"...Jüregıne äz-ūlty üşın bılım nūrdy jinaǧan,
Keudesıne sar dalanyŋ ūlylyǧyn jinaǧan,
Jinaǧanyn jomarttyqpen öz halqyna syilaǧan,
Sonda-daǧy öz halqynyŋ maŋdaiyna syimaǧan...
Qasiettı, o, ör-tūlǧa, jan Ahaŋ!
Qauyştyŋ-au, qauyştyŋ-au, halqyŋmenen,
Oǧan-daǧy myŋ täuba!!!" - dep, Alaş kösemınıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy turaly ızdenısım alǧaş bastalǧanda jazylǧan tolǧanys edı.
Būl 7 jol şumaqty tarihi tūlǧanyŋ qily taǧdyryna arnalǧan "ǦASYR SAŊLAǦY..." atty kıtabymnyŋ betaşary retınde bergenmın.
Endı osy äleujelıde kıtaptyŋ alǧaşqy tarauyn bölıp-bölıp ūsynatyn bolamyn.
baiqaǧan Baitūrsynnyŋ boiyn aşu kernep, kenetten qolyndaǧy qamşysyn sılteidı. Tosyn soqqydan astyndaǧy atynan ūşyp tüsıp, küllı jūrt aldynda masqara bolǧan ospadar basşy, auyldyŋ azuly da qaisar qazaǧynyŋ mysynan qaimyǧyp, qasyndaǧy jandaişaptaryn ertıp, amalsyz kerı qaitady. Bıraq ışıne ülken kek tüiıp qaitady... [13, 14].
Älbette, «aq degenı – alǧys, qara degenı – qarǧys» bolyp, asyǧy alşasynan tüsetın orys doiyryna Baitūrsynnyŋ aǧasy Aqtasqa araşa bolyp, jūrt aldynda qarsylyq körsetkenı qalai ūnai qoisyn?! Kegı zoraiǧan kärı oiaz qazaq aulynyŋ taǧdyryn «öz oŋtaiyna» orai şeşu üşın, Yrǧyz ben Torǧaidan kelgen äskeri otriadtyŋ küşımen, Baitūrsyndy aǧaiyndarymen bırge Torǧaidaǧy abaqtyǧa qamatady. Orys oiazy mūndai jazaǧa qanaǧattanbai, «jyǧylǧanǧa – jūdyryq» degendei, endı Şoşaq äuletınıŋ dünie-mülkin, qoradaǧy malymen qosa tärkileidı. Soqtyǧystyŋ saldarynan Baitūrsyn jäne onyŋ aǧasy Aqtas, ınısı Daniiar patşa saiasatynyŋ yzǧaryna ılınıp, quǧyn-sürgın ūşyraidy. Tuǧan jerden naqaqtan aiyrylu kım-kımge de oŋai soqpai, Aqtas el ışındegı sauatty kısılerdı ortaǧa salyp, töreşıge jügınıp, şaǧymdanady. Onyŋ äielı Übıjan da «äulettıŋ bas köterer erlerınıŋ» amandyǧyn tılep, Torǧaidaǧy ölkelık äskeri gubernatorǧa araşa boluyn sūrap, ötınış-hat joldaidy. Dala erejesın qalanyŋ aqsausaq orys şeneunıkterı qaidan ūqsyn?! Ärı ortadaǧy türlı sypsyŋdaǧan keudemsoqtardyŋ jymysqy saiasatynyŋ saldarynan, olardyŋ ötınışterı jelge ūşqandai, jol-jönekei zymziia jūtylady...
Araǧa jyl salyp, 1886-şy jyly Qazan qalasynan kelgen äskeri sot Baitūrsyn men Aqtasty birneşe aǧaiyndarymen qosa, «on bes jylǧa itjekkenge jer audaru turaly» qatal ükim şyǧarady. Torǧai aimaqtyq äskeri gubernator aq-qarasyn ajyratpastan, «…Şoşaqov Aqtas 12-şı qazanda uezd bastyǧyna älımjettık jasaǧan kınäsın moiyndady» dep, bäle-jalany bastaryna üiıp-tögıp, bır äulettıŋ oşaǧynyŋ tas-talqanyn şyǧaryp, oiran etedı [14]. Şaŋyraqtyŋ bas köterer qojaiyndarynan aiyrylǧan äielderı, şiettei bala-şaǧalarymen ulap-şulap qala bergen. Mūndai ädıletsızdıkke duşar bolǧan şarasyz Baitūrsyn özderınıŋ naqaqtan-naqaq elden quyluyn, «şaǧymdy dūrys jetkıze almadyq-au» dep, eldı bilegen «tıldı» bılmegenıne barmaq şainap, opyq jeidı. Endı olar artynda qalǧan bala-şaǧalarynyŋ bırınıŋ qalaida orysşa bılım alǧanyn, «bileuşı jūrttyŋ tılıne» sauatty bolǧanyn tıleidı. Aǧaiyndylar ışındegı joly ülken Aqtas, arttarynda qalǧan ınısı Erǧazyǧa «jalǧyz ūly Aspandiiardy (äulet şejıresınde Spandiiar – R.İ.) orysşa oquǧa ber» dep amanat etedı...
