Pandemiia qarsaŋynda Qytaidyŋ zerthanalarynda januarlarǧa qatysty 20-dan astam qauıptı eksperimentter AQŞ tarapynan qarjylandyryldy. Bız osy turaly oqyrman tarapyna qysqa aqparat ūsynamyz.
Amerika Qūrama Ştattary, älemdegı eŋ damyǧan medisinasy bar eŋ quatty el retınde sipattalady. COVID-19 koronavirustyq infeksiiasy saldarynan kün saiyn densaulyq saqtau jüiesı, medisina, ekonomika tūrǧysynan osy dertten taiaq jeitın elderdıŋ köşın bastady. AQŞ İtaliiany basyp ozyp, qaiǧyly reitingte bırınşı orynǧa ornyqty. 700 myŋnan astam adam virusty jūqtyrdy, şamamen 24 myŋ adam qaitys boldy. Älemde jūqtyrudyŋ rastalǧan jaǧdailarynyŋ sany ekı millionnan asqanyna qaramastan būl AQŞ üşın ülken körsetkış.
Alaida, qazır AQŞ bilıgı Qytaidy ölımge äkeletın infeksiianyŋ taralǧany turaly aqparatty aldap, jasyrǧany üşın jazalau kerektıgın mälımdep jatyr. Osydan bırneşe kün būryn AQŞ memlekettık hatşysy Maik Pompeo German Bild basylymyna bergen sūhbatynda bolaşaqta pandemiiadaǧy kınälını tabu kerek ekenın jäne QHR «infeksiia men ındet turaly» uaqtyly mälımet bermeitının aitty. Pompeonyŋ pıkırınşe, bolaşaqta «būl virus qaidan jäne qaida paida bolǧanyn» tüsınu üşın jahandyq pıkırtalas ūiymdastyru kerek. Negızgı ideia - «kınälıler jauapqa tartylady».
Amerikandyq kongressmender de Qytaidy jäne älemdı dür sılkındırgen Uhan infeksiiasyn kım ūiymdastyrǧanyn talap etude. AQŞ Senatynyŋ Işkı qauıpsızdık komitetınıŋ töraǧasy Ron Djonsonnyŋ aituynşa, deputattar koronavirustyŋ paida bolu sebepterı men taraluyn jäne aqparatty jasyrudaǧy Qytai men Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ rölın zerttei bastady. Al senator Rik Skott: «Bız kommunistık Qytaiǧa sene almaimyz, sonymen qatar bız DDŪ-ǧa sene almaitynymyzdy bıldık, öitkenı olar bızdı aldady», - dedı. Ūlybritaniia Uhan infeksiiasy üşın ädılettı jauap ızdeuşılerdıŋqataryna qosylyp, Pekinnen trillion dollar talap etıp qorqytty.
Alaida, Qytaiǧa qarsy tergeu endı bastalǧanyna qaramastan Pekinge taǧylǧan aiyptardyŋ t keibır tūsy kümändı. The Washington Examiner-dıŋ habarlauynşa, apta saiynǧy «Qytaidyŋ ylǧaldy naryqtary men Uhan laboratoriiasymen bailanysty salyq töleuşı qarjylandyratyn januarlardyŋ eksperimentterı» maqalasynda «Ūlttyq densaulyq saqtau instituttary (AQŞ) Uhan virusologiia institutynda januarlarǧa arnalǧan ekı synaq zerthanasyn qarjylandyrdy deidı. Būl zertteulerdıŋ nätijesınde koronavirusty aurudyŋ qozdyrǧyşy retınde 22 januarǧa eksperiment jürgızu turaly şeşım qabyldandy. Nätijesınde AQŞ qarjylandyrǧan būl labolatoriialyq januarlar synaqtan keiın bazarda satyla bastaǧan.
The Washington Examiner-tıŋ aituynşa, White Coat Waste Project januarlardy qorǧau ūiymyna sılteme jasai otyryp, 2015 jyly AQŞ Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı Uhan bazarynan Qytaidyŋ et bazarlaryna tırı mysyqtar men itterdı AQŞtyŋ salyq töleuşılerı esebınen satyp alyp, satqan. Departament sonymen bırge januarlardyŋ öltırıluıne jäne olardyŋ qaldyqtaryn basqa januarlarǧa berıletın täjıribe üşın AQŞ-qa tasymaldauǧa aqy töledı. « Osyndai bır ǧana joba AQŞ qazynasyna 22 million dollarǧa tüsıp, byltyr ǧana jabyldy deidı derekköz.
