Jazýshy, folklorshy, baspager, tarıhshy-etnograf Zeınolla Múbárakuly Sánik aramyzda bolsa búgin 85 jasqa tolar edi.
Qalamger 1935 jyldyń 15 sáýirinde Qytaı halyq respýblıkasynyń Tarbaǵataı aımaǵyna qarasty Shaǵantoǵaı aýdanynda Barlyq taýynyń baýraıynda dúnıege kelgen. 1957 – 1970jj. Úrimjidegi «Jastar baspasynda» redaktorlyq qyzmet atqarady. 1970 – 1978jj. «Halyq jaýy» atanyp Buratala oblysynyń Jyń aýdanynda eńbekpen ózgertýde bolady. Sol kezde jınaǵan materıaldaryn 1980 jyly jazýshy Orazbek Qanapın ekeýi qurastyryp, baspadan shyǵardy. «Qazaq ertegileri»(2 kitap) «Qazaq balalar ertegileri»(2 kitap), «Qabanbaı batyr», «Qarakereı Qabanbaı», «Qazaq emshiligi men dárigerligi»(alǵysózin jazyp, baspaǵa daıyndaǵan) syndy kitaptar sol jankeshti eńbeginiń nátıjesi edi.
1978-jyly aqtalǵannan keıin, «Halyq baspasynda» redaktor, 1980 jyly «Shyńjań halyq baspasynyń» qazaq redakııasyna redaktor, 1982 jyly tete-aǵa redaktor, 1986 jyly aǵa-redaktorlyq kásiptik-tehnıkalyq ataq alǵan, 1992-1999jj. «Shyńjań jastar órender» baspasynda jetekshi maman retinde aǵa redaktor bolyp eńbek etti.
Almatydan ár jyldary «Han batyr Qabanbaı», «Baspaı», «Sergeldeń», «Qazaq etnografııasy», «Súleımen bı» kitaptary jaryq kórdi. 2017-jyly «An Arys» baspasynan 15 tomdyq shyǵarmalar jınaǵy qalyń qaýymǵa jol tartty. Z.Sánik shyǵarmashylyǵy týraly «Máńgilik jol», «Zeınolla Sánik shyǵarmashylyq muralary» atty ǵylymı-zertteý, estelik eńbekteri jaryq kórdi. Jazýshynyń ushan-teńiz muralary joǵary oqý oryndaryndaǵy stýdentter men magıstranttardyń zertteý taqyrybyna aınalyp, ǵylymı aınalymǵa endi.
Qytaı memlekettik jazýshylar qoǵamynyń, Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń múshesi.
2018-jyly qurylǵan «Zeınolla Sánik atyndaǵy mádenıet qory» – qalamgerdiń shyǵarmalaryn nasıhattaý, zertteýmen qatar ádebı-mádenı, ǵylymı baǵyttaǵy is-sharalardy ótkizip keledi.
Oqyrmanǵa qalamgerdiń belgili shejireshi, ólketanýshy Beısenǵalı Sadyqanulymen birigip jazǵan Qabanbaı týraly tarıhı-esseleriniń bir parasyn usynamyz.
Redakııadan
QAZAQTYŃ BATYRLYQ JYRLARY
JÁNE ER QABANBAI
Qazaq halqy óziniń qalyptasý saparynda taıpalyq, halyqtyq, ulttyq dáýirlerdi bastan ótkergeni sııaqty, onyń batyrlyq jyrlary da taıpalyq, halyqtyq, ulttyq dáýirlerdi basyp ótip, birtindep damyp, bizdiń dáýirimizge jetip otyr. Sondyqtan qazaq halqynyń batyrlyq jyrlaryna uzaq tarıhty bastan keshirip, talaı zamanalardy attandyryp salyp, óz boıyna birqydyrý dáýirlerdiń tańbasyn basyp, dámin sińirip kelgen asyl mura retinde qaraýymyz kerek.
«Qazaq eposy birneshe ǵasyrlardan beri jasalyp keledi. Onyń alǵashqy jasalý tarıhy qazaq halqynyń shyǵý tarıhymen baılanysty. Qazaq halqy eskidegi batys túrik qaǵandar (Ú–VII ǵ.), Qypshaq, Oǵyz rýlary (ÚIII–H ǵasyrlar), Aq Orda jáne Noǵaıly ordasynyń jurtshylyǵy, ózbek handarynyń taıpalaryna (HIII–HÚI ǵ.) kirgen rýlardan taralady. Qazaqtyń batyrlyq jyrlarynyń ejelgi eskertkishteri osy taıpalar jónindegi ańyz-áńgimelermen baılanysty».1
Mine, munan biz qazaqtyń batyrlyq jyrlarynyń tegi tym aryda jatqandyǵyn, onan talaı dáýirdiń tańbasyn kórýge bolatyndyǵyn, buǵan qarap ony zertteý jumysynyń da óte múshkil jumys ekendigin bile alamyz.
Qazaq halqynyń arasyna ejelden beri keńinen taralǵan jáne erterek zerttelip, búkil dúnıege tanylǵan batyrlyq jyrlarynan – «Alpamys», «Qobylandy», «Er Tarǵyn», «Qambar batyr» jyrlaryn erekshe ataýǵa bolady. Munyń ishinde «Alpamysty» ózbek, qaraqalpaq, tatar, bashqurt, t.b. halyqtar da óz batyry retinde jyrlaıdy. Mine, munan «Alpamystyń» shyǵý teginiń tipti uzaqta jatqandyǵyn, ol Orta Azııa halyqtarynyń ult bolyp qalyptasýdan burynǵy ortaq batyrlyq jyry ekendigin kórýge bolady.
Al Oǵýz taıpasyna (ÚIII–IH ǵ.) kiretin Qypshaq rýynyń «epostyq dástúri Noǵaıly rýlarynyń arasynda kóbirek taraıdy. Osydan Noǵaıly, Qypshaq rýlaryna baılanysty qazaq batyrlar jyrynyń birnesheýi shyǵady. Mysaly, «Qobylandy batyr», «Er Tarǵyn», «Er Saıyn», «Qambar batyr», t.b. shyǵarmalardyń eń basty keıipkerleri de, olardyń tóńiregindegiler de noǵaıly men qypshaq bolyp keledi». 2
Qyrǵyz halqynyń «Manasy», Qaraqalpaq halqynyń «Qyryq qyzy» sııaqty qazaq halqynyń batyrlyq jyry «Qyrymnyń qyryq batyry» degen atpen erekshe kózge túsedi. Munda qyryqqa jýyq batyrdyń erligi tizbektele, tutas alynyp jyrlanady. Oǵan ertedegi batyrlarmen qatar, orta ǵasyr – Qyrym handyǵynyń biren-saran batyrlarynyń erligi de engen.
Jyr sonaý Altyn Orda dáýirinen bastap HIH ǵasyrǵa deıingi qazaq halqynyń qoǵamdyq tarıhyn, áleýmettik jaǵdaıyn aıqyn beınelegen.
Jyrdy mazmunyna qaraı úshke bólýge bolady.
- Ańshybaı batyrdyń urpaqtary – «Ańshybaı», «Parparııa», «Edige batyr», «Nýradın», «Musahan», «Oraq-Mamaı», «Qarasaı-Qazı», t.b.
- «Qaradóń» batyrdyń urpaqtary: «Qaradóń», «Jubanysh», «Súıinish», «Er Begis», «Kógis», «Tógis» «Tama», t.b.
- Bólek-bólek jeke jyrlar: «Aqjonasuly er Keńes», «Manashauly Tuıaqbaı», «Qydyrbaıuly Qobylandy», «Aısanyń uly Ahmet», «Alaý batyr», «Shyntemiruly Tórehan», «Qosaı batyr», «Telaǵys», «Abat», «Toǵan», «Asanqaıǵy», «Ámet batyr», «Kókshe batyr», «Qaztýǵan», «Kórǵuly Sultan», t.b.
Bulardyń ishinde «Er Kókshe», «Er Qosaı», «Er Tóstik», «Er Edige», t.b. batyrlyq jyrlary qyrǵyz halqynyń «Manas» eposynda da sóz bolady.
Qazaq halqynda munan basqa da qyrýar batyrlyq jyrlar bar. Munyń ishinde HÚ – HÚI ǵasyrlardaǵy oqıǵalarǵa baılanysty týǵan batyrlyq jyrlary «Shora batyr», «Qarabek», «Tórehan», «Er Kókshe», «Er Qosaı», t.b. HÚII – HIII ǵasyrlardaǵy qazaq halqynyń Jońǵar feodaldarynyń shabýylyna qarsy kúresine baılanysty týǵan jyrlar: «Sabalaq», «Er Qabanbaı», «Oljabaı batyr», «Bógenbaı batyr», «Jıdebaı batyr», «Shaqshaquly Jánibek», «Shalkez», «Eńsegeı boıly er Esim», «Esenkeldi batyr», t.b. HIH ǵasyrdaǵy Reseıdiń shapqynshylyǵyna qarsy kúreske qatysty týǵan jyrlar: «Kenesary-Naýryzbaı», «Bazar batyr», «Sátbek», t.b.
