Kiberqylmys būl qarapaiym ömırde kezdesetın qylmysqa ūqsaidy. Aiyrmaşylyǧy ol tek virtualdy keŋıstıkte jasalady. Äitse de, zardabyn şynaiy ömırde tigızetındıgı mälım. Qazaqstanda sifrlandyru jūmystary öz nätijesın berıp, köptegen jūmys oryndary derekterdı sandyq formatqa köşıru boiynşa belsendı jūmys jürgızude. Būl halyq tūrmysyn äldeqaida jeŋıldettı: halyqqa qyzmet körsetu ortalyǧynda kezekte tūryp, audarym jasau üşın bankke barudyŋ qajetı joq. Bıraq jeŋıldetumen bırge kiberqylmyskerler tarapynan jasalatyn jaŋa qauıp te paida boldy. Ol - KİBERQAUIP.
Kiberqauıp degen ne?
Kiberşabuyl retınde äleumettık jelılerdegı jeke paraqşany būzudan bastap ülken derekterdı ūrlauǧa deiıngı kez-kelgen zaŋsyz ıs-ärekettı atauǧa. Kiberqylmyskerler arnaiy virus baǧdarlamalary arqyly ūialy telefon nemese kompiuter sekıldı kez kelgen qūrylǧyny būzyp kıre alady. Eger paidalanuşy lisenziialanbaǧan baǧdarlamany ornatyp, ziiandy virus engızılgen küdıktı saittardan faildardy jüktep alsa, qylmyskerler üşın sızdıŋ mälımetterıŋızdı alu qiynǧa soqpaidy. Mıne, kiberqauıp degen osy.
Mūndai şabuyldar jeke şottarǧa da, jeke brendke de jasaluy mümkın. Būdan köbıne qoǧam qairatkerlerı zardap şegedı. Kiberqylmyskerler ırı kompaniialarǧa jiı şabuyl jasaidy. Sol jerden klientterdıŋ derekter bazasyn nemese basqa aqparatty ūrlap, sodan keiın öz maqsattaryna paidalanady. Basqa kiberalaiaqtar täjıribesız paidalanuşylardan aqşa talap etıp, karta iesınıŋ rūqsatynsyz aqşa audaryp, keide tıptı onlain sauda jasauy mümkın. Securing Sam mälımetterı boiynşa, üidegı jelılerde ornatylǧan qorǧanysy naşar qūrylǧylardyŋ 47% -yn IP-kameralar qūraidy. Olarǧa baǧyttalǧan şabuyldar öte qauıptı. Eŋ älsız qorǧanysy bar qūrylǧylar arasynda ekınşı oryndy derekterdı saqtau qūrylǧylary alady.
Qorǧanysy naşar TOP-5 qūrylǧy:
- IP-kameralar
- Printerler
- Derekterdı saqtau qūrylǧylary
- iP-telefondar
- Teledidarlar
Halyqaralyq kiberqauıpsızdık qyzmetterınıŋ mälımetterı boiynşa, älemde är sekund saiyn şamamen 12 adamǧa şabuyl jasalady jäne jyl saiyn älemde 556 millionǧa juyq kiberqylmys tırkeledı, onyŋ şyǧyny 100 milliard dollardan asady.
Bügınde Qazaqstan Respublikasynyŋ Qorǧanys jäne aeroǧaryş önerkäsıbı ministrlıgı “Kiber qalqan” tūjyrymdamasyn ıske asyru üstınde. Kiberqalqan - būl aqparattyq qauıpsızdık salasynda memlekettık organdar tarapynan jüzege asyrylatyn şaralar keşenı, apparattyq-baǧdarlamalyq jüieler men jobalar jiyntyǧy. Būl baǧdarlamanyŋ şeŋberınde aqparattyq-kommunikasiialyq tehnologiialardy qauıpsız paidalanuǧa baǧyttalǧan şaralar josparlanuda.