Qazaqta «on üşte otau iesı» degen babalardyŋ qanatty sözı bar. Demek, būl jasta keşegı oiyn balasynyŋ balalyqpen qoştasyp, eresekter sanatyna qosylatyn kezeŋı. Bala Ahmet sol qaraşanyŋ qaraly küzınde on üş jasta edı. Arada jyljyp 24 jyl ötkende, taǧdyr tälkegın qaraŋyzşy, äuletke tüsken «1885-tıŋ qasıretı» Ahmettıŋ 37-ı müşelınde basyna tüsıp, ol Semeidıŋ türmesıne qamalady. Üiırılıp qaita soqqan «qara būlttyŋ» qanjary, onyŋ jürek tükpırındegı jarasyn tyrnaidy. Būl qaiǧy-qasıret talai jyldan būǧaulanǧan sanasyna ülken qozǧau salyp, adamdyq namysyn janidy. Ol basyna tüsken qaraly syn-saǧatta müjılmeidı, qaita qataia, şiryǧa tüsedı. Artyndaǧy özınen ümıt etken tuǧan-tuystaryna abaqtydan hat jazyp, jai-küiın bylaişa bıldıredı: «...Oq tiıp on üşımde, oi tüsırıp, Bıtpegen jüregımde bar bır jaram. Aldanyp tamaǧyma ony ūmytsam, Bolǧandai jegenımnıŋ bärı haram. Adamnan tuyp, adam ısın etpei, Ūialmai ne betımmen körge baram?!» - dep, elde qalǧan anasyn jūbata otyryp, adamdyǧy aldynda özıne ülken mındet artady [15, B. 31-32].
Resmi «Ömırderegınde» Ahmet: «...1885-şı jyly bızdıŋ otbasymyz baqytsyzdyqqa duşar boldy. Torǧai uezınıŋ bastyǧy Iаkovlevtı ūryp-soqqandyqtan, äkem Baitūrsyndy türmege otyrǧyzyp, 1886-şy jyly 15 jylǧa jer audardy, dünie mülkımızdı tärkıledı» - deidı [12]. Osy taǧdyr-talqynyŋ äulet basyna salǧan baqytsyzdyǧy, ony Torǧai qalasyndaǧy ekı synyptyq orys-qyrǧyz uchilişesıne tüsuıne basty sebep bolǧanyn jazady. Osy resmi qūjatty toltyru barysynda Ahmettıŋ «ūlty» degen tūsqa «qyrǧyz» dep jazuynyŋ sebebın taratyp, şegelep aitqanymyz jön. Älbette, qazaqtyŋ qalyptasu kezeŋındegı jüienı tereŋ bıletınder üşın ǧasyr basyndaǧy ıs jürgızu ısındegı «qyrǧyz» jazylymynyŋ tarihyn ajyratu jeŋıl körıner. Bıraq, osy künı ortamyzda būl qyrǧyz jazylymyn «ūlty» dep tüsınetın ūrpaq ta kezdesıp jatady. Bırde mynadai jaǧdai boldy. Būl 2000-şy jyldyŋ küzı bolatyn. Almaty qalasyndaǧy ǧalym mūrajai-üiıne Bank ısı akademiiasynyŋ 1-şı kurs studentterı saiahat-sabaqqa keldı. Zal eksponattaryn qarap jürgen studentterdıŋ bırı: «–Ahmettıŋ ūlty qyrǧyz eken ǧoi?» - demesı bar ma?! Ekınşısı: «–Joq, qazaq» - dedı, jūlyp alǧandai. Alǧaşqysy taŋdanysyn jasyrmastan: «–Endeşe, nege myna qūjatta «kirgiz» dep jazǧan?» - degen sūraǧyn maǧan qoidy. Tüsındırdım. Dese de orta mektepke arnalǧan «Qazaqstan tarihy» pänınıŋ oqulyǧynda «qazaq ūltynyŋ qalyptasuy turaly aqparattyŋ bolmaǧany ma?», älde «mekteptıŋ jany – mūǧalım» deitın Ahaŋnyŋ aişyǧyn qajettı talap üdesınde oryndai almai jürmız be degen oiǧa qaldym...
Şyndyǧynda, Alaş ziialylaryna qatysty tarihi qūjattardy mūqiiat qarasaŋyz, «qazaq» degen ūlt atauyn oqymystylarymyz töte jazuda (Ahaŋ älıpbiındegı arab taŋbasymen – İ.R.) tura, anyq jazady. Al orys tılındegı resmi qūjattardy toltyrǧanda, sol tūstaǧy otarlyq jüienıŋ ūşqary saiasatynyŋ saldarynan «qyrǧyz» dep jazuǧa mäjbür bolǧan. Keide osy «qyrǧyz» atauynyŋ janyna «qara qazaq» dep jaqşa ışınde körsetken tūstary da kezdesedı. Osyndai qasaqana jasalǧan qysymşylyqtarǧa kez bolǧan sol kezeŋdegı ziialylarymyz qalaişa ūltşyl, ūltjandy bolmasyn!? Orys patşalyǧynan keiın, bilıkke basyna kelgen Keŋestık odaqtyq ämırşıl-äkımşıl jüiesı de qazaqtarǧa öz ūltynyŋ atyn tura aityp, tura jazuǧa tyiym salǧan. Mūny sol tūstaǧy toltyrylǧan resmi qūjattardan köptep kezdestıruge bolady. Mäselen, mūraǧattarda qattalǧan qūjattarda «qazaq» sözı ekı tılde är türlı körsetıledı. Orys tılınde «kirgiz», arab taŋbasyndaǧy qazaq tılınde «qazaq» dep jazylǧan. Ömırge qazaq bolyp kelıp, ony qūjat tılınde «qazaq» dep jaza almau, ūltty qorlaudyŋ eŋ soraqysy edı. Ūlt üşın būdan artyq qysastyq, būdan artyq mensınbeuşılık bolǧan ba?!
