Eger basqa elder Qytaidy koronavirus turaly ötırık aitty dep aiyptasa, onda Qytai pandemiia üşın barlyq jauapkerşılıktı öz moinyna alyp, älemdegı tötenşe jaǧdaiǧa tıkelei jauapty bolady. Jaǧdaidyŋ qalai örbitınıne "Rosbalt" saraptama jasap körıptı.
Älemdık ekonomikanyŋ proteksionistık saiasat zaŋdylyǧynyŋ ssenariı boiynşa «altyn milliardtar» kedeilerge qaraǧanda köp eşteŋe joǧaltpaidy.
Donald Tramp COVID-19 tudyratyn virustyŋ paida boluy Uhandaǧy zerthanada jasalǧan degen bolatyn, al jergılıktı bazardaǧy jarqanat jaily aŋyzdardyŋ qauıptı virusqa qatysy joq dep mälımdedı.
Qazırdıŋ özınde Qytaiǧa qarsy alǧaşqy sot ısı bastaldy. «Qytai ükımetı bükıl älemge COVID-19 qauıptılıgı men jūqpaly tabiǧaty turaly ötırık aitty, virus jaily aqparat beruşılerdıŋ ünın öşırdı jäne aurudyŋ taraluyn toqtatu üşın az jūmys jasady», - dep Missuri ştatynyŋ bas prokurory Erik Şmitt mälımdedı. Onyŋ aituynşa, «Olar öz äreketterı üşın jauapqa tartyluy kerek» .
Qytai bilıgı ötırık aitty ma degen sūraqqa şynaiy jauap Germaniiaǧa da qajet. Qytaimen "auyly aralas, qoiy qoralas" Reseide de odaqtas körşıge qarsy aşu-yzy "elita" ışınde de baiqala bastady. Batys baspasözı Kremlge öte jaqyn dep bırneşe märte aiyptaǧan milliarder Oleg Deripaska būl jaǧdaidy«uhandaǧy Chernobyl» dep baǧa berdı
Qazırgı jaǧdai Qytaidy tyǧyryqqa tıreude, aryzdanǧan elder qoiylǧan sūraqtarǧa şynaiy jauap berudı, dälırek aitsaq, qoiylǧan sūraqtarǧa senımdı jauapty kütedı. Äitpese, däl sol Donald Tramp Qytaiǧa köktegı Qūdaidyŋ jazasynan būryn jerdegı sanksiianyŋ jazasy auyr tietının aituda.
Europalyq baspasöz, Qytai qūpiia demeuşılık jasaǧan Afrikanyŋ köptegen elderı endı ony qabyldamaidy jäne qazırgı daǧdarystyŋ syltauymen qaryzdyq auyrtpalyqtan şyǧu üşın qaryzdardy qaitarmaudyŋ jolyn ızdeidı dep jazuda. Qaryzdy qalai qaitarmaidy? Dūrys aitasyz, koronavirus!
Karantindı joiu nemese adamdarǧa tölem jasau kerek pe?
Ekonomikasy daǧdarys kezınde kürt qysqarǧan Batys 2020 jyldyŋ jazynan keiın Qytaidan tauarlar eksportynan tolyǧymen bas tartuǧa niettı degen qaueset bar. Sanksiialar keiınırek bastalady ma, joq pa maŋyzdy emes. Būl kürt qysqarǧan naryqtarda tūtynuşylyq sūranystyŋ tömendeuı jaǧdaiynda (tauarlardyŋ jekelegen sanattary üşın bırneşe ret derlık) qytailyq bäsekelesterge özderınıŋ arzan önımderımen mūqtaj emes.
Ekonomister oqiǧalardyŋ mūndai damuy jahandyq ekonomikanyŋ qalpyna keluıne kedergı keltıredı dep qorqytuda. Olardyŋ aituynşa, taǧy bırneşe ondaǧan jyldar boiy «virusqa deiıngı» deŋgeige deiın ösedı. Būl bızdı jahandyq toqyrau kütıp tūr jäne jaǧdai Ūly depressiiadan da jaman degendı bıldıredı.
