Almaty qalalyq Ortalyq memleketık mūraǧatynda Almaty qalalyq Işkı saiasat basqarmasynyŋ qoldauymen "Adyrna" ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı "1916jylǧy köterılıs - mūraǧat derekterınde" taqyrybymen döŋgelek üstel ötkızdı. Osy döŋgelek üstelde basty baiandama jasaǧan t.ǧ.d., professor Talas Omarbekovtyŋ baiandamasynyŋ tolyq nūsqasyn ūsynyp otyrmyz.
1916 jylǧa tarihi közqaras negızınen keŋestık zamanda talqyǧa tüskenın bärımızde jaqsy bılemız. Taptyq markstık-lenindık ūstanymmen zertteu jürgızuge mäjbür bolǧan tarihşylar būl oqiǧa turaly asa maŋyzdy tarihi şyndyqtardan jaltaryp, onyŋ resmi bolşevıktık bilıkke qolaily tūstaryn ǧana äŋgımeledı. Eger mäsele tek osylai bırjaqty qoiylǧan bolsa, sol zamannyŋ ideologiiasynyŋ kemşın tūsy retınde būǧan da tüsınıstıkpen qarauǧa bolar edı. Alaida keŋestık totalitarlyq jüie tarihi şyndyqtyŋ tolyq aitylmauyn qanaǧat tūtpai, endı 1916 jyl oqiǧalaryn qazaq ūltyna adal berılgen qazaq ziialylaryn aiyptau jäne quǧyndau qūralyna ainaldyrdy. Bır ökınıştısı, osy baǧytta negızınen pıkır bıldıruşıler bolşeviktık taptyq baǧytty ūstanuşy özımızdıŋ qazaqtar boldy. Solardyŋ bırı belgılı qairatkerımız Älıbi Jankeldin: “...bailar intelligensiiasyna patşa ükımetınıŋ jaǧyna şyǧu tän boldy. Orynborda qazaq tılınde basyp şyǧarylǧan “Qazaq” gazetınde feodal-bailar intelligensiiasy patşa armiiasyna baruǧa, mobilizasiialanǧandarǧa arnap kiım jäne tamaq daiyndauǧa şaqyrdy”, - dep jazdy (Jangeldin A.İ. İz vospominanii «Moi put».// Qaharly 1916 jyl (qūjattar men materialdar jinaǧy).-Almaty,1997. T.2.-128 b.). Mūnda tarihi şyndyq bırşama dūrys baiandalǧanymen, qazaq ūlttyq intelligensiiasy nelıkten osyndai qadamdarǧa bardy?- degen saualǧa jauap joq.
Taptyq ūstanymdaǧy alǧaşqy qazaq tarihyn jazǧan Sanjar Asfendiiarov bolsa özınıŋ 1916 jylǧa bailanysty zertteuınde M.Tynyşpaevtyŋ, B.Qarataevtyŋ jäne J.Seidalinnıŋ osy mäselege bailanysty pıkırlerıne şolu jasai otyryp, qazaq ūlttyq intelligensiiasynyŋ 1916 jyly ūstanǧan baǧytyna “qorqaqtyq”, “satqyndyq”, “orys monarhtary aldyndaǧy jiırkenıştı jaǧympazdyq” — degen tärızdı soraqy aiyptaularǧa negızdelgen bırjaqty baǧalar berdı (Asfendiarov S.D. İstoriia Kazahstana.(s drevneişih vremen). Almaty,1993.-289-290 bb.).
Alaida mūndai közqarastardyŋ tarihi şyndyqtyŋ tereŋ tamyrlarynan bastau almaityny, sondyqtan da bız äŋgımelep otyrǧan mäsele tarihyn qaz-qalpynda sipattai almaityndary Alaş qozǧalysyna qatysqan qazaq intelligensiiasynyŋ körnektı ökılderınıŋ özderın tyŋdaǧanda aiqyndala tüsedı. Solardyŋ bırı jäne bıregeiı Mırjaqyp Dulatov atalmyş oqiǧadan arada 10 jyl ötkennen keiın “Eŋbekşı qazaq” gazetınde 1926 jyly jazǧan maqalasynda 1916 jylǧy qazaqtan qara jūmysqa jıgıtter alu turaly mausym jarlyǧy şyqqannan keiıngı auyr ahual jaǧdaiyndaǧy qazaq intelligensiiasynyŋ daǧdarysty köŋıl-küiın tömendegıdei beineleidı: “...bır künı töbeden tüsken jaidyŋ oǧyndai iiun jarlyǧy sart ete tüstı. Būl jarlyqtyŋ bızge jaidyŋ oǧyndai körınuı - qalyŋ qazaq elıne onyŋ äserı qandai bolatyndyǧyn sezgenımızden edı. Būl jarlyqtyŋ qazaq arasyna qalai taraityny, qazaq elı ne küige ūşyraityny köz aldymyzǧa elestei qaldy.
