kez kelgenın qūlatyp,  Ūryp ketıp barady. Oisyratyp dūşpanyn,  Türıp ketıp barady. Osyndai erlıkke qiial-ǧajaiyp aralasqan äsıreleudı qosyp, halyq öz batyrynyŋ obrazyn onan ary arttyra tüsedı. Mysaly, Qobylandy batyrdyŋ qasiettı būlttary bolady. Ol «jaz bolsa, kün jaqtan, qysta jel jaqtan, jau kelse, jau jaqtan şyǧyp», Qobylandyǧa jau jaǧdaiynan habar berıp tūrǧan. Sol siiaqty Qabanbaidyŋ aq tuy «jel joqta aspan kernei kürıldep», jau kelıp qalǧanyn habarlaǧan. Keibır aŋyzdarda Qabanbaidyŋ aq tuy jau kele jatqandyǧyn bıldıru üşın sandyqtyŋ auzyn özdıgınen aşyp şyǧatyndyǧy, jeŋıske jeterde de jebeuşı bolyp «kürıldep» belgı beretındıgı aitylady. Qabanbai hal üstınde jatqanda «Arasanǧa at aittym, qorasanǧa qoi aittym, täŋırıme tai aittym, buynymdy bekıte kör!» dep Allaǧa siynady. Alla Qabanbaidyŋ tılegın qabyl alyp, «tüske deiın buynyn qataitady». – Osy kezde Qabekeŋ  Batyr bop qaita tuady. Alty qūlaş belbeuın  Belıne äkep buady. Sol betınde Qabanbai Qubas atqa mınıp, jauǧa attanyp, eŋ soŋynda jauyn jeŋıp, auylǧa aman oralady. Būl onyŋ soǧysqa eŋ soŋǧy ret qatynasuy bolady. Mūndai äsıreleu halyq tılegınıŋ asqan mūratynan, halyqtyŋ batyrǧa degen tereŋ süiıspenşılıgınen tuǧan.

8. Batyrlyq jyrlar däuır öte kele özgergen. Keibıreuı tym ertede tusa da, oǧan keiıngı däuırlerdıŋ dämı, boiauy sıŋıp otyrǧan. Tıptı keibır batyrlyq jyryn är aqyn özınşe jyrlap, bır jyrdyŋ bırneşe türın, iaǧni variantyn tudyrǧan. «Qobylandy» jyrynyŋ on bes varianty, «Qambar» jyrynyŋ tört varianty, «Arqalyq» jyrynyŋ tört varianty, mıne, osylai tuǧan. Mysaly, bızde – «Arqalyq» jyrynyŋ Asqar nūsqasy, Soltan nūsqasy, Altai nūsqasy, Qaba nūsqasy degen varianttary bar. Būlardyŋ bärı de Arqalyqtyŋ erlıgın  özek etken. Bıraq oqiǧa jelısı, şyǧarma qūrylysy jaǧynan bırı bırıne ūqsamaityn bolǧandyqtan, ärqaisysy bır-bır variantqa jatady.

Keibır batyrlyq jyrlarǧa zer sala qarasaq, onyŋ tym ertede tuǧandyǧyn bıluge bolady. Mysaly, «Qobylandy» jyrynda Qobylandynyŋ «qasiettı būlttary» oǧan qoldauşy, jebeuşı, habarşy bolyp, özımen bırge jüredı. Mūnyŋ özı qazaq halqynyŋ islam dınıne kırmei tūrǧandaǧy, iaǧni sonau erte kezdegı būltqa, künge tabynǧan däuırdıŋ suretı ekenı aidan anyq. Qazaq halqy islam dınıne HII – HIÜ ǧasyrlardyŋ aralyǧynda kırdı dep eseptesek, onda «Qobylandy» jyrynyŋ  nūsqasy HIII ǧasyrdan būryn paida bolǧan deuge tura keledı. Myna bır jyr şumaqtary osy közqarasty onan ärı sipattai tüsetın siiaqty: – Jelı tolǧan jylqymdy  Jasanǧan jauǧa tapsyrdym. Qoram tolǧan qoiymdy  Aş börıge tapsyrdym. Azu tısı bolǧandai  Jas börıge tapsyrdym! Eger osy jyr qazaq halqy islam dınıne kırgennen keiın tuǧan bolsa, onda osynyŋ bärın jiyp, «bır qūdaiǧa tapsyrǧan» bolar edı. Būǧan qarap Qobylandy jyrynda qazaq halqynyŋ islam dınıne kırgennen keiıngı ömırınen eles joq deuge de bolmaidy. Bız Qobylandy jyrynan: – Kölge bıtken jökenıŋ, Bürşıgı joq tıkenıŋ. Artyq asqan baǧaŋ joq, Qūdaidan sūrar şamaŋ joq, Özıŋe bıtken mal-jandy  Sauǧadan jiǧan ekensıŋ, –  degen öleŋ joldaryn da oqimyz. Būl – ärine, bır qūdaiǧa qūlşylyq etetın halyqtyŋ auzynan şyǧatyn söz. Olai bolsa, «Qobylandy» jyry qazaq halqynyŋ şaman dınıne senıp jürgen däuırınde paida bolyp, islam dınıne kırgennen keiın talai ret jaŋǧyrtylyp, talai zamandy basynan keşırıp, talai aqynnyŋ auzynda maltadai maidalanyp baryp, būl künge on bes variant bolyp jetıp otyr. «Qobylandy» jyry basyp ötken joldy basqa jyrlar da basqan boluy, keibırı būl däuırge tolyqtanyp, ajarlanyp jetken boluy, keibırı būl däuırge jetu saparynda aryp-aşyp, ūmytylyp, şyrpylyp, şala-şarpy jetken boluy: endı bır bölımı jolşybai apatqa şaldyǧyp, öz ızın qaldyra almai, mūratyna jete almai armanda ketken boluy mümkın. 