Orys ükımetınıŋ ämırşıl bilık jüiesı «qazaq» sözın orys ışındegı «atty kazaktarmen» şatastyrmau üşın, özınıŋ atamekenı, özınıŋ Otanynda otyrǧan qazaq ūltyn «qyrǧyz» dep, al qyrǧyzdy «qara qyrǧyz» dep küştep jazdyrǧany tarihi derekterden belgılı. Kırıptarlyq ne ıstetpeidı... Al mūndai kemsıtuşılık kımge kerek boldy?! Älbette, qol astyndaǧy az ūltty elderde «bır tılde» bilep-tösteu būrynǧy patşalyq jüiege de, keiıngı keŋes odaǧyna da öte qolaily edı. Töŋkerısten keiıngı az sandy ūlttar arasyndaǧy proletariat teŋdıgı tek söz jüzınde bolyp, al ıs jüzınde «qoi terısın jamylǧan qorqaular» qazaq jerıne öz qalaularyn erkındıgınşe jürgızdı. Bilık jüiesındegı osyndai teŋsızdıktıŋ kesırınen, qazaq halqy ǧasyrlar boiyna öz ūltynyŋ atyn tura aitu mümkınşılıgınen de aiyryldy.
Tarih jylnamasyna zer salsaq, Ahmet balalyqpen qoştasqanda, onyŋ tuǧan ölkesı köne Torǧai tügeldei orys patşalyǧynyŋ öŋeşıne jūtylǧan uaqytpen tūspa-tūs keledı. Osy bır öz atamekenınde otyryp, öz erkındıgın, jerın, elın qorǧai almaǧan, qorǧansyz äulettıŋ basyna tüsken qaraly oqiǧa, küllı qazaqqa qasaqana jasalǧan qysastyq bolatyn. Al bala künınen mūndai ädıletsızdıktı körgen onyŋ sanasy tez jetılıp, öz uaqytynan erte eseitedı. Ahmet aitatyn «baqytsyzdyq» bır şaŋyraqtyŋ ǧana emes, Ümbetei ruynyŋ däulettı otbastaryn tügeldei şarpydy. Mūraǧat mälımetterıne süiensek, osy oiranda Aqtas, Baitūrsyn, Daniiar Şoşaqovtardan basqa, Taŋbaev Käidek jäne onyŋ ūly Temırşe Käidekov, Jantasov Qorǧanbek, Tıleuşin Bojaqan (äulettık şejırede Bajyqan – İ.R.), Baitūtov Ybyrailar kögendei tızımdelıp, künälılerdıŋ qatarynda körsetılgen [14]. Käidek pen Şoşaq bır atanyŋ, Taŋbaidyŋ bel balalary, al Tıleuşı Ataştyŋ ūly, atasy – Esentai. Ülken atasy Jienbai Ümbeteiden tuǧan. Naqtyraq taratsaq, Bojaqan Baitūrsynnyŋ atalas aǧaiyn tumasy. Ybyraidyŋ äkesı Baitūt Ümbetei batyrdyŋ qalmaq äielınen tuǧan Baiandynyŋ ūrpaǧy bolady. Osy aty atalǧan adamdardyŋ qai-qaisysynyŋ da ūrpaqtary, anyǧyraq, ülken ata Taŋbai äuletınıŋ quǧyn-sürgınge ūşyraǧany sonşalyq, tıptı otyrǧan qonysynan şalǧai jatqan qūmdaq auyldardyŋ bırıne üdere köşedı [9, 85-b.].
Osy künı būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ ǧalamtorlyq jüiesınde Ahmettıŋ äkesız qalǧandyǧy jönınde mynadai mälımet taratylyp jür: «…Ego, ostavavşegosia besprizornym, odin iz uselevşih rodstvennikov otdaet v Turgaiskoe dvuhklassnoe russko-kazahskoe uchilişe» [16]. Orystıldı orta üşın jazylǧan mūndai maqalany oqyǧan adam, «Apyrym-ai, qazaqtar qandai qatygez bolǧan» dep oilap, aitylǧan aqparatty tura maǧynada qabyldauy äbden mümkın. Bıraq, būl maǧlūmat jalaŋ ärı negızsız berılgen qūrǧaq söz. Öitkenı, qazaq şaŋyraǧynda jetım balanyŋ özı qarausyz qaluy mümkın emes. Ejelden «aǧa ölse, ını – mūra, ını ölse, aǧa – mūra» degen qaǧidany ūstanǧan qazaq halqy jetımegın özı aş-jalaŋaş otyrsa da qaŋǧyrtpaǧan, otbasymen bırge öz üiırınde asyraǧan. Şyndyǧynda, ülken şaŋyraqta düniege kelgen Ahmet eşqaşanda qamqorlyqsyz, qarausyz qalǧan emes. Onyŋ anasy Küŋşı basyna tüsken auyr qasıret-beinetke könıp, bauyryndaǧy balalaryn qarausyz tastau bylai tūrsyn, şaşau şyǧarmaǧan. Tūla boiy tūŋǧyştaryndai emes, ortanşy ūlynyŋ boiyndaǧy zerektık pen alǧyrlyqty bırınşı aŋǧarǧan anasy, ony oqytu üşın sauatty adamdardyŋ aldyna özı aparǧan. Balasynyŋ oquǧa degen erekşe ynta-yqylasyn äu basta baiqaǧan ana jüregı, qolynyŋ qysqalyǧyna qaramastan, «joqtan bar jasap» oqudan üzbeidı. Alǧyr bala auyl moldasynan alǧan oquǧa qanaǧattanbaidy. Ärı orys oiazynyŋ äkesı Baitūrsyn men onyŋ tuǧan-tuystaryna jalǧan jala jauyp, jasaǧan qorlyǧyna ıştei küiınıp, qūsa bolyp jüredı.