Qazaq áıelderiniń feodaldyq tártipke qarsy turyp, bas bostandyǵyn alý jolyndaǵy kúresine qatysty týǵan jyrlar: «Qarashash batyr», «Nar qyz», t.b.
Qazaqtyń óz ishindegi zorlyq tartysyna qatysty týǵan jyrlardan «Boran batyr», «Sasyq batyr», «Ermek batyr», «Kárim batyr men Tilekse batyr», t.b. bir rýdyń ishindegi han men buhara, baı men kedeı arasyndaǵy jaǵdaılardy kórsetetin jyrlardan «Arqalyq batyr», «Jolaman batyr», «Elqondy batyr», t.b. bar. Al qazaq halqynyń arasyna kóp taraǵan ertegi-ańyzdardy qıssalastyrýdan týǵan jyrlardan «Áýez batyr», «Bóken batyr», «Oralbek batyr», «Qula mergen», «Dotan batyr», «Ánýar batyr», «Buqarbaı batyrdyń hıkaıasy» sııaqty jyrlar, Shyǵys halyqtarynyń kóbine ortaq bolǵan hıkaıalar men dastandardan alynǵan jyrlardan «Kóruǵly Sultan», «Qaldarhan batyr», t.b. jyrlar bar.
Qazaqtyń batyrlyq jyrlaryn birden tizimdesek, júzden asýy múmkin. Biraq olardy jikke aıyratyn bolsaq, osy joǵaryda aıtylǵan birneshe toptyń ishine kiredi. Al olardy bir-birden retteý, árıne, aldaǵy mindet. Sonymen qazaq batyrlyq jyrlaryna sholý jasaǵanda jáne er Qabanbaıdyń batyrlyq jyr-áńgimelerin osyǵan ushtastyrǵanda onyń basty-basty erekshelikterin mynadaı birneshe túrge bólýge bolady:
- Qazaqtyń batyrlyq jyrlarynyń negizgi mazmuny shetelderdiń, shet taıpalardyń shabýylynan qorǵaný nemese olardyń kórsetken zorlyq-zombylyǵy úshin kek alý, solardyń quldyǵynan halyqty qutqarý negizine qurylǵan, osylardyń ishinde, kóbirek aýyzǵa alynatyny, basty jaý bolyp kórinetini – mońǵol feodaldary men jońǵar shonjarlary. Bulaı bolýy da tarıhı shyndyqqa ábden úılesimdi, óıtkeni sonaý HI – HII ǵasyrlarda, Shyńǵyshan qazaq saharasyna shabýyl jasap, barlyq qazaq taıpalaryn, sondaı-aq búkil Orta Azııa men Eýropanyń kóp bólegin ózine qaratyp, bılik júrgizgennen, HÚIII ǵasyrdyń 50-jyldarynyń aıaǵynda jońǵar feodaldarynyń shapqynshylyǵy túbegeıli joıylýǵa deıingi aralyqta, ıaǵnı osy eki ortadaǵy alty-jeti ǵasyr boıyna qazaqtar men mońǵoldar jaýlasyp ótken. Sondyqtan «Alpamys» jyrynda qalmaq hany Taıshyqqa qarsy kúres sýrettelse, «Qobylandy» jyrynda qyzylbastarǵa (basyna qyzyl baılaǵan mońǵoldarǵa) qarsy kúres sýretteledi: al «Er Tarǵyn» jyrynda noǵaıly eliniń on san Oımaýyt, toǵyz san Torǵaýyttyń Ollalaı, Bullalaı atty handaryna qarsy kúresi sóz bolsa, «Qambar batyr» jyrynda qalmaq hany Qaramanǵa qarsy kúres áńgimelenedi. Tipti HÚII – HÚIII ǵasyrlarda týǵan «Sabalaq» (Abylaı han týraly jazylǵan batyrlyq jyr), «Er Qabanbaı», «Esenkeldi batyr», t.b. jyrlardyń bári derlik jońǵar feodaldaryna qarsy kúresti negiz etedi. Mundaı jaǵdaı Orta Azııada jasaýshy basqa halyqtardyń batyrlyq jyrlarynda da kezdesedi. Mysaly, qaraqalpaqtyń batyrlyq jyry «Qyryq qyzda» Kúláıim bastaǵan qaraqalpaqtyń qyryq qyzynyń qalmaq hany Surtaıshaǵa qarsy kúresi aıtylǵan.
- Qazaq batyrlarynyń jaýy qashan da osal bolmaıdy. Olar kóbinde keremet alyp adam nemese alyp dııý-tajal peri, aıdahar, jeztyrnaq bolyp keledi. Sonda da osy batyrlar jeńip shyǵady. Mysaly, «Qobylandy» batyrdyń jaýy Barsa bylaı sýretteledi:
«Býdaqtap tútin shyǵady,
Murnynyń tynys lebi eken.
Syrǵaýyldan kem emes,
Barsanyń tartqan shylymy».
«Bir jegende eki ógizdiń eti, eki batpan nan, eki kóldiń sýyn ishetin» osyndaı alypty Qobylandy aqyry jeńip shyǵady.
Boran batyrdyń áńgimesinde halyqty apatqa ushyratqan Jeztyrnaqpen aıqaspaq bolǵan Boran batyr boz atyna minip, onyń mekenine kelip bekinip jatady. Batyr ań atyp, otqa qaqtap jep otyrǵanda, Jeztyrnaq kelip otyra qalyp, alaqanyn jaıady. Boran batyr qylyshynyń ushyna et shanshyp, Jeztyrnaqqa usynady. Sonda Jeztyrnaq usynǵan etke qosyp, qylyshtyń ushyn da birge kertip alyp qalady. Bul, árıne, Jeztyrnaqtyń batyrǵa kórsetken sesi edi. Biraq batyr muny qaperine de almaıdy. Túnde óz boıymen birdeı úlken bir tomardy ákelip, kıimin jaýyp jatqyzyp qoıady. Jeztyrnaq jatqan tomardy Boran batyr eken dep, bassalyp uzyn tyrnaqtarymen kútirletip jibergende baryp aldanǵanyn bir-aq biledi. Aqyry Boran batyr óziniń kúshi men aqylynyń arqasynda Jeztyrnaqty jeńedi. Keıin kek almaq bolyp kelgen Jeztyrnaqtyń urpaǵyn Boran batyrdyń qyzy ákesiniń aqyly boıynsha «qatqan sanmen» uryp óltiredi.
Qabanbaı týraly aıtylatyn bir ańyzda da Qabanbaıdyń jaýy keremet alyp adam dep sýretteledi.
Jońǵarlardyń eń úlken batyry Myqtym dalada júrgen jerinde Qabanbaıǵa jolyǵyp qalady da, «men sizdiń atyńyzdy syrttaı estip, átteń, bir saıyssam dep júr edim, búgin jaqsy keziktik, maǵan sút pisirim ýaqyt ruqsat berińiz, saýyt-saımanymdy kıip, sizben jekpe-jek bir aıqasam» deıdi. Buǵan Qabanbaı maqul bolady. Myqtym sút pisirim ýaqyttan da tez baryp, saýyt-saımanyn kıinip keledi de, dereý eki batyr jekpe-jekke shyǵady. Ári alysyp, beri alysyp, birin-biri jeńe almaıdy. Surapyl shaıqastyń nátıjesinde aqyry eki batyrdyń da saýyt-saımandary qaýsap jerge túsip, attarynyń aıaqtary tizeden jerge kirip ketedi. Eń sońynda Myqtym batyrdyń aty jyǵylyp, Qabanbaı ony áreń jeńedi. Sonymen Myqtym «qazaqty jeńý qıyn eken, endigi jerde eki jaq soǵysty toqtatyp, tatý-tátti ótelik» degen kelisimge kelýge májbúr bolady. Sodan bylaıǵy jerde qazaq-mońǵol soǵyspaı ótken eken deıdi.
Qazaqtyń batyrlyq jyrlary men áńgimelerinde jaý jaqtyń batyryn osyndaı kúshti, alyp, keremet etip kórsetý jaǵymsyz jaqty ásirelegendik bolmasa kerek, qaıta osyndaı alypty jeńdirý arqyly óz batyrynyń kúshi men abyroıyn onan ári áıgileıdi.