9. El namysy, jer namysy, ata mekennıŋ bütındıgı men ūlt bostandyǧy ejelden berı qazaq batyrlarynyŋ erlıgıne jebeu, qairatyna demeu bolyp kelgen. Alpamystyŋ erlıgı Qoŋyrat elınıŋ amandyǧyn qorǧau, bala-şaǧasyn qūldyqtan qūtqaru, şetel şapqynşylarynyŋ qūldanuynan qūtqaru jolyndaǧy erlık bolsa, Qobylandynyŋ erlıgı Qypşaq elınıŋ bostandyǧy jolyndaǧy erlık, Qambar men Er Tarǧynnyŋ erlıgı asyl jarlary Nazym men Aqjünıske degen şyn süiıspenşılıgınen bastalyp, aqyry Noǧaily elın şapqynşylardyŋ şalmasynan azat etu jolyndaǧy ūly küreske saiady.

Qabanbai özınıŋ bükıl erlık ömırın joŋǧar basqynşylaryna qarsy tūrysyp, qazaq ūltynyŋ azattyǧy jolyndaǧy küreske arnaǧan. Sondyqtan da ol öz kezınde asqan abyroiǧa ie bolǧan. Qabanbai jyryn- da Alaköl, Toqta, Barlyq, Emın, Qyzyl tüz, Kürkıldek (Sairam boiynda Kürkıldek degen jer bar, sol boluy mümkın), Kök bastau (qai jer ekenı belgısız), Attyŋ tauy, Qabanbai şoqysy, Tekes, t.b. jer attary bar. Būǧan qaraǧanda ol, Şyŋjaŋ öŋırınde köp jürgen sekıldenedı. Keibır aŋyzdarda Qabanbai Ürımjı öŋırıne de kelgen. Batyr öz kezınde Barqyt belden (qazırgı Erenqabyrǧany kezınde solai ataidy eken) asyp kelıp, Ürımjınıŋ oŋtüstıgındegı Jelözek, Şilıözek degen jerlerde qamalyp jatqan qalyŋ qazaq tūtqyndardy joŋǧarlardyŋ qolynan azat etıp, ölgenderıne as bergen deidı. Būl da şyndyqqa janasady. Öitkenı sol kezde Şilıözek dep atalǧan jerdı qazır Jijisauzy  (şilı jer) dep ataidy. Būl jer kezınde joŋǧarlardyŋ ülken patşalyq qorǧanynyŋ bırı bolǧan, orny qazır de bar. Tarihi mūra retınde ökımet jaǧynan qorǧalyp otyr. Al Jelözek dep otyrǧany kädımgı jel auzy – Saiapyl boluy mümkın. Osyndai jait basqa qazaq batyrlarynyŋ basynan da ötken. Mysaly, «Nauryzbai Qūtbanbetūly (1706 – 1781) – joŋǧarlarǧa qarsy küresken batyr. Ūly jüz Şapyraşty taipasynyŋ tölemıs ruynan, Abylai hannyŋ tu ūstauşy üş batyrynyŋ (Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai, Şapyraşty Nauryzbai) bırı, qolbasşy,  onyŋ ömırı joŋǧarǧa qarsy küreste ötken –... onyŋ 1729 jyly Şamalǧan men Qaskeleŋde jekpe-jekte öltırılgendıgı qazaq dalasyna keŋ taraǧan. 1750 – 1752 jyldary ol Bäsentiın Malaisary, Qystyq Malai, Şapyraşty Qasqary batyrlarmen bırge joŋǧarlardy Tūrpannan asyra quyp, jeŋıske jetken. Köp qazaqty tūtqynnan bosatqan.» 1 Qabanbai turaly jyr-dastan bırşama köp. Batyrlyq jyrlardyŋ bırtalaiynda Qabanbai «Üş jüzdıŋ ūrany» retınde auyzǧa alynady. «Esengeldı batyr» jyrynda  Şyŋǧys tauy bökterınde Abylai bastaǧan qazaqtyŋ qalyŋ qolymen qalmaqtar arasynda qatty soǧys bolady. Qalmaqtyŋ qamalyn ala almai, Abylai ıştei qatty nalidy, şiryǧyp, amalsyz daǧdarady. Eşkım būzuǧa dätı şydamaǧan kezde Qabanbai men Espenbet şyǧyp, būzady. Osy körınıs jyrda bylai suretteledı:   – Būzatyn bır ädıstı tapty batyr, Būzǧanda aiǧailady qatty batyr. Neşe myŋ bolsa daǧy keiıngı