Sarytübekten şalǧai jatqan Torǧaiǧa kez-kelgennıŋ bala oqytuǧa mümkındıgı bola bermeidı. Auqatty degen otbasynyŋ da ılude bıreuınıŋ ǧana şama-şarqy jetedı. Aidyn şalqar Aqköl men qyrattaǧy Torǧaidyŋ arasy at-kölıgı sailauly adamǧa kündık jol. Jaiau-jalpy jolauşyǧa qyrdaǧy auyldardyŋ bırıne qona jürıp, ekı-üş künde töbesın äreŋ körsetedı. Töte jolmen suyt jürıp, jüz şaqyrymda alǧan jarauly attyŋ özı boldyrtyp qalady. Al at üstındegı adamǧa toǧyz qyrdan asqan soŋ ǧana Torǧaidyŋ töbesı köz ūşynda mūnarlanyp körınse, on toǧyz qyrdy artqa tastaǧanda qyş qalanyŋ şetıne kıresıŋ. Betpaqtaǧy aqşaŋqai kiız üilerde artqa tastap, qyzyl kırpışten soǧylǧan qaz-qatar tas üilerdı körgende kädımgı qalada jürgendei bolasyŋ. Mūndai qyş qalada oqu – auyl balasynyŋ barlyǧynyŋ da qiialyndaǧy qol jetpes armany ekenı anyq.
Elde qalǧan äkesınıŋ jalǧyz ınısı Erǧazynyŋ ülken äkelerı Aqtastyŋ ūly Aspandiiardy «oquǧa bermek» bolǧan nietın sezgen bala Ahmet, aǧasyna özınıŋ de oqyǧysy keletının aitady. Balanyŋ öjettıgıne yrazy bolǧan Erǧazy, onyŋ Torǧai qalasyndaǧy oquǧa tüsuıne yqpal etıp, kömektesedı. Bastaryna tüsken auyrtpaşylyqqa moiymastan, qaita ömır soqqysyna şiraǧan jeŋge men qaiynınısı qarajat jaǧyn bırlese köterıp, Ahmettıŋ üzılıssız oquyna şama-şarqylarynşa jaǧdai jasaidy. Bır auyldyŋ arqasüier asqar tauy, tıregı bolǧan Baitūrsyn bolsa tuystarymen itjekkende aidauda, olardyŋ «aman-sau elge oraluy» ekıtalai, artyndaǧy jūrtynyŋ da, jat jerdegı olardyŋ da jüregı küptı. Dese de «ümıtsız – şaitan» degendei, köŋıl şırkın alǧa süireidı, jylt etken ümıt otyn jaǧady. El jaqtaǧylar «kebın kigen kelmeidı, kebenek kigen keledı» dep, saqyldaǧan suyǧy ūlyǧan Sıbırge közderın tıkse, jat jerdegıler «qairan, qazaq dalasy-ai, özıŋdı qaita ainalyp körer kün tuar ma» dep küderlerın üzbeidı...
Tumysynan daryndy Ahmet Torǧaidaǧy ekı synyptyq orys-qyrǧyz uchilişege 1886-şy jyly 14 jasynda qabyldanyp, būl oqu ornyn 1891-şı jyly 19 jasqa qaraǧan şaǧynda tämamdaidy [12]. Bes jylǧa juyq oqyǧan orys-qazaq mektebındegı oqytylatyn pän sabaqtarynyŋ orys baǧdarlamasy boiynşa jürgızılgenıne qaramastan, Ahmettıŋ qoǧam, el, jer tanu bolmysy qazaqşa qalyptasady. Tıptı, onyŋ özı osy oquǧa qabyldanyp jatqanda, būryn-soŋdy «jat tıldı» estımegendıkten, «oqudyŋ orys tıldılıgıne» köŋılı qatty qobaljyp, äkesınıŋ ınısı Erǧazy aǧasyna «erteŋ tılım şüldırlep, orys bolyp ketsem qaitesıŋder?» dep, köŋılındegı qorqynyşyn bıldırse kerek. Auyldan alǧaş ret ūzap şyqqan Ahmettıŋ boiyndaǧy bılımge degen qūştarlyq, onyŋ tuystarǧa degen saǧynyşyna saiabyr berıp, mektep qabyrǧasyndaǧy tälım-tärbie men oqyp-üirenudıŋ erejelerın būljytpai oryndauǧa daǧdylandyrady. Bılım-ılımge bar bolmysymen den qoiǧan ol, oqu ordasyndaǧy bes jylǧy synaqtan sürınbei ötedı.
Ruhani zamandasy ärı jerles ınısı Mırjaqyp Dulatūlynyŋ «Trudy Obşestva izucheniia Kirgizskogo kraia» (Qyrǧyz ölkesın zertteu qoǧamynyŋ eŋbekterı) degen basylymda jariialanǧan «Ahmet Baitursynovich Baitursynov» atty ömırbaiandyq ocherkı 1922-şı jyly aǧartuşy-ǧalymnyŋ elu jyldyq mereitoiy qūrmetıne arnalyp, orys tılınde daiyndalǧan. Būl maqala Ortalyq ǧylymi kıtaphananyŋ sirek qorynda tırkelgen. 6,5 betten tūrady, al qoljazbanyŋ ekınşı nūsqasy A.Baitūrsynūlynyŋ mūraǧattar qorynda [13]. Osy basylymnyŋ mūraǧatta «qattalǧan» ekınşı bır danasy – 2003-şı jyly qazan aiynyŋ 23-ı künı repressiia qūrbandaryna arnalyp aşylǧan «Saiasi quǧyn-sürgın tarihy mūrajaiynyŋ» körmesıne eksponat retınde qoiylǧan edı. Ökınıştısı, būl mūrajaidyŋ ǧūmyry ūzaq bolmai, 2005-şı jyly jabylyp qaldy... M.Dulatūlynyŋ ömırbaiandyq maqalasynyŋ birneşe ret basylym körip, tıptı özge ūlt ökılderıniŋ zertteu eŋbekterine arqau bolǧandyǧy tarih belgılı. Būl jönınde ahmettanu tarauşasynda keŋırek taldap, taratatyn bolamyz. Endı osy maqaladaǧy keibır derektı mälimetterge toqtalamyz. Mäselen, Ahmettiŋ oquǧa degen qūştarlyǧynyŋ sebepteri men onyŋ äkesınıŋ öz ortasynda qandai adam bolǧandyǧy turaly Baitūrsynnyŋ kelbetın tanu üşin maqalanyŋ kei tūstarynan qaz-qalpynda üzındı beremız: «...V rannem detsve on koe-kak nauchilsia musulmanskoi gramote u aulnogo mully. Etim zakonchilos by ego obrazovanie i on ostalsia by na vsiu jizn polugramotnym..., esli by, po pogovorke «ne pomoglo ne schaste» - dep, ol zamanda qarapaiym auyl malşysynyŋ balasy ortalyqtaǧy orys mektebıne oquǧa qabyldanuy, mümkın bolmaǧandyǧyn aitady. Degenmen mūndai baqyt, onyŋ «otbasyna kelgen baqytsyzdyq» arqyly būiyrǧanyn, ärı oqu men bılımge degen şeksız qūştarlyqtyŋ tüp-qazyǧy – äleumettık qajettılıkten tuyndaǧandyǧyn jazady [13].