- Qazaq batyrlarynyń kóbi bala kezinen-aq batyrlyqtyń belgisin kórsetedi. Halqymyzdyń «bolar bala boǵynan» deýi de osyny meńzese kerek. Alpamys batyr dúnıege kelerde Shashty Ázız degen áýlıe, onyń áke-sheshesine aıan beredi. Aıanda Alpamys atty ul bala kóretindigi, onyń «naızalasań ótpeıtin, qylysh shapshań kespeıtin», «qalmaqqa qarsy qas batyr» bolatyndyǵy aıtylady. Al Qobylandy batyrdyń sheshesi Qobylandy qursaqtaǵy kezde jerik bolyp:
– Aıdahardyń basyn aldyrady,
Jerigin sonymen qandyrady.
Jerik aıy kezinde:
Qatyr-qatyr qara tasty shaınady,
Jalańash qarǵa aýnap edi, tońbady.
Sonymen on bes kún tolǵatyp, bala týǵanda onyń kindigi «kindik kesken áıeldiń qolyn taldyrady». Qobylandy alty jasqa kelgende qarý alyp qaraýylǵa shyǵady.
«Ýaqta1 on tórt jasar Qambar degen bala, qulan-kıikti atyp berip, elin asyraǵan».
Er Qosaı bala kezinde-aq ózimen birge asyq oınap júretin qyryq balany ertip, ákesi Er Kóksheni óltirgen jaýdan kek alýǵa attanady. Qabanbaı da bala kezinen el kózine túsedi. Jeti jasynda ákesi Qojaqul batyrdy jońǵarlar óltirip, jetim qalady. Bul jaǵdaı ony qarshadaıynan jaýgerlik ómirge baýlıdy. On bes jasynda aǵasy Esenbaıdy jaryp ketkenin kózi kórgennen keıin ol aǵasynyń saýyt-saımanyn kıip, kek alýǵa attanady. Sol kezdegi jaǵdaı «Qabanbaıdyń jaralymyshy» degen qıssada bylaı sýretteledi:
– Mámbetten Ómir, Dáýlen, er Qojaqul,
El bolyp, qyzyq kórgen bir talaı jyl.
Ómir, Dáýlen ózi baı, ózi batyr,
Bulardyń maqtaýyna jetpeıdi til.
Qojaquldan Esenbaı, Esenaman,
Erasyl2 deıtin taǵy týdy bir ul.
Sol kezde jerge talas qazaq-qalmaq,
Adamdy qoısha qyrǵan osydan bil.
Aldy on beste, al arty jeti jasta,
Ákesi ólip, sheshesi qalypty tul.
Qambar, er Kókshe, er Qosaılardyń urpaq jalǵap, batyr bolǵany, sondaı-aq Qaradóń batyrdyń jeti atasyna deıin batyr bolǵan sııaqty, Qabanbaıdyń batyrlyǵy da urpaqtan-urpaqqa jalǵasqan. Qabanbaıdyń jas kezinde «Erasyl», «Izbasar», «Daraboz», odan «Qabanbaı» dep atalýynyń ózi – jeke-jeke úlken áńgime.
Bir ańyzda bylaı delinedi: Qabanbaıdyń asylyndaǵy aty Izbasar eken. Qabanbaıdyń naǵashysynyń aýylynda júrgen kezi bolsa kerek, bir kúni sol aýyl kóship, bir kóldiń jaǵasynan ótkende shoshqanyń qalyń qabany kóshti júrgizbeı qoıady. Osy kezde on neshe jastaǵy Izbasar qolyna naıza alyp, qalyń qabanmen aıqasady da, onyń olaıǵysyn olaı, bulaıǵysyn bulaı jaıratyp, kóshti bastap, aman-esen óte shyǵady. Bala jıeniniń batyrlyǵyna súısingen naǵashysy Izbasarǵa batasyn berip, «Aı, qaraǵym-aı! Qabanym-aı» dep ataıdy. Sodan bastap Izbasar degen at qalyp Qabanbaı atanyp ketken eken. Bulaı bolýy da sol kezdegi jaǵdaıǵa úılesedi. Óıtkeni ol kezde taǵy janýarlar óte kóp. Batyrlardyń kóbi aldymen arystan, jolbarys, qaban, aıdahar sııaqty maqulyqtarmen aıqasý barysynda el kózine túsedi. Sonymen birge osyndaı alyptarǵa uqsatqan buqa, býra, arystan, jolbarys, aıǵyr, qaban, bóri, tóbet, t.b. attardy qazaq handary men bı-batyrlarynan kóp keltirýge bolady.
Sóıtip on bes jasynda soǵysqa aralasqan bala batyr Qabanbaı otyz jasqa kelgende búkil «úsh júzdiń uranyna» aınalady.
Bul jerde mynadaı bir tarıhı faktini aıta ketkendi jón kórdik: buqa, qaban, býra, tóbet, bóri, t.b. sózderdiń qazirgi kúnde pálendeı úlken máni bolmaǵanymen, óz kezinde ol iri handyqtyń, úlken batyrlyqtyń, alyp aıbynnyń sımvoly edi. Mysaly, «bóri – ejelgi túrik qaǵandarynyń derbes jasaǵyna beriletin ataq» bolǵan. Buqa – H ǵasyrlarda ótken iri naıman handyǵynyń patshasy edi. Naımannyń úlken hany, biligi Buqahan, onyń balasy bı Buqahan (taban) degen handar bolǵan. Jalaıyr rýynan shyqqan Muqaly degen qazaq «Mońǵol buqa áskerlerin bastap... Jyńjýǵa shabýylǵa ótken». Osy Iýan handyǵy tarıhynyń 10-11-tomdaryn aqtarsańyz, onan bas buqa, taı buqa, as buqa, úseıin buqa, bala buqa, tas buqa, qos buqa, boıan buqa, jemir buqa, qaly buqa, t.b. degen attardy ushyratasyz. Muqaly sol kezde monǵol jasaqtary men Hanzý jasaqtaryn bastap, Shyńdý qalasyna deıin barǵan, onyń Jyńdý qalasyn basqarýǵa qoıǵan ákimi «Jyndý buqa» dep atalǵan. Joǵaryda atalǵan «buqalardyń» bári de bir-bir orynnyń iri mansap ıeleri nemese ásker basylary bolǵan.
Mine, munan biz «buqa» sóziniń ejelgi han, batyr, bı, iri mansap ıeleriniń esimimen baılanysyp kelgendigin kóre alamyz. Mundaı attardy qazaqtyń keıingi tarıhynan da ushyratýǵa bolady. HÚIII ǵasyrdaǵy Abylaı dáýirinde Dórtýyldyń Tóbet degen bıi bolǵan, al Qasqyrbaı, Bóribaı, Buǵybaı, Qoshqarbaı, t.b. esimderdi qazirgi qazaqtardyń arasynan da kóp keziktirýge bolady.
- Qazaq batyrlarynyń áıelderi kóbinde batyrdyń adal jary, jaýynger serigi bolyp keledi. Qıyn-qystaý kúnderde batyrǵa aqyl berýshi, azaptan qutqarýshy retinde sýretteledi. Keıde batyrmen birge soǵysqa qatynasyp, qan maıdanda erlik kórsetedi. San ǵasyr qazaq eliniń júregin jaılaǵan feodaldyq tártip áıelderdi iske alǵysyz etip kemsitip, ot basy, oshaq qasynan shyǵarmaǵanymen, halyq óziniń adal, erjúrek qyzdaryna batyrlyq jyrlardyń tórinen oryn bergen.
Alpamys batyrdyń áıeli Gúlbarshyn – batyrǵa shyn kóńilimen berilgen «aıdaı sulý», «almadaı qyzyl júzdi» adal jar bolýmen birge, aqyldy, erjúrek adam. Ol Alpamys joryqqa ketkende Ultannyń istegen zorlyǵyna laǵynat aıtyp qarsy shyǵady, balasy Jádigerge óziniń:
– Qýat, járdem pirlerden,
Sondaı búgin tús kórdim.
Jibek baýly aq suńqar,
Qondyryppyn qolyma, – degen úmitti túsin aıtyp, jubanysh bildiredi.
Qobylandy batyrdyń erligi Qurtqany alýdan bastalady. Qurtqa – alyp dáýlerdiń patshasy Kókalannyń qyzy, Qobylandy shart boıynsha shoıyn dińgekti sadaqtyń oǵymen qaq aıyryp baryp, Qurtqany alady. Qobylandy jyrynda Qurtqa zerdeli, bilgir, batyrdyń jan serigi retinde jyrlanady. Joryqqa attanarda Qobylandy odan aqyl surap otyrady. Joryqtyń qandaı bolatyndyǵy jóninde kúni buryn joramal aıtady, batyrdyń saýyt-saımandaryn daıyndap, tulparyn baptaıdy...
Er Tarǵynnyń áıeli Aqjúnis Tarǵyn qaıda bolsa, sonda barady. Soǵysqa birge qatynasady. Tarǵyn Bulǵar taýdyń baýyrynda as-sýsyz qalǵanda batyrdy baǵyp-qaǵyp, qaırat berip, mertikken beliniń jazylýyna sebepshi bolady. Tarǵyndy óltirmek bolǵan qart Qojaqty aqylmen qaıtaryp, ajaldan arashalap qalady.