äsker, Qaptady «Qabanbailap» artqy batyr. Qysqasy qazaq jeŋıp qalmaqty aldy, Qabanbai «handai» bolyp ardaqtaldy. Abylai Qabanbaidy «han» dep qaqty,  Qymbatty Espenbetke tonyn japty. Osydan keiın Qabanbai «Han batyr» dep atanyp, abyroiy-ataǧy būrynǧydan da arta tüsedı. Qabanbai madaqtalatyn osyndai jyr şumaqtaryn «Espenbet», «Bögenbai», «Berdıqoja» t.b. batyrlar turaly jyrlardan da kezıktıruge bolady. Demek, Qabanbai bırqydyru batyrlar jyrlarynda osylaişa qosa jyrlanyp otyrǧan. Al Qabanbaidyŋ özı turaly da bırneşe qissanyŋ bar ekendıgı mälım boldy. 1981 jyly «Şalǧyn» jurnalynyŋ 2-sanyna «Er Qabanbai» atty qissa jariialanǧan. Şaǧantoǧai audanyndaǧy Mekebai aqsaqal men Şäueşek audanyndaǧy Änuar Qoŋqaqūly «Qabanbaidyŋ jaralmyşy» atty taǧy bır qissanyŋ bar ekenın aitady. Qabanbai turaly jäne bır qissanyŋ Parij mūrajaiynyŋ, Şyǧys qoljazbalar bölımınde saqtauly tūrǧany jönınde de mälımet bar. Mūnyŋ özı Qabanbai jäne ol turaly qissaǧa şetelderdıŋ de nazar audaryp otyrǧanyn körsetedı.1 Qabanbaidyŋ Äteke jyryqpen soǧysy – onyŋ ömırınıŋ aqyrynda bolǧan oqiǧa. Bıraq ol Qabanbaidyŋ ınısı Qūrsaqtyŋ şabyndyǧa, talan-tarajǧa ūşyrauy sebebınen tuǧan. Sondyqtan ol ūlttyq mazmūn alyp, bükıl qazaq bolyp attanǧan. Būl jyrdyŋ «Alpamys», «Qobylandy», «Er Tarǧyn», «Qambar» t.b. jyrlarynan erekşelıgı de mıne, osy jerde, olar bırer taipa nemese ru töŋıregınde äreket jasaǧan. Al Qabanbaidyŋ däuırınde bükıl taipalar ūlt tuy astynda bas qosqandyǧy üşın tūtas qazaq qozǧalady. Sondyqtan Qabanbai attanarda barlyq taipanyŋ batyrlary jinalady. Atap aitqanda, «özı batyr han Abylai», «qanjyǧaly er Bögenbai» «kereiden er Jänıbek», «özı jadyq Jantai», «kökjarlydan Kökjalbaraq», «mūryntaidan bi Boranbai», «şanyşqūldan Berdıqoja», «baiǧanadan batyr Şörek», «toqpaqtan er Qasabai», «toǧas Qasai», «jūmyq er Däuletbai», «Qaz dauysty Qazybek», «üisınnen Raiymbek», «qaptaǧaidan Qara Şoqai», «terıs taŋbalydan jalǧyz Qaraq», t.b. keledı. Jyŋ audanyndaǧy şeşen qariia Mūqametqan bylai dedı: «Būl qissany bala kezımde jattaǧan edım. Sonda būl topqa keletın batyrlardyŋ sany būdan da köp edı. Tek kerei elınıŋ özınen on bır batyr bolatyn. Talaiyn ūmytyp qalyppyn». Būǧan qaraǧanda älı de talai batyr ūmytylǧan siiaqtanady. Tegınde qazaqqa päle ruşyldyqtan kelgen. Rulardyŋ basy qosylyp, «bır jeŋnen qol, bır jaǧadan bas» şyǧara almaǧandyǧy üşın kezınde ony kım körıngen oljalap ketıp otyrǧan. Al myna bır däuırde Abylai hannyŋ basşylyǧynda qazaq taipa rulary bas qosyp, teŋ jūmylǧandyǧynan öz qarsylasyn qapysyn tauyp jeŋıp otyrǧan.  Qabanbai jyrynda osyndai bırlıktıŋ simvoly tūrǧandai sezıledı. Är eldıŋ aiǧai-ūranynyŋ basy bolǧan osynau esıl erler joŋǧarlarǧa qarsy kürestıŋ ot-jalynynda osylaişa talai-talai bas qosqan bolsa kerek. Olardyŋ Äteke jyryqqa qarsy bas qosuyn soŋǧy  bas qosulardyŋ bırı dep mejelemekpız.