(Jalǧasy bar. Būl üzındı kıtaptyŋ "Ǧalym ǧūmyrnamasy jäne ahmettanudyŋ negızderı" atty I-tarauynyŋ 11-21-betterınen alyndy)
****
I.1. Ömırbaiandyq derekter
Ahmet Baitūrsynūly 1872-şı jyly qyrküiek aiynyŋ 5-ı künı Qostanai okrugı, Torǧai uezı, Tosyn bolysynyŋ 5-şı auylyna qarasty Sarytübek eldımekenındegı däulettı otbasynda düniege kelgen [1, 2, 3, 4, 5]. Torǧai dalasy – qazaqtyŋ keŋ baitaq ölkesınıŋ älqissadan äigılı, ärı ataqty jerlerınıŋ bırı. Negızınen, būl atau sol öŋırdegı Torǧai özenınıŋ atymen bailanysty qoiylǧan boluy kerek. Torǧai aŋǧary – Saryarqanyŋ oŋtüstık-batysyndaǧy Ūlytaudan bastau alyp, su jylymyǧy Şalqardyŋ soryna baryp qūiady. El ışındegıler «...Qaratorǧai, Sarytorǧai, Ūlyjylanşyq» degen ataularǧa ie bolǧan Torǧai aŋǧarynynyŋ ūzyndyǧy köl-kösır, su aiaǧy qūrdymǧa qūlaidy» deidı eken. Osy ejelden kielı meken Torǧai atauynyŋ märtebesı de adamzat ömırındegı är türlı qoǧamnyŋ auysuyna orai, ärqalai özgertılıp otyrǧany tarihi derekterden belgılı.
Memlekettık mūraǧattardaǧy tarihi jylnamalyq mälımetterdı negızge alsaq, almaǧaiyp qazaq jerı orys patşalyǧyna täueldı bolǧan tūsta, osy Arqa dalasynda 1868-şı jyly «Torǧai uezı» qūrylyp, ol uezdık qala atanyp, oblystyq märtebege ie bolǧan. Al Keŋes ükımetı kezınde «Torǧai qalasy» dep, odan «audan» bolyp özgertılgen eken. Odaqtas respublikalarǧa kındık ükımet Mäskeuden bilık jürgızılgen kezeŋde, osy 5-şı auylǧa «Iýjnyi» degen orysşa atau berılgen. Jaŋa atauǧa ie bolǧan auyl sovhoz bolyp ūiymdastyrylyp, ärı şaruaşylyǧy keŋeitılıp, mūnda baiyrǧy qazaq jūrtymen qatar, özge ūlt ökılderı de qonystandyrylady. Bıraq, naǧyz qazaqy auyldy, qazaqy ortany jersınbegen «jat jūrttyqtar» būl ölkede ūzaq tūraqtamaidy. Bır ǧajaby, osy momaqan auyl seksenınşı jyldardyŋ soŋyna deiın odaqtan «oljalaǧan» orysşa atauyn qaltqysyz saqtap keldı. Tek beregırekte, 1990-şy jyly aqpannyŋ 26-sy künı Qazaq KSR-ı Ükımetınıŋ №78-şı qaulysymen sovhozǧa Ahmet Baitūrsynūlynyŋ esımı berıldı [6]. Qaulyda mūnan basqa: «Körnektı mädeniet qairatkerı, aǧartuşy, ǧalym-lingvist Ahmet Baitūrsynūlynyŋ esımın ūrpaqtardyŋ jadynda mäŋgı este qaldyru maqsatynda, Qazaq KSR Ǧylym Akademiiasynyŋ Tıl bılımı institutyna, Qostanai, Arqalyq qalalary men Torǧai selosynyŋ bır-bır köşelerıne, Şymkent qalasynda bır orta mektep pen bır köşege, Qyzylorda qalasynda bır orta mektep pen bır köşege, Semei qalasyndaǧy bır köşege esımın beru jäne ǧalym qyzmet jasaǧan Abai atyndaǧy Qazaq pedagogikalyq institutynyŋ ǧimaratyna onyŋ beinesımen memorialdyq taqta ılu» jönınde mäseleler köterılıp, ıs jüzıne asyryldy. Mūndai igı şaralarǧa negız bolǧan – 1988-şı jylǧy qaraşa aiynyŋ 4-ı küngı Alaş ardagerı Ahaŋnyŋ aiauly esımınıŋ aqtalyp, halqymen qaita qauyştyrǧan Ükımettıŋ şeşımı bolatyn! [7]. Qazırgı uaqytta būl aimaq – Qostanai oblysy, Jangeldin audany, Torǧai eldımekenı, Ahmet Baitūrsynūly auyly dep atalady. Auylǧa kırer joldyŋ qaqpasyna «Ahmet Baitūrsynūly auyly» degen maŋdaişa belgı qoiylǧan. Osy eldegı Ümbeteidıŋ qyzynan tuǧan, jienı Nūrmahanbetūly Toqtasyn tarihi tūlǧaǧa arnap, aq-qyzyl kırpışten eskertkış ornatypty. Eskertkıştıŋ oŋtüstıgınde 1926-şy jyly Ahmettıŋ özı basyn kötergen ata-anasy Baitūrsyn men Küŋşı, ülken aǧasy Qalidyŋ qorymy jatyr. Äulet qorymynyŋ batysynda kerılıp köz ūşyŋda saǧymdana körınetın auyl, adam alaqanyna syiyp ketkendei. Al terıskei jaqta Baitūrsynnyŋ kenje ūly Mäşennıŋ qystaǧynyŋ orny «men mūndalap» talai tarihty