Almaty qalalyq Işkı saiasat basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı Begalin atyndaǧy kıtaphanda «1916 jylǧy Qazaqstannyŋ Şyǧys öŋırındegı köterılıs oşaqtary» taqyrybymen döŋgelek üstel ötkızdı.
Ardager ūstazdar, kıtaphanaşylar jäne jastar ūiymy ökılderı qatysqan jiynda, tarih ǧylymynyŋ doktory, professor Bolatbek Näsenov köterılıs turaly baiandama jasap, tūşymdy zertteulerımen bölıstı. Ol 1916 jylǧy köterılıs jaiyn baian etudı, tarihymyzǧa şegınıs jasaudan bastady. Ǧalymnyŋ maŋyzdy sözderınen bırneşe mysaldar keltıreiık.
Qazaq halqynyŋ taǧdyrynda ne kezdespedı deisız. Joŋǧarlardan būrynda myŋdaǧan jyldary ärtürlı sebeptermen qyrǧynǧa ūşyramasa bügınde eŋ az degende 100 mln.qazaq bolyp otyruymyz da mümkın eken. Lev Gumilev «III ǧasyrda Qytai 16,0 mln.bolǧanda, bır Kerei ruy 900 myŋ bolǧan» dep jazypty. Eger ol deregı şyn bolsa qazaq sol kezde 15 mln. maŋaiynda bolǧanǧa ūqsaidy. Al joŋǧarlarmen 300 jylǧa taiau soǧystyq. Qanşama million qazaq qyryldy emes pe? Patşa zamanynda (1822 jyldan) Qasym Abylaiūly sūltan bastaǧan 60 myŋdai adam soltüstık Qazaqstandy tastap, soltüstıktegı 4 oblystan 400 myŋdai adam oŋtüstıkke ketıp qaldy. Qanşama ret aşarşylyq boldy. Endı 1916 jylǧy Resei imperatorynyŋ «Qazaqtyŋ 19 ben 43 jastary arasyndaǧy jas qyrşyndardy tyldaǧy jūmysqa dep äskerge şaqyru jarlyǧy taǧy da bır zobalaŋǧa toly emes pe?
Bız oǧan onşa tereŋ män bermei kelemız. Būl aşarşylyqtan da, kämpeskeleuden de, 1917 – 1945 jylǧy sūmdyq «Halyq jauy» dep atu-şabudan da basqa da qorlaulardan da asyp tüsken genosid dep bılemın. Bükıl qazaq dalasy köterıldı. Bırneşe milliondaǧan qazaqtar otanyn tastap körşıles memleketterge qaşty. Kökşetau okrugynyŋ aǧa-sūltany Qoŋyr Qūldjaǧa Resei İmperatory Nikolai Aleksandrovich atasy Nikolai 1-şınıŋ 1834 jylǧy bergen jarlyǧynyŋ küşın joidy.
«Omby tarihy» turaly kıtapta, odan keiın Almaty mūraǧatynda mynadai derek bar:
1834 g. (361)
(Menıŋ «Abylai han» atty kıtabymnyŋ 1-şı tomynda) «Vsledstvie zaiavleniia predstavliaemogo v Peterburge İmperatoru Nikolaiu 1 Akmolinskogo starşego sultana Konur Kuldja o tom, chto kirgizy opasaiutsia rekrutstva, im obiavlena svoboda ot voiskovoi povinnosti».
Mıne, osy serttı 82 jyldan keiın joqqa şyǧardy. Almaty respublikalyq mūraǧatta 64 qor 1 tızım, 1303a ısınde mynadai derek jatyr:
«Ūly märtebelınıŋ ämırıne säikes qazaqtardy tyl jūmysyna paidalanu turaly Soǧys ministrlıgınıŋ būiryǧy:
İmperiianyŋ şet aimaqtaryndaǧy eldı jerlerdegı erkek adamdardy Resei äskerındegı soldattarǧa kömek körsetu maqsatymen qorǧanys obektılerın salu, jöndeu jūmystaryn jürgızu üşın, ärı Armiiamen qarym-qatynas jasauyna jol salu siiaqty jūmystaryna paidalanu maqsatymen alynsyn.