Bıraq būl «damyǧan» dep atalatyn ekonomika üşın sonşalyqty qorqynyşty ma? Eskı bır ataqty anegdottaǧydai: "araq qymbattaǧannan keiın äkesı araqty az ışpeidı, onyŋ otbasy tamaqty az jeitın bolady". Eger Donald Tramptyŋ "meiırımdı" jüregı üşın qymbat bolǧan proteksionizm saiasaty barlyq jerde güldense, jahandyq ekonomikada da solai boluy mümkın.
Sonda barlyǧy ūlttyq mäselelerdı, eŋ aldymen jūmys oryndaryn ünemdeudı şeşe bastaidy. Öitkenı, jūmyssyzdar dükenderden azyq-tülıktı az satyp alyp qana qoimai, sailauda bilıkke qarsy dauys beredı. Olardyŋ pıkırımen parlamenttık demokratiialyq respublikalardy aitpaǧanda Belorussiia siiaqty avtoritarlyq elderde de sanasatynyn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Osylaişa, damyǧan ekonomikalar özderın ıştei qūlyptai bastauy mümkın, al osy klubtyŋ artynda qalǧan Üşınşı älem elderı aşarşylyq pen epidemiiaǧa odan da tereŋ tüse bastaidy.
Eger arzan jūmys küşımen jäne ükımettıŋ küşımen bäsekelester joǧalyp ketse jäne olar joǧary ışkı sūranysty saqtai alsa, damyǧan ūlttyq ekonomikalarda daǧdarystan şyǧudyŋ joly tez bolady. Bıraq būl tek «altyn milliardty» dep atalatyn elderge ǧana qatysty, olar az nemese joq närselerdıŋ özımen özderın qamtamasyz etedı.
Būl jaǧdaida daǧdarysqa deiıngı universaldy öndırıstıŋ ūstahanasy sanalǧan Qytai jalpyǧa bırdei älemdık forma märtebesınen airylyp, artta qalyp qoiuy mümkın. Būl ssenariide ol tek noutbuktar men smartfondar ǧana şyǧaratyn qūrastyru sehynyŋ tar profilıne ie bolady. Olardyŋ öndırısı, saiyp kelgende, AQŞ pen Europaǧa berıluı mümkın, Donald Tramp köpten berı osy mäselenı söz qyluda. Öitkenı daǧdarys jūmyssyzdyqtyŋ joǧarylauyna jäne jergılıktı jūmys küşınıŋ arzandauyna äkelude.
Mūnyŋ bärı fantastika ma nemese antiutopiia ma? Äbden mümkın. Bıraq būl jekelegen saiasatkerlerge osyndai shemalarǧa negızdelgen şeşım qabyldauǧa kedergı keltıre me? Resei bilıgıne OPEK + kelısımın būzu arqyly amerikandyq taqtatas mūnaiyn öndırudı «asyra oryndauǧa» eşteŋe kedergı bolmady. Būl geosaiasi (bıraq ekonomikalyq şeşım emes) oiynnyŋ nätijelerın kördıŋızder, Resei biudjetı büiırden oŋbai alǧan soqqydan erkın dem ala almauda. Mūnai baǧasynyŋ qūldyrauyn toqtatu äzırge mümkın emes.
Osyndai oqiǧa Qytaimen de tuyndauy mümkın. Qazırgı kezde älemnıŋ köptegen elderınde bilıkte tūrǧan populistter kenetten beimälım şeşımder qabyldauǧa mäjbür bolǧanda, olar «aiyptyny» tauyp, oǧan kınä taǧudy qalaidy.
Ädette, kezdeisoqtyq bärıne ūnamaidy nemese jasyryn türde qorqady. Qazırgı älemde köptegen memleketter üşın būl Qytai ekendıgınde kümän joq.
Daiyndaǧan Oŋǧar Qabden
