Eger basqa elder Qytaıdy koronavırýs týraly ótirik aıtty dep aıyptasa, onda Qytaı pandemııa úshin barlyq jaýapkershilikti óz moınyna alyp, álemdegi tótenshe jaǵdaıǵa tikeleı jaýapty bolady. Jaǵdaıdyń qalaı órbıtinine "Rosbalt" saraptama jasap kóripti.
Álemdik ekonomıkanyń protekıonıstik saıasat zańdylyǵynyń senarıi boıynsha «altyn mıllıardtar» kedeılerge qaraǵanda kóp eshteńe joǵaltpaıdy.
Donald Tramp COVID-19 týdyratyn vırýstyń paıda bolýy Ýhandaǵy zerthanada jasalǵan degen bolatyn, al jergilikti bazardaǵy jarqanat jaıly ańyzdardyń qaýipti vırýsqa qatysy joq dep málimdedi.
Qazirdiń ózinde Qytaıǵa qarsy alǵashqy sot isi bastaldy. «Qytaı úkimeti búkil álemge COVID-19 qaýiptiligi men juqpaly tabıǵaty týraly ótirik aıtty, vırýs jaıly aqparat berýshilerdiń únin óshirdi jáne aýrýdyń taralýyn toqtatý úshin az jumys jasady», - dep Mıssýrı shtatynyń bas prokýrory Erık Shmıtt málimdedi. Onyń aıtýynsha, «Olar óz áreketteri úshin jaýapqa tartylýy kerek» .
Qytaı bıligi ótirik aıtty ma degen suraqqa shynaıy jaýap Germanııaǵa da qajet. Qytaımen "aýyly aralas, qoıy qoralas" Reseıde de odaqtas kórshige qarsy ashý-yzy "elıta" ishinde de baıqala bastady. Batys baspasózi Kremlge óte jaqyn dep birneshe márte aıyptaǵan mıllıarder Oleg Derıpaska bul jaǵdaıdy«ýhandaǵy Chernobyl» dep baǵa berdi
Qazirgi jaǵdaı Qytaıdy tyǵyryqqa tireýde, aryzdanǵan elder qoıylǵan suraqtarǵa shynaıy jaýap berýdi, dálirek aıtsaq, qoıylǵan suraqtarǵa senimdi jaýapty kútedi. Áıtpese, dál sol Donald Tramp Qytaıǵa kóktegi Qudaıdyń jazasynan buryn jerdegi sankııanyń jazasy aýyr tıetinin aıtýda.
Eýropalyq baspasóz, Qytaı qupııa demeýshilik jasaǵan Afrıkanyń kóptegen elderi endi ony qabyldamaıdy jáne qazirgi daǵdarystyń syltaýymen qaryzdyq aýyrtpalyqtan shyǵý úshin qaryzdardy qaıtarmaýdyń jolyn izdeıdi dep jazýda. Qaryzdy qalaı qaıtarmaıdy? Durys aıtasyz, koronavırýs!
Karantındi joıý nemese adamdarǵa tólem jasaý kerek pe?
Ekonomıkasy daǵdarys kezinde kúrt qysqarǵan Batys 2020 jyldyń jazynan keıin Qytaıdan taýarlar eksportynan tolyǵymen bas tartýǵa nıetti degen qaýeset bar. Sankııalar keıinirek bastalady ma, joq pa mańyzdy emes. Bul kúrt qysqarǵan naryqtarda tutynýshylyq suranystyń tómendeýi jaǵdaıynda (taýarlardyń jekelegen sanattary úshin birneshe ret derlik) qytaılyq básekelesterge ózderiniń arzan ónimderimen muqtaj emes.
Ekonomıster oqıǵalardyń mundaı damýy jahandyq ekonomıkanyń qalpyna kelýine kedergi keltiredi dep qorqytýda. Olardyń aıtýynsha, taǵy birneshe ondaǵan jyldar boıy «vırýsqa deıingi» deńgeıge deıin ósedi. Bul bizdi jahandyq toqyraý kútip tur jáne jaǵdaı Uly depressııadan da jaman degendi bildiredi.