bauyryna basyp jatqandai erıksız özıne tartady. Qystaudyŋ keŋ jazylǧan qoltyǧy tübek dese degendei, al ol koŋyr küzde naǧyz sary tübek. Sarytübek… Atam qazaq qalai at qoiuǧa şeber deseŋızşı! Zamanynda «ūlttyŋ ruhani kösemı» atanǧan pros-Ahaŋ tarihta esımı mäşhür tūŋǧyş tarhan Jänıbekpen tübı bır, tektı atanyŋ balalary. Qoşqar ūly Jänıbektıŋ atasy – Köşei, babasy – Şaqşaq. Jänıbek pen Ahmettı taratyp alatyn tüp-tegımız de, osy ūly baba Şaqşaqtan bastau alady. Jänıbek batyr Şaqşaqtyŋ şöberesı bolsa, al Ahmet – Şaqşaqtyŋ toǧyzynşy tarmaqtaǧy ürım-būtaǧy, iaǧni jalǧasty ūrpaǧy [8, 9]. Ahmettıŋ äkesı Baitūrsyn bes aǧaiyndy. Olar: Aqtas, Baitūrsyn, Daniiar (keibır derekterde Sabalaq esımımen mälım. Mūny negızınen, ǧūryp boiynşa jeŋgelerı qoiǧan – R.İ.), Erǧazy, Ermaǧanbet (keide Bermaǧambet). Atasy Şoşaq on aǧaiyndy bolsa, babasy Taŋbai jetı aǧaiyndy eken. Taŋbaidyŋ äkesı Aralbai bes aǧaiyndy. Ülken babasy Aralbai Ümbetei batyrdyŋ bel balasy. Baiseiıtten Ümbetei men Seitımbet tuǧan. Ahmettıŋ ūly babasy – Ümbetei ru basyna ainalǧan ülken ata. Baiseiıt atadan jalǧyz, onyŋ äkesı Qalqaman Köşeiūly (5 aǧaiyndy). Qalqamannyŋ süiegı – Arǧyn (6 aǧaiyndy). Ülken ata, ru atyna ainalǧan Arǧyn taipasynan berı taratar bolsaq: Arǧynnan – Tänbı sopy (5), odan – Elemes (1). Elemesten – Ermen (1), Ermennen – Şaǧyr (3), odan – Amanjol (3), Amanjoldan – Şaqşaq (3), Şaqşaqtan – Köşei (6) tuǧan. Endı otbasylyq äulet şejıresı boiynşa taratsaq, Ahmettıŋ ruy – Arǧyn, onyŋ ışınde Tämbısopy bolady. Keide Tämbısopyny Ötkırsopy deitın de derekter kezdesedı. Tämbısopydan – Elemes, odan – Ermen, Ermennen – Şaǧyr, odan – Amanjol, Amanjoldan – Şaqşaq, odan – Qalqaman, Qalqamannan – Baiseiıt, Baiseiıtten – Ümbetei tuady [8, B. 7-9; 9, B. 21, 30, 34-35; 10]. Ümbetei ülken ata, onyŋ esımı öz zamanynda-aq ru atyna ainalǧan. Iаǧni, ru basy, el bilegen tūlǧa, onyŋ el-jūrty Qostanaidyŋ Nauyryzymy men Torǧaidyŋ Aqkölı aralyǧyn mekendegen. Tarihi derekterge süiensek, Ümbetei – batyr. Ol qazaq elı men qalmaqtar soǧysqan şaiqasta qol bastaǧan. Batyrdyŋ nekelep alǧan jetı äielı bolǧany, ärı onyŋ är äielınen bes-alty balasy, jiyntyǧy – 26 ūrpaq süigenı jönınde äulet şejıresınde tolyq qamtylǧan [9, B. 17-21, 85-b.]. Osylaişa Ümbetei batyrdyŋ ärbır oşaǧyn ūstaǧan, osy ot-analarynan onyŋ ūrpaǧy jalǧasyp, ürım-būtaǧy Arqa öŋırıne keŋ tarap, sonda qonystanady. Eldegı köneközderdıŋ aituynşa, Ümbetei batyr 97-ı jasynda dünieden ötedı. Süiegı Qostanaiǧa qarasty Nauyryzym töŋıregındegı Qaramaişy degen jerde. Artyndaǧy ūrpaqtary ūly baba qabırınıŋ basyna qūlpytas ornatyp, taǧzym eter kesene tūrǧyzǧan [9, 37-b., 10]. Ümbeteiden – Aralbai tuady, odan – Taŋbai, Taŋbaidan – Şoşaq tuǧan. Şoşaqtyŋ balasy – Baitūrsyn, Baitūrsynnan – Ahmet tuǧan. Ahmet äke-şeşeden tört aǧaiyndy. Onyŋ özınen ülken aǧalary: Qali (1868-1925) men Käkış (1869-1924), kışı ınısı Mäşen (1873-1930) bolsa, ortalarynda jalǧyz qaryndastary Ziliaş 1876-şy jyly düniege kelgen [8, 8-b.]