Qyzmetkerlerdıŋ daiyndyǧy
Tiıstı kadrlardy daiarlau üşın 2020-2021 oqu jylyna «Aqparattyq qauıpsızdık jüielerı» mamandyǧy üşın jyl saiynǧy granttar sany 600-ge deiın köbeitıldı. Magistrlerdı daiarlau üşın - 170 grant, PhD doktorlaryn daiyndauǧa 20 grant bölındı. Būl körsetkışter aldyŋǧy jylmen salystyrǧanda edäuır joǧary.
2018 jylǧy 1 qyrküiekten bastap Qazaqstannyŋ bırqatar joǧary oqu oryndary jaŋa eksperimenttık bılım beru baǧdarlamalaryn engızdı:
- Ülken derekterdı taldau (Big Data Analytics, Cybersecurity, Cybersecurity);
- käsıporyndardaǧy kompiuterlık jüieler men jelılerdı basqaru, basqaru jäne qorǧau;
- kriptologiia;
- sandyq kriminalistika;
- apparattyq qauıpsızdık;
- kompiuterlık qauıpsızdık;
- jelınıŋ qauıpsızdıgı jäne t.b.
Kiberqorǧaudyŋ ekınşı kezeŋı
Tūjyrymdamany ıske asyru kezeŋı ekı kezeŋnen tūrady: bırınşı kezeŋ - 2017-2018, ekınşı kezeŋ - 2019-2022 jj. 2019 jyly ıske asyrudyŋ ekınşı kezeŋı bastaldy, onyŋ töŋıregınde myna mäseleler qarastyryluda:
- qazaqstandyq IT-kompaniialardyŋ qatysuymen ūlttyq aqparattyq-kommunikasiialyq infraqūrylymdy aqparattyq qauıpsızdık jüielerımen qamtamasyz etu;
- eldegı aqparattyq qauıpsızdık talaptarymen sertifikattalǧan otandyq elektrondy käsıporyndaryn ıske qosu.
Qazaqstannyŋ kiberqalqany qauıpsızdıktı qalai qamtamasyz etedı?
Maksimaldy kiberqauıpsızdıkke qol jetkızu üşın bırqatar tapsyrmalardy oryndau qajet:
- kiberqauıpsızdık turaly halyqty habarlandyryp otyru;
- osy salada oqytylatyn mamandardyŋ sany men sapasyn arttyru;
- joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılımı bar kadrlardy daiarlauǧa «aqparattyq qauıpsızdık jüielerı» mamandyǧy boiynşa granttardy ūlǧaitu;
- bılım beru baǧdarlamalaryn käsıbi standarttarǧa säikes jaŋartu;
- aqparattyq tehnologiialar, aqparattyq qauıpsızdık salasyndaǧy käsıbi standarttardy jaŋartu;
- halyqaralyq standarttardy üilestıru, sondai-aq aqparattyq-kommunikasiialyq tehnologiialar, aqparattyq qauıpsızdık jäne kiberqauıpsızdık salasyndaǧy ūlttyq standarttardy jaŋartu jäne damytu;
- kiberqauıpsızdık salasyndaǧy qazaqstandyq kompaniialardy damytu;
- jedel aqparattyq qauıpsızdık ortalyqtaryn qūru.
«Sifrlyq Qazaqstan» baǧdarlamasy aiasynda üş jylǧa josparlanǧan Ūlttyq aqparattyq qauıpsızdıktı üilestıru ortalyǧyn qūruǧa 28,8 milliard teŋge bölındı. Sonymen qatar, ziiandy kodtardy zertteuge arnalǧan zerthanany jaraqtandyruǧa - 44,2 million teŋge, aqparattyq qauıpsızdık qūraldaryn zertteuge - 1,2 milliard teŋge, kiberqauıpsızdık zerthanasyna - 184 million teŋge, sondai-aq qazaqstandyq internettegı kiberqauıpsızdıkke qarsy ıs-qimyldardy üilestıruge biudjetten - 793 million teŋge qarastyrylǧan.
Aiaulym ÄBILDA,
“Adyrna” ūlttyq portaly
Basqalarmen bölıse
otyryŋyz