Nazym qyz da baılyqtan, hannan Qambar batyrdy artyq kórip, oǵan ǵashyq bolady. Biraq qalmaq hany Qaraman zorlyqqa basady.
– Qyz Nazymǵa talasyp,
Eki batyr soǵysty.
Bult shaınap, muz búrkip,
Úrkermen aıdaı toǵysty.
Aqyry Qambar Qaramandy jeńedi, Nazym Qambarǵa ómirlik jar bolyp, «batyrdyń erligine súısinip, rýhyn kóterip otyrady».
«Er Qosaı» jyryndaǵy Aıaýkesh jóninde de, «Tórehan» jyryndaǵy Marjan qyz, Sáýle jóninde de osyndaı erlik pen izgilikti aıtýǵa bolady.
Al Qabanbaı batyr men onyń áıeli Gaýhar batyrdyń erligi óz aldyna bir tóbe. Gaýhardyń ásirese, 1723 jyldan 1750 jylǵa deıingi erlikteriniń elden erek shoqtyǵy bıik turady. Gaýhar batyr qartaıǵannan keıin onyń ornyna úlken qyzy Nazym soǵysqa attanyp, Qabanbaıdyń qasynda bolady. Buǵan qaraǵanda jońǵarlarmen bolǵan keıingi 40 jyldyq soǵysqa Gaýhar bastan-aıaq qatynasty deýge bolady. Gaýhar – óz ómirin óz ultynyń azattyǵy jolyna arnap, kók saýyt kıip, qolyna qarý alyp, jaýmen tike aıqasqan, eń kórnekti áıel batyrlardyń biri, ári Qabanbaıdyń jaýynger serigi. Budan syrt Berdiqoja jyrynda: Qabanbaıdyń áıeli áıgili qumalaqshy, batyrdyń jolyn kúni buryn boljap otyrady. Batyrǵa at tańdap beredi dep jyrlanady. Al batyr Jánibek jónindegi bir ańyzda Jánibektiń áıeli qumalaq salyp, batyrdyń jolyn boljaýdy Qabanbaıdyń áıelinen úırengendigi aıtylady.
Saıyp kelgende, Alpamys pen Gúlbarshyn, Qobylandy men Qurtqa, Er Tarǵyn men Aqjúnis, Qambar men Nazym, Qabanbaı men Gaýhar batyr – bári de shyn tabysqan jar, jaýynger dos, erli-zaıypty batyrlar.
- Qazaq batyrlyq jyrlarynyń taǵy bir úlken ereksheligi – batyrǵa saı at týady. Batyrdyń aty ózine jan serik, jebeýshi, qutqarýshy, qasıetti janýar retinde sýretteledi. Keıde batyrdyń atynyń shabysyna qııal-ǵajaıyp aralasyp, onyń júrisinen halyq qudiretiniń, el aıbynynyń dúmpýi, qatýly ǵazap, yzaly kektiń keremet ekpini bilinedi.
Baıshubar Alpamysqa laıyqty at ekenin ózi bildiredi, qysyltaıańda janashyr-járdemshi bolady. Alpamysty zyndannan qutqarady. Alpamystyń jaýy jibergen zalym mystan kempir Baıshubardy minbek bolǵanda:
– Qos aıaqtap tebedi,
Sonda kempir qulady,
Uzynynan sulady, – delinedi. «Jıyrma kúndik jerdi jeti kúnge shaq- taıtyn», «qoltyǵynda qanaty bar» shubar attyń shabysy men ekpini:
– Oıyndy eti bultyldap,
Tórt aıaqtan shyqqan ot
Shaqpaq tastaı jyltyldap,
Keledi jeldeı zýyldap,
Atqan oqtaı zyryldap.
Quıyndaı ushyp keledi,
Jal-quıryǵy sýyldap, – dep sýretteledi.
Mine, osyndaı tulparǵa minip, aıbynmen attanǵan Alpamysqa eshqandaı jaý shaq kelmeı, kúırep qalady, Qarajan, Taıshyq, Ultan, mystan kempirler art-artynan jeńilip, jermen-jeksen bolady.
Qobylandynyń Taıbýyryly da batyrǵa jaýynger joldas retinde jyrlanady. Batyrǵa laıyq tulpar ekeni ker bıeniń ishinde-aq belgili bolady. Adam tilin biledi, aıtqandy túsinedi. Adasqanda jol taýyp beredi. Qyryq kúnshilik Qazanǵa bir kúnde jetkiz degende Taıbýryl «ıá, jetkizem» dep ýaǵda beredi. Onyń shabysy:
– Arshyndap býryl gýledi,
Tabany jerge tımedi.
Taý men tasty órledi,
Kóldeneń jatqan kók tasty
Tiktep tıgen tuıaǵy,
Saz balshyqtaı ıledi,
Seńgir-seńgir taýlardan
Sekirip býryl jónedi, – dep sýretteledi. Sodan keshke taman onan ary údep, qulan «quljanyń aldyn tosatyn», «kók qutan men qaraǵaı kóterilip ushqansha belinen basyp asatyn» dárejege jetedi.
Demek, Taıbýryldyń shabysyna da halyq qııaly, halyq tilegi aralasyp jatqany baıqalady.
Tarǵynnyń Tarlany men Qambardyń Qara qasqasynda da dál osyndaı ekpin, osyndaı erekshelik bar. Mundaı qııal aralas erlikti basqa batyrlardyń jyrlarynan da kóre alamyz. Mysaly, Sámen batyrdy Saıynbýryly ólimnen qutqarady. Qarabek batyrdyń Qulasha aty batyrdy tumsyǵymen túrtip oıatyp, jaýdyń kele jatqanyn bildiredi, aqyl aıtady. Er Qosaı óziniń Sary atymen tildesedi. Tórejan batyrdyń «Qarǵa júndi qara atynan» Taıbýrylǵa uqsas shabys shyǵady.
Qabanbaıdyń Qýbas atynda da osylarǵa uqsas erekshelik bar. «Qunanynda qundaqtaı», «dóneninde dóńbekteı», «bestisinde belgili tory» bolǵan Qýbas atty batyr qyryq jylǵa jýyq ózine jaýynger joldas etedi. Qýbas at ta «kisinep», «eleńdep» jaýdyń kele jatqanyn bildiredi:
– Júgirip shyqtym beleńge,
Qýbas at shóp julmaıdy degenge, –
dep habarlaıdy.
– Áteke uly Sadyr qalyń qolmen:
Kelip tústi ózenge,
Sastym ǵoı, aǵa, sastym ǵoı.
Qabanbaıdyń kózi tirisinde,
Elin shabam degende!
Men keldim jetpis segizge,
Sen keldiń otyz segizge,
Senen basqa at minsem,
Mingendeı boldym ógizge.
Seni minip shapqanda,
Tartynbaı tústim teńizge.
Eı, Qýbasym, Qýbasym,
Qabanbaı óldi degizbe.
Saqalymnyń aǵynda,
Ólerimniń shaǵynda
Óneriń bolsa aıama.
Qan maıdanda qasqaıyp,
Jabyranbasam maǵan sert!
Topty jarmaı tuıǵyndaı,
Tolaýlasań saǵan sert!
Qarsy kelgen jaýyma
Qara tamaq naızamdy
Qadamasam maǵan sert!
Eń sońynda Qabanbaı da, Qýbas at ta degenine jetip, sertin oryndaıdy. Onyń shabysynda da keremet ekpin bar:
– Batpan da batpan shabady,
Túske deıin shabady.
Túste artyna qarasa,
Úsh kúndik jer qalady.
Áteke jyryqqa qarsy joryqta bir aı júrip, aryp-ashyp, qalyń batyr qazirgi Tekes óńirine jetkende:
– Batyrlar bul araǵa zorǵa jetti,
Jaýyna jibermes bop orda ketti.
Janýar shyn tulpardyń ózi emes pe,
Qýbas at dál babyna sonda kepti, –
dep Qýbas attyń «bir aı sýyt júriste babyna keletin» ereksheligi sýrettelgen. Budan basqa Qýbas atqa bir teńdegende qyryq qap ay teńdeıtindigi, onyń tasqa aıaǵy tıse, oıylyp izi qalatyndyǵy, qazir Tekestegi bir taýda «Qýbas attyń izi» bar ekendigi ańyz bolyp aıtylady. Demek, Alpamystyń Baıshubary, Qobylandynyń Taıbýryly, Tarǵynnyń tarlany, Qambardyń Qara qasqasy, Qabanbaıdyń Qýbas aty – bári de batyrǵa laıyq tulpar retinde batyrmen birge jyrǵa qosylyp, tamasha sýret, tartymdy obrazdar tapqan.