. Bır ǧajaby, Ziliaş Baitūrsynqyzyna topyraq, talailarǧa arman bolǧan aru şahar Almatydaǧy äigılı «Keŋsai» mūsylmandar ziratynan būiyrǧan. Baitūrsynnyŋ kenje ūly, qaraşaŋyraqtyŋ iesı Mäşennıŋ tauqymettı taǧdyry turaly Gülnar Mırjaqypqyzy Dulatova «...Mäşen qajynyŋ süiegı Kereku jerınde» degen mälımettı aitqan bolatyn, būl ras ta bolar. Öitkenı, 1929-şy jyly A.Baitūrsynūlyn «halyq jauy» dep ūstaǧanda, onyŋ jaqyn tuystary da qudalauǧa tüsken. Osy tūsta Mäşen qajyny öz tuǧan elınde tūru qūqynan aiyrǧan. «Mäşen Baitūrsynūly aidauda qaitys bolǧan, keiın kiım-keşegın qyzy Şolpanǧa jıbergen» deidı Gülnar apai Mırjaqypqyzy. Ökınıştısı, keiın resmi aqtalǧandardyŋ qatarynda Mäşen qajy bolǧan joq. Zamandas ärı ruhani qalamdas ınısı Mūhtar Äuezov 1923-şı jylǧy Ahmettıŋ mereitoiyna arnalǧan maqalasynda, onyŋ şyqqan tegı jönınde: «...Süiegı – Arǧyn, onyŋ ışınde Ümbetei bolady. Bergı atalary Ümbeteiden şyqqan Şoşaq, Tübek. Aqaŋ Şoşaqtyŋ nemeresı. Öz äkesınıŋ aty – Baitūrsyn» - degen mälımet beredı [11, 18-b.]. Osyndaǧy «Tübek» degen kısı esımınde ärıptık qate ketken boluy kerek dep oilaimyz. Öitkenı, äulettık şejırede mūndai esım kezdespeidı. Mūhtar Omarhanūly aitqan Tübek, Ahmettıŋ atalas aǧaiyndary ışınde Aralbaidan taraityn Püşek degen kısı. Püşek pen Ahmettıŋ arasyndaǧy tuystyq: olar üş atadan qosylatyn aǧaiyndylar. Ahmet Baitūrsynūlynyŋ orysşa öz qolymen jazǧan «Ömırderegı» men tasqa terılgen «Ömırbaianyndaǧy» mälımetterımen qatar, basqa da mūraǧattyq derekterge süiensek, ol 1882-1884-şı jyldary auyldaǧy sauatty adamdardan, ärı köşpelı auyl mektepterinde 10 jasynan bastap däris alǧan. Iаǧni, bala Ahmettıŋ alǧaşqy tıl syndyruy qarapaiym auyl moldasynyŋ «älıptı taiaq» dep üiretuınen bastalǧan eken. Osylaişa kök aspannyŋ astynda kerılıp jatqan Arqanyŋ betpaq sardalasyndaǧy qazaqy auylda qazaqy balanyŋ qazaqşa qalyppen tanymynyŋ ırgetasy qalyptasqan [12]. Jalpy, qazaq jūrtynyŋ qazaq dalasy turaly tüsınıgı, öz tuǧan jerınıŋ, ösken auylynyŋ ölşemımen esepteluı qalypty tabiǧi qūbylys. Al, qalada tuyp-ösken bala üşın «sardala» degen ūǧymdy köz aldyna elestetu mümkın de emes. Tıptı, tüsınıksız bolyp körınuı äbden mümkın. Sondyqtan Ahmettei tūlǧanyŋ kındık qany tamǧan ejelgı Torǧai dalasynyŋ kelbetın qysqaşa sipattap berudı özımızge paryz sanadyq. Torǧai – elımızdıŋ ortalyq aimaǧyndaǧy Saryarqanyŋ bel ortasynda ornalasqan betpaq dalalardyŋ bırı. Torǧai dalasy – qazaq elınıŋ kındıgı sanalatyn Ūlytaumen şektesedı. Iаǧni, sozylǧan sar dalanyŋ bır şetı – künşyǧys jaǧynda Jezqazǧannyŋ keŋ jaziralarymen tüiısse, soltüstıgı Aqmola, Qaraǧandy aumaǧyna baryp qūlaidy. Batysynda Aqtöbenıŋ Hromtauy qos öŋırge ortaq meken bolsa, oŋtüstıgı Qyzylordanyŋ būira qūmymen şektese, iın tıresıp jatyr. Būl keŋ baitaq atyrap alǧaş körgen adamǧa köz toqtamaityn ūşy-qiyry joq şeksız alqap syqyldy. Tıptı, qu median, şetı joq şeksız kösılgen dala deseŋız de bolady. Al, auyl men auyl arasynyŋ alşaqtyǧy sonşalyq, saryşūnaq qys mezgılınde adamdar bır-bırımen ailap habar-oşarsyz jatatyn kezderı de kezdesedı. Äiteuır, el ışınıŋ amandyǧyn tılegen barşa jūrt, būl öŋırge keş keletın köktemnıŋ qary erıgen şaǧynda bır-bırımen şūrqyrasyp, körısedı eken. Torǧai jūrtynyŋ negızgı käsıbı – aimaqtyŋ jaǧyrafiialyq ahualyna qarai, tek mal şaruaşylyǧymen ainalysady. Būl ölkede egın, orman şaruaşylyǧymen ainalysu sirek qūbylys... Ony auyldyŋ tynys-tırşılıgınen bırden aŋǧaruǧa bolady. Bır ǧajaby, osy köne Torǧaidyŋ sar dalasynda tolyp jatqan özen men kölder köp. Köl üstınde şulaǧan neşe türlı äsem qūstar, su ışındegı san aluan balyqtardy qorek etedı. Kök aspannyŋ astynda kerılgen keŋ dalany qolmen otyrǧyzǧandai bidaiyqtyŋ sozylǧan sary alqaby alyp jatady. Al, jabaiy jusannyŋ iısı tanauyŋdy qytyqtap, jüregıŋe şattyq syilaidy. Osy dalanyŋ ottyǧynda jaiylǧan mal da – toq, ol maldy azyq etken jūrt ta – toq. Tabiǧat ana būl ölkenıŋ qorǧanyndai, adam qolynan keletın qandai da bır qasaqana jasalǧan qasıret bolmasa, basqadan qam jemeitın jūrt ta momaqan. Ahmettiŋ äkesı Baitūrsyn 1843-şı jyly Torǧaidaǧy ūly Jylanşyq özenınıŋ Aqkölge qūiatyn saǧasynyŋ boiynda düniege kelgen [8, 5-b.]