Biraq bul «damyǵan» dep atalatyn ekonomıka úshin sonshalyqty qorqynyshty ma? Eski bir ataqty anegdottaǵydaı: "araq qymbattaǵannan keıin ákesi araqty az ishpeıdi, onyń otbasy tamaqty az jeıtin bolady". Eger Donald Tramptyń "meıirimdi" júregi úshin qymbat bolǵan protekıonızm saıasaty barlyq jerde gúldense, jahandyq ekonomıkada da solaı bolýy múmkin.
Sonda barlyǵy ulttyq máselelerdi, eń aldymen jumys oryndaryn únemdeýdi sheshe bastaıdy. Óıtkeni, jumyssyzdar dúkenderden azyq-túlikti az satyp alyp qana qoımaı, saılaýda bılikke qarsy daýys beredi. Olardyń pikirimen parlamenttik demokratııalyq respýblıkalardy aıtpaǵanda Belorýssııa sııaqty avtorıtarlyq elderde de sanasatynyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Osylaısha, damyǵan ekonomıkalar ózderin ishteı qulyptaı bastaýy múmkin, al osy klýbtyń artynda qalǵan Úshinshi álem elderi asharshylyq pen epıdemııaǵa odan da tereń túse bastaıdy.
Eger arzan jumys kúshimen jáne úkimettiń kúshimen básekelester joǵalyp ketse jáne olar joǵary ishki suranysty saqtaı alsa, damyǵan ulttyq ekonomıkalarda daǵdarystan shyǵýdyń joly tez bolady. Biraq bul tek «altyn mıllıardty» dep atalatyn elderge ǵana qatysty, olar az nemese joq nárselerdiń ózimen ózderin qamtamasyz etedi.
Bul jaǵdaıda daǵdarysqa deıingi ýnıversaldy óndiristiń ustahanasy sanalǵan Qytaı jalpyǵa birdeı álemdik forma mártebesinen aırylyp, artta qalyp qoıýy múmkin. Bul senarııde ol tek noýtbýktar men smartfondar ǵana shyǵaratyn qurastyrý ehynyń tar profıline ıe bolady. Olardyń óndirisi, saıyp kelgende, AQSh pen Eýropaǵa berilýi múmkin, Donald Tramp kópten beri osy máseleni sóz qylýda. Óıtkeni daǵdarys jumyssyzdyqtyń joǵarylaýyna jáne jergilikti jumys kúshiniń arzandaýyna ákelýde.
Munyń bári fantastıka ma nemese antıýtopııa ma? Ábden múmkin. Biraq bul jekelegen saıasatkerlerge osyndaı shemalarǵa negizdelgen sheshim qabyldaýǵa kedergi keltire me? Reseı bıligine OPEK + kelisimin buzý arqyly amerıkandyq taqtatas munaıyn óndirýdi «asyra oryndaýǵa» eshteńe kedergi bolmady. Bul geosaıası (biraq ekonomıkalyq sheshim emes) oıynnyń nátıjelerin kórdińizder, Reseı bıýdjeti búıirden ońbaı alǵan soqqydan erkin dem ala almaýda. Munaı baǵasynyń quldyraýyn toqtatý ázirge múmkin emes.
Osyndaı oqıǵa Qytaımen de týyndaýy múmkin. Qazirgi kezde álemniń kóptegen elderinde bılikte turǵan popýlıstter kenetten beımálim sheshimder qabyldaýǵa májbúr bolǵanda, olar «aıyptyny» taýyp, oǵan kiná taǵýdy qalaıdy.
Ádette, kezdeısoqtyq bárine unamaıdy nemese jasyryn túrde qorqady. Qazirgi álemde kóptegen memleketter úshin bul Qytaı ekendiginde kúmán joq.
Daıyndaǵan Ońǵar Qabden