Keıbir jyr-áńgimelerde batyrǵa laıyq býra, atan bolady dep ańyz etiledi. Qabanbaıdyń jyrynda onyń «basy astaýdaı», «kózi tasbaqadaı», «eki butynyń arasynan el kóshkendeı» alyp aq bas atany bar ekendigi aıtylady. Ol da batyrǵa kóp kómek kórsetedi. Dál sol sııaqty batyr Abylaı hannyń da ózine tıemel Aq atan degen atany bolǵan. Ol týraly mynadaı ańyz bar:
«Qoqan handyǵy Málik degen adamdy jiberip, Abylaı hanǵa qastyq jasap, óltirýdi tapsyrady. Málik Abylaıdyń qolyna kelip, birneshe jyl júredi de, ábden senimge ıe bolǵannan keıin bir kúni túnde Abylaıdy uıyqtap jatqan jerinde óltirmek bolyp daıyndalyp shyqqanda, muny seze qoıǵan Aq atan Máliktiń ústine qona túsip, janshyp óltiredi».
- Qazaq batyrlarynyń kóbi jaýyn jekpe-jek saıysta jeńedi. Jekpe-jek saıys ol kúndegi batyrlyqtyń bir sharty jáne synalar jeri bolsa kerek. Eki jaqtyń saıysy qashan da nanymdy, surapyl, qııan-keski etip sýretteledi. Jaý batyry qanshalyq alyp, keıip-kespiri qanshalyq keremet bolsa da, aqyry jeńilip tynady. Qazaq batyrlarynyń kúsh-qudiretine ásireleýler qosylyp, adam súısinerlik dárejede tamasha obrazdy kóz aldyńa elestetedi. Sonymen birge jaý jaqtyń jaǵymsyz obrazy da beriledi.
Alpamystyń qas jaýy Ultan – adam balasyna jany qas, zorlyqshyl, qatygez jan. Ol Alpamys joq kezinde onyń jeti jasar balasyn kókparǵa tartyp, elge «adam kórmegen qyzyqty kórsetedi». Sondaı Ultannyń kespiri:
– Keýdesi boldy kebedeı,
Murty boldy tóbedeı.
Kúrek tisi ketpendeı,
Keńirdeginiń tesigi
Júgimen túıe ótkendeı.
Qulaǵy boldy qalqandaı,
Murnyna qarasań
Syǵymdalǵan talqandaı.
Kózi tereń zyndandaı,
Basqan izin qarasań
Kóriner ottyń ornyndaı,
Aýzy úlken oshaqtaı,
Azý tisi pyshaqtaı.
Osyndaı alyp jaýdy, sondaı-aq osy tektes monǵol ákimi Qarajan, mystan kempirlerdi Alpamys jekpe-jekte bir-birlep jeńip shyǵady.
Qobylandy men Qazan batyrdyń jekpe-jegi munan da qıyn bolǵan. Qobylandyǵa: «ashýyma kezikpeı, kel beri, býryl atyńmen aq saýytty qol tıgizbeı ber» dep aıbat, ses kórsetedi ol. Bular birin-biri sózben shenesip alǵan soń, urysqa kirisedi.
Sonda eki batyr:
– Qarmaq bolyp qabysty,
At tizesin búgisti,
Búgise-búgise turysty.
Tebingige ter qatyp,
Qaqyrǵany qan tatyp,
Túkirgeni jyn tatyp,
Qaqyrǵanda qan ishti,
Túkirgende jyn ishti.
Qanjarmenen qarmasty,
Semsermenen sermesti.
Qanjar qaldy qaıysyp,..
Erler jannan túńildi,
Ekeýiniń aq saýyt
Shyǵyrshyqtan sógildi.
Osylaısha ekeýi kóp alysyp baryp, aqyrynda Qobylandy Qazandy jeńedi.
Sondaı-aq:
– Qolyndaǵy naızasy
Qara tasqa tıgende
Qarys súıem boılaǵan
Alshaǵyr men Qobylandy jeti kún alysady. Barlyq amaldar qoldanylsa da, birin-biri ala almaıdy. Aqyry oǵan Qobylandynyń kúshi jetpeı, aılamen alady. Kóbik, Barsa sııaqty alyptardy da Qobylandy aqyry jekpe-jekte jeńedi.
Er Tarǵyn Dombaýyl batyrmen jekpe-jek saıysqa túskende eń alǵashqy kezekti jaý jaqqa beredi. Munyń ózi oqqa keýdesin tósep, ajaldyń apanyna qaraı umtylǵandyq. Sondaı-aq erdiń erligin synaıtyn eń úlken kezeń. Tap bermede árıne jaý óziniń bar qudiretin iske salady. Erdiń eri jaý qumarynan shyqqansha shydap turady. Óz qaıratyn eń sońynda kórsetedi. Osy barysta Tarǵynnyń teńdesi joq alyp er ekendigin sıpattaıdy.
Qambar batyrdyń Qaramandy jeńgendegi jekpe-jek saıysy bylaı sýretteledi:
– Qaraman dáý men Qambarbek
Qarsylasyp qylysh shabysty.
Aq naızasy aıqasyp,
Nar býradaı alysty.
Qalmaqtyń hany Qaraman
Sol jaǵynan qulady...
Budan basqa, Qambar batyr – asylynda óz tobyryn «qulan, kıik atyp asyraǵan», azýlymen aıqasqan er. Onyń «úlkendigi nardaı, basy qazandaı jolbarysty» naızamen ilip alyp, basynan aınaldyryp, qyryq qadam jerge laqtyrýy da qaptal qarýly batyr ekendigin sıpattaıdy.
Qabanbaı da Arsalań, Arqaýyl, Dolanqara, Áteke jyryq qatarly qastastaryn osyndaı jekpe-jekte jeńedi. Átekege eń áýeli Dáýletbaı, Bókenbaı, barlyq batyr jekpe-jek kelip, jeńilip shyǵady. Buǵan shydamaǵan Qabanbaı sońynda jekpe-jekke ózi túsedi:
– Qabekeń aıbattana attan saldy,
Aq naıza alty qyrly qolyna aldy.
Ashý men kárin tógip, er Qabanbaı
Jekpe-jek Átekege ózi bardy.
Tiresip eki batyr aıqasady,
Qaǵysyp naızamenen shaıqasady.
Ala almaı birin-biri ári-beri,
Ańdysyp arbasady, baıqasady.
Naızalar qaǵysady, sharqyldaıdy,
Tebingi bir-birine sartyldaıdy.
Qaharly er Qabanbaı qaırattanyp,
Kekti ashý keýde kernep alqymdaıdy.
Qabekeń Qýbas atty janyp aldy,
Kúpardy buǵanadan perip qaldy.
Qulatyp Átekeni qurystyryp,
Qańbaqtaı úsh kóterip jerge saldy.
Sońynan jeńilgen shaqta Átekeniń qyzy Qabanbaıdan saýǵa surap, ákesiniń súıegin alyp qaıtady. Al Qabanbaılar qyrǵyzdy shaýyp, aqbas taılaqty barymtalap, eline jeńispen oralady.
Qazaqtyń batyrlyq jyrlarynyń kóbinde qazaq batyrlary taısalmas, jeńimpaz retinde sýretteledi. Munyń sebebi, birinshiden, halyq tilegin bildirse; ekinshiden, talan-tarajǵa tap bolǵan, qorlanǵan, shabylǵan eldiń shapqynshylarǵa qarsy kúresi, jaýǵa kekti jalyndy erligi osy jyrlarǵa arqaý bolǵan. Sondyqtan da mundaı kúres ádiletti, aqylǵa syıymdy, halyqtyń qoldaýyna ıe kúres bolyp tabylady. Qalmaqtyń hany Taıshyqtyń Qońyrat eline shabýylynan «Alpamys» jyry týsa, qyzylbastardyń Qypshaq eline shabýylynan «Qobylandy» jyry týǵan. Qaramannyń Noǵaıly Ázimbaı aýylyna shabýylynan «Qambar» jyry týsa, Oımaýyt pen Torǵaýyttyń Noǵaıly elindegi Aqsha hanǵa shabýylynan «Er Tarǵyn» jyry týyp otyr. Dál sol sııaqty Áteke jyryqtyń Qabanbaıdyń inisi Qaraqursaqtyń aýylyn shaýyp áketýinen baryp «Qabanbaı» jyry týyp otyr.
Sondyqtan Qabanbaı jyrynda:
– Jatýshy ek elimizde sary qaz jep,
Shabatyn biz qyrǵyzǵa ne qylyp ek.