. Baitūrsynnyŋ äkesı Şoşaq däulettı, el ışınde bedeldı, aqyldy jan bolǧan. Ol myŋǧyrǧan malynyŋ arqasynda, auyldan alşaq jatqan qiyrdaǧy qyş üilerge jiı şyǧyp, «qala ömırınen habary bolsyn» dep, balalaryn janyna ertıp jüredı eken. Ahmettıŋ atasy Şoşaq tört aǧaiyndy, onyŋ ekı aǧasy – Jatai men Käidek, özınen kışı ınısı – Köbek. Şoşaq ömırden ötkende onyŋ artyndaǧy ūrpaqtary onyŋ molasynyŋ basyna ülken tam tūrǧyzady. Būl oryn keiın ülken äulettıŋ qorymyna ainalǧan. Şoşaq tamynyŋ kesekterı sar dalanyŋ qysqy qary men köktem-küzgı mezgılınde tolassyz jauatyn jaŋbyr suynyŋ şaiǧanyna qaramastan, älı künge «aqşaŋdanyp» alystan közge tüsedı [8, 8-b.; 9, B. 35-39]. Ülken äulet Ümbeteiden taraǧan Şoşaqtyŋ ortanşy balasy Baitūrsyn Jylanşyq özenınıŋ Aqkölge qūiatyn saǧasyn ör boiy jailap, bäibışesı Küŋşımen bırge, tuys-aǧaiyndarynyŋ ortasynda bedeldı de qoŋyrajai kün keşedı. «Alyptan alyp tuady» degendei, Baitūrsyn qol bastaǧan babalary: Amanjol, Şaqşaq, Jänıbek, Ümbeteilerge ūqsap, bırbet ärı batyr bolǧan desedı torǧai jūrty. El ışınde Baitūrsyn özın özgege basyndyra qoimaityn qasietımen daralanǧan. Ol saiyn dalada atadan balaǧa miras bolyp qalǧan Ümbeteilerdıŋ ata qonysyna: jaz – jailauda, küz – qystauda bas-köz bolyp, özı qorǧanşylyq etken. Öjet mınezımen aua jaiylǧan mūqym el-jūrtyn ūrşyqşa döŋgelete igerıp, tūrmysqa qajettı şaruaşylyqty şeber jürgızedı. Onyŋ boiynan jūrtty özıne täntı etetın erekşe basqaru qabıletın baiqaǧan orys oiazy Baitūrsyndy sol elge sardar etıp sailaidy [13]. Mıne, osyndai er jürek Baitūrsynnyŋ otbasynda bala Ahmet keŋ dala tösınde kün men jelge qaqtalyp, aǧalary: Qali, Käkış jäne özınen kışı ınısı Mäşen, qaryndasy Ziliaş bauyrlarymen qatar ösedı. Olardyŋ jastyq şaǧy balyǧy bal tatyǧan Aqköldıŋ jaǧasynda ötedı. Ahmet keiın eseigen kezınde, osy tuǧan jerınıŋ – «Aqqūm», «Aqköl» degen qasiettı mekenderın jyrǧa qosyp, elge degen saǧynyşyn öleŋmen örgen... Jaratqannyŋ jetı künınıŋ qaisysy qisyǧynan tuaryn kım bılgen?! Qoŋsy qonǧan ärı aǧaiyn-tuys, ülken ata Däuıtbaidyŋ ūrpaǧy Däurenbek Bırımjanūlymen Baitūrsynnyŋ aǧasy Aqtastyŋ arasynda kikıljıŋ tuady. Ortaq mämılege kele almaǧan aǧaiyndardyŋ qas-qabaǧy jaraspai, bır-bırımen dürdaraz bolady. Būl keleŋsızdık sol tūsta Torǧai uezın basqaryp tūrǧan polkovnik Iаkov Petrovich Iаkovlev degen kärı oiazdyŋ qūlaǧyna da jetedı. «Izdegenge – sūraǧan» demekşı, qalaida qazaqtardy bır-bırımen «alauyz jasaudyŋ» qolaily sätın kütıp jürgen orys şeneunıgı, auyl arasyna ırıtkı salyp, qan qaqsatu üşın, maŋaiyna jandaişaptaryn ertıp, 1885-şı jyly qazan aiynyŋ qara suyǧynda Ümbeteilerdıŋ küzem-ötkelı – Jyŋǧyldyǧa arnaiy saparmen at basyn tıreidı. Tarihi derekterge süiensek, Jyŋǧyldyǧa kelgen bette orys oiazy Aqtasty jeleu etıp, Şoşaq äuletınıŋ ülkenınen bastap, besıktegı balasyna deiın qyrǧidai tiedı. Polkovnik Iаkovlevtıŋ köpe-körneu ozbyrlyǧyna Baitūrsyn şydap tūra almaidy. Öz auylynyŋ namysyn qorǧap, jazyqsyz japa şekkenderdı araşalau üşın oiazǧa qarsy tosqauylǧa şyǧady. Keudesıne nan pısken Iаkovlev endı özı sailaǧan sardaryn mensınbei, suyq qaru qoldanbaq bolady. MūnyŪqsas jaŋalyqtar
Aqparat İmahanbet Raihannyŋ
FB paraqşasynan alyndy