«Qazır men AQŞ ükımetınıŋ Uhan virusologiia institutynda köptegen jyldar boiy qauıptı jäne qatal januarlarǧa arnalǧan eksperimentterın qarjylandyrǧanyn, koronavirustyŋ ǧalamdyq taraluyna yqpal etetının, sonymen qatar Qytaidaǧy basqa zerthanalarda zertteu jürgızetının, AQŞ bilıgı onşa baqylauǧa almaitynyn bılgenımde qatty aşulandym». - dep Floridanyŋ kongressmenı Mett Gaetstıŋ aitqanyn atalǧan gazet keltıredı.
Iаǧni, memleketterdıŋ özderı köptegen jyldar boiy qauıptı eksperimentterdı, sonyŋ ışınde januarlardyŋ koronavirusyn Uhanda jäne AQŞtaǧy ekı zerthanada da, qarjylandyrdy. Amerikandyqtardyŋ «äreket etuı» turaly fakt AQŞ-tyŋ Beijıŋdegı elşılıgınıŋ Aq üige 2018 jyldyŋ qaŋtarynda Vaşington Postta jariialanǧan qūpiia telefon arqyly jıbergen habarlamalarynan körınedı. Sodan keiın elşılık amerikandyq ǧalymdardy Uhan virusologiia institutyna jıberdı. Däl sol jerde AQŞ januarlardyŋ virustarymen täjıribe jasau üşın aqşa saldy. Būl qytailyqtardyŋ amerikandyqtardy özderınıŋ qasiettı virusologiialyq qasiettı ornyna kırgızuıne sebep bolǧany anyq. Äitpese, nege jıberdı?
Būl arada Beijıŋ de beker qarap otyrǧan joq. Amerikandyq gazetterdıŋ habarlauynşa, Qytaida koronavirustyŋ paida bolu tarihyn jasyru (tıptı DDSŪ-ǧa osy jyldyŋ aqpan aiynyŋ soŋyna deiın laboratoriialarǧa kıruge tyiym salyndy) ışkı ındettı jahandyq pandemiiaǧa ainaldyrdy. «Bıraq, qūpiialylyqtan basqa, Qytai virustyŋ basqa jerde paida bolǧanyn oilap, ötırık taratuda. Qytailyqtardyŋ eŋ külkılı jalǧan jauaby - amerikandyq sarbazdar virusty 2019 jyldyŋ qazan aiynda äskeri sporttyq turnir kezınde Uhanǧa jetkızdı. «dep habarlaidy The Washington Examiner.
Ädıldık retınde aita ketu kerek, iä, Pekin Uhandaǧy zerthanalyq zertteulerdı jasyru üşın şaralar qabyldady. Batys baspasözı atap ötkendei, Uhan Virus instituty direktorynyŋ orynbasary Şi Chjenlidıŋ aituynşa, virus turaly maqala tek 10 qaŋtarda jariialanǧan, odan keiın Şanhaidaǧy zerthana bilık tarapynan qysymǧa ūşyrap, köpşılıktıŋ köz aldynan joǧalyp kettı. Qytai bilıgı COVID-19 boiynşa ǧylymi eŋbekterdıŋ jariialanuyn qataŋ baqylauǧa alatynyn aitty. Qytaidyŋ ekı joǧary oqu orny osy taqyryptaǧy internet jūmysynan bas tartuǧa mäjbür boldy. Endı kez-kelgen basylym memlekettık organdarmen kelısılıp, Kommunistık partiianyŋ saiasatyna qaişy kelmeuı kerek bolatyn.
Alaida, Uhan zerthanalarynda AQŞ-tyŋ Qytaimen yntymaqtastyǧynyŋ aiqyn qūpiia körınısı men qūpiia diplomatiialyq dispetcherlerdıŋ jariialanymyna süiene otyryp, amerikandyqtar üşın qazır kınälılerdı tergeu jäne ūstap aludaǧy basty mındet ol öz-özıne qarsy kelmeu.
AQŞ-tyŋ halyqaralyq damu agenttıgınıŋ qūjattaryna säikes, Aq üi Qytaidaǧy virus bastalǧanǧa deiın bır ai būryn kütpegen jerden jabyldy.
Oŋǧar Qabden,
"Adyrna" ūlttyq portaly