Namysyn Qabanbaıdyń áperem dep,
Kereıden izdep kepti er Jánibek, –
dep beıbit jatqan elge qyrǵyzdardyń orynsyz soqtyqqanyn, halyq qynjylysyn Jánibek batyrdyń aýzynan óte jaqsy bergen. Qıssada Qabanbaıdyń márttigi, jaý bolsa da, onyń bala-shaǵalaryna Qabanbaıdyń janashyrlyǵy, qamqorlyǵy nanymdy baıandalǵan. Keıin Qabanbaıdyń kózi tirisinde elin shabam dep kelgender de aýyr soqqy jep, jeńilip qaıtady. Buǵan qaraǵanda qazaq óziniń ádiletti isin, ádil kúresin ǵana jyrǵa qosyp, artyna mura retinde qaldyrǵan. Al basqa elge shabýyl jasap baryp, beıkúná halyqty qaradaı qyrǵyndaýshylyqty halyq batyrlyq dep eseptemegen. Sondaı-aq biren-saran jyr bolsa da, el arasyna keńinen taramaı, sol jerdiń ózinen órip shyǵa almaǵan.
- Qazaq batyrlarynyń tamasha obrazdary, minezdemeleri jasalyp, qııal aralas erligi men aıbyny aıqyn sýrettelgen.
Qobylandy jyrynda onyń obrazy:
– Qobylandydaı batyrdyń
Teri tamyp ıekten,
Túgi shyǵyp bilekten,
Jany bir týlap júrekten,
Tobylǵy atqa er saldy,
Aq almasty qolǵa aldy.
Qamshy basyp saýyrǵa,
Ekpini usap daýylǵa.
Tobylǵy meńdi tory atpen,
Qobylandy shapty aýylǵa, –
dep beriledi.
Al «Er Tarǵyn» jyryndaǵy Tarǵynnyń obrazy bylaı berilgen:
Qarsy aldyna qarasa,
Adam shydar er emes.
Qar jaýdyrdy qabaqtan...
Ózinde joq Tarǵynnyń
Alladan basqa týysqan.
Mundaı, mundaı jaýlarǵa
Neshe dúrkin jýysqan.
Jýysqan jaýdyń júregi
Muz quıǵandaı sýysqan.
Bul jyrlarda «bileginen túgi shyǵyp, qabaǵynan qar jaýdyrǵan» batyrlardyń kele jatqandyǵy, ekpininen «daýyl» turyp, jaý júregin «muz quıǵandaı» sýytatyn keremet aıbyn jar salyp tur. «Qabanbaıdyń sıpaty» degen qıssada batyrdyń kelbeti bylaı jyrlanady:
– Adamnan tusyndaǵy ózgeshe qyp,
Jaratqan qudireti men parýardiger.
Bar eken mańdaıynda qoıyn tobyq,
Muny jurt batyrlyqtyń belgisi der.
Qańtarda týǵan eken sheshesinen
Erliktiń úles ala esesinen.
Denesi bir jastaǵy baladaı bop,
Baıqalǵan ǵalamaty múshesinen.
Jan bopty eńgezerdeı alyp dene,
Saıma-saı kelgen symbat barlyq dene.
Jasynan er músini baıqalmasa,
Ataıdy «nar bala» dep halyq nege?!
Mańdaıy kere qarys, jalpaq eken,
Tanaýy dóńes kelgen, jalpaq eken.
Búrkitteı toıat alǵan tuǵyrdaǵy,
Shyǵyńqy tós súıegi shalqaq eken.
Dóńgelek tóbesine marjan túıgen,
Kıgeni qos shashaqty qalpaq eken.
Jan eken bıik qabaq, qoıý qasty,
Kónek pe degendeısiń kórseń basty.
Ishinen qalyń toptyń tanylatyn
Aqyrsa arystandaı daýysy ay.
Bar eken qyzyl qaly ıeginde,
Bir min joq jumyr bitken súıeginde.
Tas bar ma desetin el júreginde,
Besti atty quıryqtan ap jerge uratyn
Qaıraty bolǵandyqtan bileginde.
Ári etti, ári kórkem, boıy bıik
Keliser ústine alsa saýyt kıip,
Qyrannyń ushardaǵy topshysyndaı
Turatyn kóterińki qos eki ıyq...
Qabanbaıdyń jaý tobyna naızaǵaıdaı tıip, talqandap bara jatqan sýreti tipti tamasha berilgen:
– Qaıratqa mingen Qabanbaı,
Sadaq jeter jerlerdi
Tartyp ketip barady.
Qylysh jeter jerlerdi
Qyryp ketip barady.
Ustaradaı jaý tobyn
Tilip ketip barady.
Jekpe-jek kelse naızamen
Ilip ketip barady.
Óleksesin jaýynyń
Úıip ketip barady.
Alpys atannan ár jerge
Túıip ketip barady.
Jetpis attan ár jerge
Jıyp ketip barady.
Kez kelgenin qulatyp,
Uryp ketip barady.
Oısyratyp dushpanyn,
Túrip ketip barady.
Osyndaı erlikke qııal-ǵajaıyp aralasqan ásireleýdi qosyp, halyq óz batyrynyń obrazyn onan ary arttyra túsedi. Mysaly, Qobylandy batyrdyń qasıetti bulttary bolady. Ol «jaz bolsa, kún jaqtan, qysta jel jaqtan, jaý kelse, jaý jaqtan shyǵyp», Qobylandyǵa jaý jaǵdaıynan habar berip turǵan. Sol sııaqty Qabanbaıdyń aq týy «jel joqta aspan kerneı kúrildep», jaý kelip qalǵanyn habarlaǵan. Keıbir ańyzdarda Qabanbaıdyń aq týy jaý kele jatqandyǵyn bildirý úshin sandyqtyń aýzyn ózdiginen ashyp shyǵatyndyǵy, jeńiske jeterde de jebeýshi bolyp «kúrildep» belgi beretindigi aıtylady. Qabanbaı hal ústinde jatqanda «Arasanǵa at aıttym, qorasanǵa qoı aıttym, táńirime taı aıttym, býynymdy bekite kór!» dep Allaǵa sıynady. Alla Qabanbaıdyń tilegin qabyl alyp, «túske deıin býynyn qataıtady».
– Osy kezde Qabekeń
Batyr bop qaıta týady.
Alty qulash belbeýin
Beline ákep býady.
Sol betinde Qabanbaı Qýbas atqa minip, jaýǵa attanyp, eń sońynda jaýyn jeńip, aýylǵa aman oralady. Bul onyń soǵysqa eń sońǵy ret qatynasýy bolady. Mundaı ásireleý halyq tileginiń asqan muratynan, halyqtyń batyrǵa degen tereń súıispenshiliginen týǵan.
- Batyrlyq jyrlar dáýir óte kele ózgergen. Keıbireýi tym ertede týsa da, oǵan keıingi dáýirlerdiń dámi, boıaýy sińip otyrǵan. Tipti keıbir batyrlyq jyryn ár aqyn ózinshe jyrlap, bir jyrdyń birneshe túrin, ıaǵnı varıantyn týdyrǵan. «Qobylandy» jyrynyń on bes varıanty, «Qambar» jyrynyń tórt varıanty, «Arqalyq» jyrynyń tórt varıanty, mine, osylaı týǵan. Mysaly, bizde – «Arqalyq» jyrynyń Asqar nusqasy, Soltan nusqasy, Altaı nusqasy, Qaba nusqasy degen varıanttary bar. Bulardyń bári de Arqalyqtyń erligin ózek etken. Biraq oqıǵa jelisi, shyǵarma qurylysy jaǵynan biri birine uqsamaıtyn bolǵandyqtan, árqaısysy bir-bir varıantqa jatady.
Keıbir batyrlyq jyrlarǵa zer sala qarasaq, onyń tym ertede týǵandyǵyn bilýge bolady. Mysaly, «Qobylandy» jyrynda Qobylandynyń «qasıetti bulttary» oǵan qoldaýshy, jebeýshi, habarshy bolyp, ózimen birge júredi. Munyń ózi qazaq halqynyń ıslam dinine kirmeı turǵandaǵy, ıaǵnı sonaý erte kezdegi bultqa, kúnge tabynǵan dáýirdiń sýreti ekeni aıdan anyq. Qazaq halqy ıslam dinine HII – HIÚ ǵasyrlardyń aralyǵynda kirdi dep eseptesek, onda «Qobylandy» jyrynyń nusqasy HIII ǵasyrdan buryn paıda bolǵan deýge týra keledi. Myna bir jyr shýmaqtary osy kózqarasty onan ári sıpattaı túsetin sııaqty:
– Jeli tolǵan jylqymdy
Jasanǵan jaýǵa tapsyrdym.
Qoram tolǵan qoıymdy
Ash bórige tapsyrdym.
Azý tisi bolǵandaı
Jas bórige tapsyrdym!
Eger osy jyr qazaq halqy ıslam dinine kirgennen keıin týǵan bolsa, onda osynyń bárin jıyp, «bir qudaıǵa tapsyrǵan» bolar edi. Buǵan qarap Qobylandy jyrynda qazaq halqynyń ıslam dinine kirgennen keıingi ómirinen eles joq deýge de bolmaıdy. Biz Qobylandy jyrynan:
– Kólge bitken jókeniń,
Búrshigi joq tikeniń.