10. Sūrapyl soǧysqa qatynasyp, qara topyr qalyŋ qolmen aiqasqan batyrlardyŋ jaralanbai qaluy mümkın emes. Osyndai jaǧdaida batyrlardyŋ qandai tözımdılık ıstegenın körelık. Keibır batyrlar – «otqa salsa küimeitın, suǧa salsa batpaityn», «oq ötpeitın, qylyş kespeitın» adam (Qobylandy). Al Er Tarǧyn Būlǧar tauynyŋ bauyrynda belınen mertıgıp, dalada qalady da, Aqjünıstıŋ baǧyp-qaǧuymen qaita  qairatyna mınedı. 

Qabanbai batyr turaly mynadai aŋyz taralǧan: Ile öŋırınde «Qabanbai şoqysy» degen şoqy bar. Būl öŋırde qazaq pen joŋǧardyŋ qatty soǧysy bolady. Soǧys kezınde Qabanbai jaralanyp, onyŋ bır aiaǧyn sadaqtyŋ oǧy üzıp ketedı. Mūny mizemei, bır aiaǧyn salaqtatyp şaba berse kerek. Sonda janyndaǧy bır serıgı «batyr, bır aiaǧyŋyz salaqtap bos jür ǧoi» degende Qabanbai «qanjyǧaǧa bailai salşy» dep jaudy jaipai berıptı-mys. Keşke jaqyn soǧys aiaqtalǧannan keiın, Qabekeŋ üzılgen aiaǧyn ornyna saldyryp, bır tün em-dom jasap, sorpalanyp, erteŋınde attanyp ketedı. Sodan bylai osy tau «Qabanbai şoqysy» atanypty. Batyrlarymyzdyŋ boiyna halqymyzdyŋ qaharman erlıgı, ūltymyzdyŋ qaisar qasietı sıŋırılgen. Būrynǧy aqyn-jyraularymyz asqan şeberlıkpen bükıl ūltymyzdyŋ erekşelıkterın halyq süigen batyrdyŋ basyna jinaqtai bılgen. Olardyŋ basynan ötken aianyşty, qiian-keskı, şytyrman erlık oqiǧalar – halqymyzdyŋ basyp ötken joly. Būl jerde zertteuge tiıstı mynadai jaitty eske salmaqpyz. «Er Qabanbai» jyrynda söz bolatyn qyrǧyz jäne onyŋ batyry Äteke jyryq qazırgı bız aityp jürgen qyrǧyz bolmasa kerek. Qalmaqtardyŋ bır bölıgı boluy mümkın. Būǧan mynadai dälel keltırmekpız: bırınşıden, bırqydyru qyrǧyz joldastar qyrǧyz tarihynda Äteke jyryq degen adamnyŋ baryn estımegendıkterın aitady: ekınşıden, erte kezde qazaqtardyŋ monǧoldardy qyrǧyz dep qoiatyn ädetı de bar edı. Menıŋ bala kezımde ülkender Toly audanyndaǧy Mamyrbek törenıŋ auylyn qyrǧyzdyŋ auyly dep atauşy edı. Mūnysy törenıŋ tegı monǧol degendık edı. Üşınşıden, monǧoldardyŋ ışınde qazaqşa söileitın, bıraq dını men salty monǧoldarmen ūqsas halyq bar. Olar özın «qyrǧyz» dep ataidy. Al  qarapaiym qazaq olardy «käpır qyrǧyz» nemese «qalmaq qyrǧyz» deidı. Mūndai qyrǧyzdardy Dūrbyljyŋ, Şäueşek audandarynan qazır de kezdestıruge bolady. «Er Qabanbai» jyrynda Abylaidyŋ auzynan: – Örıstı būzyp jylqy alǧan, Küimenı būzyp, qyz alǧan. Qynadai qyryp elıŋdı,  Būl joŋǧar ne qylmaǧan, – degen sözder bar. Būǧan qaraǧanda Qabanbai soǧysqan būl qyrǧyzdardy joŋǧarlardyŋ bır bölıgı deuge bolady. Al