1) Atalǧan jūmystardy atqaru maqsatymen osy soǧys jürıp jatqan kezde 19 ben 43 jastyŋ aralyǧyndaǧylar äskerge alynsyn.
a) İmperatordyŋ jerındegı Syr-Dariia, Fergana, Samarkand, Akmola, Semei, Jetysu, Oral, Torǧai jäne Kaspii syrtyndaǧy halyqtarǧa būiyramyn:
− Atalǧan jūmystardy oryndauǧa būryn äskerden bosatylyp kelgen halyqtardy onyŋ ışınde dala aimaǧynyŋ qyrǧyzdary äskerge alynsyn;
− Taiau arada 1897 jäne 1885 jyldar arasynda tuǧan qyrǧyzdar alynsyn;
Osy jäne özge de derekter keltırılgen jiyn barysynda dästürlı änşıler Jolaman Qūjimanov pen Erkın Nūrhanovtar «Alaş marşy», «On altynşy jyl» sekıldı änderdı şyrqap, sol kezdegı qazaq halqynyŋ jai-küiın jetkızdı.
Jasūlan NAURYZÄLİEV
«Omby tarihy» turaly kıtapta, odan keiın Almaty mūraǧatynda mynadai derek bar:
1834 g. (361)
(Menıŋ «Abylai han» atty kıtabymnyŋ 1-şı tomynda) «Vsledstvie zaiavleniia predstavliaemogo v Peterburge İmperatoru Nikolaiu 1 Akmolinskogo starşego sultana Konur Kuldja o tom, chto kirgizy opasaiutsia rekrutstva, im obiavlena svoboda ot voiskovoi povinnosti».
Mıne, osy serttı 82 jyldan keiın joqqa şyǧardy. Almaty respublikalyq mūraǧatta 64 qor 1 tızım, 1303a ısınde mynadai derek jatyr:
«Ūly märtebelınıŋ ämırıne säikes qazaqtardy tyl jūmysyna paidalanu turaly Soǧys ministrlıgınıŋ būiryǧy:
İmperiianyŋ şet aimaqtaryndaǧy eldı jerlerdegı erkek adamdardy Resei äskerındegı soldattarǧa kömek körsetu maqsatymen qorǧanys obektılerın salu, jöndeu jūmystaryn jürgızu üşın, ärı Armiiamen qarym-qatynas jasauyna jol salu siiaqty jūmystaryna paidalanu maqsatymen alynsyn.
1) Atalǧan jūmystardy atqaru maqsatymen osy soǧys jürıp jatqan kezde 19 ben 43 jastyŋ aralyǧyndaǧylar äskerge alynsyn.
a) İmperatordyŋ jerındegı Syr-Dariia, Fergana, Samarkand, Akmola, Semei, Jetysu, Oral, Torǧai jäne Kaspii syrtyndaǧy halyqtarǧa būiyramyn:
− Atalǧan jūmystardy oryndauǧa būryn äskerden bosatylyp kelgen halyqtardy onyŋ ışınde dala aimaǧynyŋ qyrǧyzdary äskerge alynsyn;
− Taiau arada 1897 jäne 1885 jyldar arasynda tuǧan qyrǧyzdar alynsyn;
- Būl adamdar rekviziondyq tärtıppen äsker qataryna emes, olar äskerge qajet ısterdı oryndau üşın aqyly jūmystarǧa paidalanylsyn, tamaqtary qazyna esebınen bolsyn.
Osy jäne özge de derekter keltırılgen jiyn barysynda dästürlı änşıler Jolaman Qūjimanov pen Erkın Nūrhanovtar «Alaş marşy», «On altynşy jyl» sekıldı änderdı şyrqap, sol kezdegı qazaq halqynyŋ jai-küiın jetkızdı.
Jasūlan NAURYZÄLİEV