Artyq asqan baǵań joq,
Qudaıdan surar shamań joq,
Ózińe bitken mal-jandy
Saýǵadan jıǵan ekensiń, –
degen óleń joldaryn da oqımyz. Bul – árıne, bir qudaıǵa qulshylyq etetin halyqtyń aýzynan shyǵatyn sóz. Olaı bolsa, «Qobylandy» jyry qazaq halqynyń shaman dinine senip júrgen dáýirinde paıda bolyp, ıslam dinine kirgennen keıin talaı ret jańǵyrtylyp, talaı zamandy basynan keshirip, talaı aqynnyń aýzynda maltadaı maıdalanyp baryp, bul kúnge on bes varıant bolyp jetip otyr.
«Qobylandy» jyry basyp ótken joldy basqa jyrlar da basqan bolýy, keıbiri bul dáýirge tolyqtanyp, ajarlanyp jetken bolýy, keıbiri bul dáýirge jetý saparynda aryp-ashyp, umytylyp, shyrpylyp, shala-sharpy jetken bolýy: endi bir bólimi jolshybaı apatqa shaldyǵyp, óz izin qaldyra almaı, muratyna jete almaı armanda ketken bolýy múmkin.
- El namysy, jer namysy, ata mekenniń bútindigi men ult bostandyǵy ejelden beri qazaq batyrlarynyń erligine jebeý, qaıratyna demeý bolyp kelgen. Alpamystyń erligi Qońyrat eliniń amandyǵyn qorǵaý, bala-shaǵasyn quldyqtan qutqarý, shetel shapqynshylarynyń quldanýynan qutqarý jolyndaǵy erlik bolsa, Qobylandynyń erligi Qypshaq eliniń bostandyǵy jolyndaǵy erlik, Qambar men Er Tarǵynnyń erligi asyl jarlary Nazym men Aqjúniske degen shyn súıispenshiliginen bastalyp, aqyry Noǵaıly elin shapqynshylardyń shalmasynan azat etý jolyndaǵy uly kúreske saıady.
Qabanbaı óziniń búkil erlik ómirin jońǵar basqynshylaryna qarsy turysyp, qazaq ultynyń azattyǵy jolyndaǵy kúreske arnaǵan. Sondyqtan da ol óz kezinde asqan abyroıǵa ıe bolǵan. Qabanbaı jyryn- da Alakól, Toqta, Barlyq, Emin, Qyzyl túz, Kúrkildek (Saıram boıynda Kúrkildek degen jer bar, sol bolýy múmkin), Kók bastaý (qaı jer ekeni belgisiz), Attyń taýy, Qabanbaı shoqysy, Tekes, t.b. jer attary bar. Buǵan qaraǵanda ol, Shyńjań óńirinde kóp júrgen sekildenedi. Keıbir ańyzdarda Qabanbaı Úrimji óńirine de kelgen. Batyr óz kezinde Barqyt belden (qazirgi Erenqabyrǵany kezinde solaı ataıdy eken) asyp kelip, Úrimjiniń ońtústigindegi Jelózek, Shıliózek degen jerlerde qamalyp jatqan qalyń qazaq tutqyndardy jońǵarlardyń qolynan azat etip, ólgenderine as bergen deıdi. Bul da shyndyqqa janasady. Óıtkeni sol kezde Shıliózek dep atalǵan jerdi qazir Jıjısaýzy (shıli jer) dep ataıdy. Bul jer kezinde jońǵarlardyń úlken patshalyq qorǵanynyń biri bolǵan, orny qazir de bar. Tarıhı mura retinde ókimet jaǵynan qorǵalyp otyr. Al Jelózek dep otyrǵany kádimgi jel aýzy – Saıapyl bolýy múmkin.
Osyndaı jaıt basqa qazaq batyrlarynyń basynan da ótken. Mysaly, «Naýryzbaı Qutbanbetuly (1706 – 1781) – jońǵarlarǵa qarsy kúresken batyr. Uly júz Shapyrashty taıpasynyń tólemis rýynan, Abylaı hannyń tý ustaýshy úsh batyrynyń (Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, Shapyrashty Naýryzbaı) biri, qolbasshy, onyń ómiri jońǵarǵa qarsy kúreste ótken –... onyń 1729 jyly Shamalǵan men Qaskeleńde jekpe-jekte óltirilgendigi qazaq dalasyna keń taraǵan. 1750 – 1752 jyldary ol Básentıin Malaısary, Qystyq Malaı, Shapyrashty Qasqary batyrlarmen birge jońǵarlardy Turpannan asyra qýyp, jeńiske jetken. Kóp qazaqty tutqynnan bosatqan.» 1
Qabanbaı týraly jyr-dastan birshama kóp. Batyrlyq jyrlardyń birtalaıynda Qabanbaı «Úsh júzdiń urany» retinde aýyzǵa alynady. «Esengeldi batyr» jyrynda Shyńǵys taýy bókterinde Abylaı bastaǵan qazaqtyń qalyń qolymen qalmaqtar arasynda qatty soǵys bolady. Qalmaqtyń qamalyn ala almaı, Abylaı ishteı qatty nalıdy, shıryǵyp, amalsyz daǵdarady. Eshkim buzýǵa dáti shydamaǵan kezde Qabanbaı men Espenbet shyǵyp, buzady. Osy kórinis jyrda bylaı sýretteledi:
– Buzatyn bir ádisti tapty batyr,
Buzǵanda aıǵaılady qatty batyr.
Neshe myń bolsa daǵy keıingi ásker,
Qaptady «Qabanbaılap» artqy batyr.
Qysqasy qazaq jeńip qalmaqty aldy,
Qabanbaı «handaı» bolyp ardaqtaldy.
Abylaı Qabanbaıdy «han» dep qaqty,
Qymbatty Espenbetke tonyn japty.
Osydan keıin Qabanbaı «Han batyr» dep atanyp, abyroıy-ataǵy burynǵydan da arta túsedi. Qabanbaı madaqtalatyn osyndaı jyr shýmaqtaryn «Espenbet», «Bógenbaı», «Berdiqoja» t.b. batyrlar týraly jyrlardan da keziktirýge bolady. Demek, Qabanbaı birqydyrý batyrlar jyrlarynda osylaısha qosa jyrlanyp otyrǵan. Al Qabanbaıdyń ózi týraly da birneshe qıssanyń bar ekendigi málim boldy. 1981 jyly «Shalǵyn» jýrnalynyń 2-sanyna «Er Qabanbaı» atty qıssa jarııalanǵan. Shaǵantoǵaı aýdanyndaǵy Mekebaı aqsaqal men Sháýeshek aýdanyndaǵy Ánýar Qońqaquly «Qabanbaıdyń jaralmyshy» atty taǵy bir qıssanyń bar ekenin aıtady. Qabanbaı týraly jáne bir qıssanyń Parıj murajaıynyń, Shyǵys qoljazbalar bóliminde saqtaýly turǵany jóninde de málimet bar. Munyń ózi Qabanbaı jáne ol týraly qıssaǵa shetelderdiń de nazar aýdaryp otyrǵanyn kórsetedi.1
Qabanbaıdyń Áteke jyryqpen soǵysy – onyń ómiriniń aqyrynda bolǵan oqıǵa. Biraq ol Qabanbaıdyń inisi Qursaqtyń shabyndyǵa, talan-tarajǵa ushyraýy sebebinen týǵan. Sondyqtan ol ulttyq mazmun alyp, búkil qazaq bolyp attanǵan. Bul jyrdyń «Alpamys», «Qobylandy», «Er Tarǵyn», «Qambar» t.b. jyrlarynan ereksheligi de mine, osy jerde, olar birer taıpa nemese rý tóńireginde áreket jasaǵan. Al Qabanbaıdyń dáýirinde búkil taıpalar ult týy astynda bas qosqandyǵy úshin tutas qazaq qozǵalady. Sondyqtan Qabanbaı attanarda barlyq taıpanyń batyrlary jınalady. Atap aıtqanda, «ózi batyr han Abylaı», «qanjyǵaly er Bógenbaı» «kereıden er Jánibek», «ózi jadyq Jantaı», «kókjarlydan Kókjalbaraq», «muryntaıdan bı Boranbaı», «shanyshquldan Berdiqoja», «baıǵanadan batyr Shórek», «toqpaqtan er Qasabaı», «toǵas Qasaı», «jumyq er Dáýletbaı», «Qaz daýysty Qazybek», «úısinnen Raıymbek», «qaptaǵaıdan Qara Shoqaı», «teris tańbalydan jalǵyz Qaraq», t.b. keledi. Jyń aýdanyndaǵy sheshen qarııa Muqametqan bylaı dedi: «Bul qıssany bala kezimde jattaǵan edim. Sonda bul topqa keletin batyrlardyń sany budan da kóp edi. Tek kereı eliniń ózinen on bir batyr bolatyn. Talaıyn umytyp qalyppyn». Buǵan qaraǵanda áli de talaı batyr umytylǵan sııaqtanady.