qyrǧyz halqynyŋ aŋyzdarynda Qabanbai olardyŋ ülken qamqorşysy retınde äŋgımelenedı. Qyzylsu qyrǧyzdarynyŋ ışınde mynadai aŋyz taralǧan. Qyrǧyzdyŋ äigılı batyry Äjıbek joŋǧarlarmen bolǧan bır retkı soǧysta ülken sätsızdıkke ūşyrap, tūtqynǧa tüsedı. Osyndai qiyn-qystau künderde ony qazaqtyŋ Qabanbaiy kelıp qūtqaryp, janyna otyz adam qosyp, elıne aparyp salady. Būǧan qatty razy bolǧan Äjıbek batyr elıne barǧannan keiın älgı otyz qazaqqa ülken qoşamet körsetedı. Ärqaisysyna bırden äiel äperıp, qoralap enşı berıp, otaulap üi tıkkızedı. Aqyry būl qazaqtar qaitpai, qyrǧyz elıne sıŋıp ketedı de, keiın ürım-būtaǧy öse kele qyrǧyz ışınde qazaq ruy atanady. Būlardyŋ ūrpaǧyn qazırgı Qyzylsu oblysynyŋ Aqşi audanynan kezıktıruge bolady. Qabanbaidyŋ qyrǧyz bala Erdenemen dostyǧy da tamaşa dostyq. Qabanbai batyrdyŋ taǧy bır ülken erekşelıgı aibynynda. Onyŋ aibyndy erlıgı adamdar jüregınde tereŋ yqpal, öşpes ız qaldyrǧan. Qabanbaidyŋ özı ǧana emes, tıptı onyŋ esımı de el üşın maqtanyş bolǧan. «Eŋlık – Kebek» jyrynda: Naǧaşym Baijıgıtte er Qabanbai, Bergen joq şeşemdı de bai taba almai, – deuı de, mıne, osyndai maqtanyş sezımınen tusa kerek. Öz kezınde Qabanbaidyŋ keremet erlıgın körgender artyna mynadai asyl sözder qaldyrǧan. Qaraqypşaq Ernazar batyr Jänıbek batyrdan: – Ömırıŋde kımnıŋ erlıgı eren dep bılesıŋ? – dep sūraǧan eken. Sonda Jänıbek: – Qabanbaidai batyr bolǧan emes, Qabanbai aruaqty batyr edı, bır özı kele jatqanda ekpınınen 400 – 500 adamnyŋ dümpuı bılınuşı edı. Qabanbai qara nöpır jauǧa tiıskende kırgen jaǧy esık, şyqqan jaǧy jol bolyp qala beruşı edı, – dep jauap bergen eken. Qabanbaidyŋ esımı öz kezınde qazaqtarmen qatty jaulasqan joŋǧarlardyŋ jüregınde sūrapyl küş pen sestı aibardyŋ joiqyn ızın qaldyrǧan. Kezınde joŋǧarlar: – Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai Atqa mındı degende  Jūrtyŋdy tastap qaşa ber, – dep mäteldeidı eken. Tıptı būl joŋǧarlardyŋ keiıngı ūrpaǧy esepteletın qazırgı Baiynǧūly monǧoldardyŋ ışınde de Qabanbai keremet küştı alyp retınde äŋgımelenedı eken. Saiyp kelgende, Alpamys, Qobylandy, Er Tarǧyn, Qambar batyrlar öz däuırınıŋ öresı biık batyry bolǧany siiaqty, Qabanbai da joŋǧarǧa qarsy soǧys däuırınıŋ alyby, halqymyzdyŋ maqtanyşy, ärı aruaqty ūrany deuge bolady. Alpamys, Qobylandy, Naryn, Qambar siiaqty onyŋ esımı el jüregınen öşpes oryn alǧan. Joǧaryda aitqandarymyz – qazaqtyŋ batyrlyq jyrlarynyŋ, sondai-aq Qabanbai jönındegı batyrlyq jyr-aŋyzdardyŋ basty erekşelıkterı.