Teginde qazaqqa pále rýshyldyqtan kelgen. Rýlardyń basy qosylyp, «bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas» shyǵara almaǵandyǵy úshin kezinde ony kim kóringen oljalap ketip otyrǵan. Al myna bir dáýirde Abylaı hannyń basshylyǵynda qazaq taıpa rýlary bas qosyp, teń jumylǵandyǵynan óz qarsylasyn qapysyn taýyp jeńip otyrǵan.
Qabanbaı jyrynda osyndaı birliktiń sımvoly turǵandaı seziledi. Ár eldiń aıǵaı-uranynyń basy bolǵan osynaý esil erler jońǵarlarǵa qarsy kúrestiń ot-jalynynda osylaısha talaı-talaı bas qosqan bolsa kerek. Olardyń Áteke jyryqqa qarsy bas qosýyn sońǵy bas qosýlardyń biri dep mejelemekpiz.
- Surapyl soǵysqa qatynasyp, qara topyr qalyń qolmen aıqasqan batyrlardyń jaralanbaı qalýy múmkin emes. Osyndaı jaǵdaıda batyrlardyń qandaı tózimdilik istegenin kórelik. Keıbir batyrlar – «otqa salsa kúımeıtin, sýǵa salsa batpaıtyn», «oq ótpeıtin, qylysh kespeıtin» adam (Qobylandy). Al Er Tarǵyn Bulǵar taýynyń baýyrynda belinen mertigip, dalada qalady da, Aqjúnistiń baǵyp-qaǵýymen qaıta qaıratyna minedi.
Qabanbaı batyr týraly mynadaı ańyz taralǵan: Ile óńirinde «Qabanbaı shoqysy» degen shoqy bar. Bul óńirde qazaq pen jońǵardyń qatty soǵysy bolady. Soǵys kezinde Qabanbaı jaralanyp, onyń bir aıaǵyn sadaqtyń oǵy úzip ketedi. Muny mızemeı, bir aıaǵyn salaqtatyp shaba berse kerek. Sonda janyndaǵy bir serigi «batyr, bir aıaǵyńyz salaqtap bos júr ǵoı» degende Qabanbaı «qanjyǵaǵa baılaı salshy» dep jaýdy jaıpaı beripti-mys. Keshke jaqyn soǵys aıaqtalǵannan keıin, Qabekeń úzilgen aıaǵyn ornyna saldyryp, bir tún em-dom jasap, sorpalanyp, erteńinde attanyp ketedi. Sodan bylaı osy taý «Qabanbaı shoqysy» atanypty.
Batyrlarymyzdyń boıyna halqymyzdyń qaharman erligi, ultymyzdyń qaısar qasıeti sińirilgen. Burynǵy aqyn-jyraýlarymyz asqan sheberlikpen búkil ultymyzdyń erekshelikterin halyq súıgen batyrdyń basyna jınaqtaı bilgen. Olardyń basynan ótken aıanyshty, qııan-keski, shytyrman erlik oqıǵalar – halqymyzdyń basyp ótken joly.
Bul jerde zertteýge tıisti mynadaı jaıtty eske salmaqpyz. «Er Qabanbaı» jyrynda sóz bolatyn qyrǵyz jáne onyń batyry Áteke jyryq qazirgi biz aıtyp júrgen qyrǵyz bolmasa kerek. Qalmaqtardyń bir bóligi bolýy múmkin. Buǵan mynadaı dálel keltirmekpiz: birinshiden, birqydyrý qyrǵyz joldastar qyrǵyz tarıhynda Áteke jyryq degen adamnyń baryn estimegendikterin aıtady: ekinshiden, erte kezde qazaqtardyń monǵoldardy qyrǵyz dep qoıatyn ádeti de bar edi. Meniń bala kezimde úlkender Toly aýdanyndaǵy Mamyrbek tóreniń aýylyn qyrǵyzdyń aýyly dep ataýshy edi. Munysy tóreniń tegi monǵol degendik edi. Úshinshiden, monǵoldardyń ishinde qazaqsha sóıleıtin, biraq dini men salty monǵoldarmen uqsas halyq bar. Olar ózin «qyrǵyz» dep ataıdy. Al qarapaıym qazaq olardy «kápir qyrǵyz» nemese «qalmaq qyrǵyz» deıdi. Mundaı qyrǵyzdardy Durbyljyń, Sháýeshek aýdandarynan qazir de kezdestirýge bolady. «Er Qabanbaı» jyrynda Abylaıdyń aýzynan:
– Óristi buzyp jylqy alǵan,
Kúımeni buzyp, qyz alǵan.
Qynadaı qyryp elińdi,
Bul jońǵar ne qylmaǵan, – degen sózder bar. Buǵan qaraǵanda Qabanbaı soǵysqan bul qyrǵyzdardy jońǵarlardyń bir bóligi deýge bolady.
Al qyrǵyz halqynyń ańyzdarynda Qabanbaı olardyń úlken qamqorshysy retinde áńgimelenedi. Qyzylsý qyrǵyzdarynyń ishinde mynadaı ańyz taralǵan. Qyrǵyzdyń áıgili batyry Ájibek jońǵarlarmen bolǵan bir retki soǵysta úlken sátsizdikke ushyrap, tutqynǵa túsedi. Osyndaı qıyn-qystaý kúnderde ony qazaqtyń Qabanbaıy kelip qutqaryp, janyna otyz adam qosyp, eline aparyp salady. Buǵan qatty razy bolǵan Ájibek batyr eline barǵannan keıin álgi otyz qazaqqa úlken qoshamet kórsetedi. Árqaısysyna birden áıel áperip, qoralap enshi berip, otaýlap úı tikkizedi. Aqyry bul qazaqtar qaıtpaı, qyrǵyz eline sińip ketedi de, keıin úrim-butaǵy óse kele qyrǵyz ishinde qazaq rýy atanady. Bulardyń urpaǵyn qazirgi Qyzylsý oblysynyń Aqshı aýdanynan keziktirýge bolady. Qabanbaıdyń qyrǵyz bala Erdenemen dostyǵy da tamasha dostyq.
Qabanbaı batyrdyń taǵy bir úlken ereksheligi aıbynynda. Onyń aıbyndy erligi adamdar júreginde tereń yqpal, óshpes iz qaldyrǵan. Qabanbaıdyń ózi ǵana emes, tipti onyń esimi de el úshin maqtanysh bolǵan. «Eńlik – Kebek» jyrynda:
Naǵashym Baıjigitte er Qabanbaı,
Bergen joq sheshemdi de baı taba almaı, – deýi de, mine, osyndaı maqtanysh seziminen týsa kerek. Óz kezinde Qabanbaıdyń keremet erligin kórgender artyna mynadaı asyl sózder qaldyrǵan. Qaraqypshaq Ernazar batyr Jánibek batyrdan:
– Ómirińde kimniń erligi eren dep bilesiń? – dep suraǵan eken. Sonda Jánibek:
– Qabanbaıdaı batyr bolǵan emes, Qabanbaı arýaqty batyr edi, bir ózi kele jatqanda ekpininen 400 – 500 adamnyń dúmpýi bilinýshi edi. Qabanbaı qara nópir jaýǵa tıiskende kirgen jaǵy esik, shyqqan jaǵy jol bolyp qala berýshi edi, – dep jaýap bergen eken.
Qabanbaıdyń esimi óz kezinde qazaqtarmen qatty jaýlasqan jońǵarlardyń júreginde surapyl kúsh pen sesti aıbardyń joıqyn izin qaldyrǵan. Kezinde jońǵarlar:
– Qarakereı Qabanbaı,
Qanjyǵaly Bógenbaı
Atqa mindi degende
Jurtyńdy tastap qasha ber, –
dep máteldeıdi eken. Tipti bul jońǵarlardyń keıingi urpaǵy esepteletin qazirgi Baıynǵuly monǵoldardyń ishinde de Qabanbaı keremet kúshti alyp retinde áńgimelenedi eken.
Saıyp kelgende, Alpamys, Qobylandy, Er Tarǵyn, Qambar batyrlar óz dáýiriniń óresi bıik batyry bolǵany sııaqty, Qabanbaı da jońǵarǵa qarsy soǵys dáýiriniń alyby, halqymyzdyń maqtanyshy, ári arýaqty urany deýge bolady. Alpamys, Qobylandy, Naryn, Qambar sııaqty onyń esimi el júreginen óshpes oryn alǵan.
Joǵaryda aıtqandarymyz – qazaqtyń batyrlyq jyrlarynyń, sondaı-aq Qabanbaı jónindegi batyrlyq jyr-ańyzdardyń basty erekshelikteri.