Öz ömırımızde basymyzǧa tumaǧan ūly daǧdarysqa ūşyradyq. Qaitpek kerek? Ne ısteimız? Elge ne aitamyz? Bızdıŋ basşylyǧymyz qandai bolmaq kerek? Eldıŋ rizalyqpen köngısı kelmeitını, balalaryn bergısı kelmeitını, “soǧys”, “soldat” degen sözderden ölerdei qorqatyny, patşa ökımetıne senımı joqtyǧy belgılı. “Könbe, berme” deimız be? Onyŋ tübı ne bolady? Nemızge senıp, “Könbe” deimız? Könbeitın küşımız qaida? Bızdıŋ ūiymda küş joq. Barar jer, basar tauymyz belgılı... Jeŋıldıŋ astymen, auyrdyŋ üstımen qalqaqtap kele jatqan nadan qazaq, orys ökımetınıŋ tabanynda ezılıp kele jatqan bişara qazaq könbeimın dese qor bolmai ma? Köngenı dūrys pa eken? Ekeuınde de ziian bar eken. Ekı ziiannyŋ qaisysy jeŋıl bolar eken?
Mıne, bızdıŋ basymyzdy daŋ qylǧan, miymyzdy aşytqan, ūly daǧdarysqa qaldyrǧan sūraular osylar edı. Qaitkende bızge būl joldyŋ bırıne tüspeske bolmady” (Dulatov M. 1916 jyl. ».// Qaharly 1916 jyl (qūjattar men materialdar jinaǧy).- T.2. 64 b.). İä, mıne bükıl qazaqty tyǧyryqqa tıregen mäsele şyndyǧy! Kezınde osyndai qyspaqtan şyǧar jol taŋdaǧan Mırjaqyp Älihan Bökeihanovpen jäne Ahmet Baitūrsynovpen bırıgıp joǧarydaǧy daǧdarystan şyǧudyŋ tömendegıdei baǧytyn ūsynǧan edı: patşa şeşımıne “köngende jūrtqa qandai auyrlyq bar, könbegende qandai auyrlyq bar? Köngende şaruaǧa kemşılıkte keler, barǧan jıgıt qazaǧa da beinetke de ūşyrar, bıraq eldıŋ ırgesı būzylmas (qazaǧa ūşyrar dep auru-syrqaudan bolǧan qazany aitamyz, äitpese soldat qylyp almaidy, soǧystan ölmeidı) - Könbegende köretın auyrlyq: baǧynyp tūrǧan ükımettıŋ jarlyǧynan bas tartsaq, jau jaǧadan alǧanda, bas qorǧap üide qalamyz dep memleketke qamşymyzdyŋ ūşyn bermesek, ükımet qūr ökpelep qoimas, küş jūmsar, ol küştı zakonǧa süienıp ıster...
Mıne, bızdıŋ ekı auyrlyq deitınımız osy. Bırı — barsa şaruaǧa kemşılık kelıp, alynǧan jıgıtter az qazaǧa beinetke ūşyraǧany, ekınşısı barmaimyn dep qarsylyq qylsa, elge keletın zor bülınşılık. Osy ekı auyrlyqtyŋ jūrt qai jeŋılın taŋdauy kerek. Bızdıŋ bıluımızşe, jeŋılı — köngen.
Al el köndı, köngende ne ısteu kerek? El basşysy adamdar ädıldıkpen spisktı özderı tüzep beru kerek. Mynau jaqsy, mynau jaman, mynau bai, mynau kedei dep bölmei, satylmai dūrystyqpen ıs qylu kerek” (Älihan, Ahmet, Myrjaqyp. Alaştyŋ azamaty.// «Qazaq» gazetı.-Almaty,1998.-322 b.).
Körıp otyrǧanymyz, Alaş qozǧalysy qairatkerlerı patşanyŋ mausym jarlyǧyna amal joq moiynsūnǧan, qalyptasqan qiyn ahualdy tarazylai kele artyn oilamai, aşu jetegıne ılesken beibıt halyqty patşa ükımetınıŋ mūzdai qarulanǧan jäne jaqsy üiretılgen jazalauşy äskerıne qarsy qoiyp qyryp almaudy oilap, halyqqa «patşa jarlyǧyna könıŋder» dep keŋes beruge mäjbür bolǧan. Alaida, Alaş kösemderınıŋ osyndai, bärınen būryn halyq qamyn oilaǧan ızgı nietı Alaş qozǧalysy basşylaryn kerısınşe, halyqqa qarsy tūlǧalarǧa ainaldyryp, tıpten olardy adamgerşılıkten jūrdai etıp baiandauǧa qūştar keŋestık tarihnama nazarynan qasaqana ılınbei qaldy. Osy jerde mynany da aitpauǧa bolmas: alaş ziialylary qalyŋ qazaqqa janaşyr bolyp ǧana qoimai, küşı basym otarşyl jüie qūrsauyna, orys aiuynyŋ qaiyrymsyz qūşaǧyna aŋdausyzda tüsıp qalmai, özderı armandaǧan jarqyn bolaşaqqa qantögıssız barudy da oilastyrdy.
Qazaq ūlttyq intelligensiiasy közqarasyna jasalǧan taldau onyŋ bolaşaq saiasi töŋkerısten ümıt kütkenın, bıraq ol töŋkerıstıŋ naqty qaşan bolatynyna közderı jete qoimaǧanyn körsetedı. Desek te, ärqaşan da liberaldyq demokratiia jolyn ūstanǧan ūlt ziialylary özderı ärqaşan adal qyzmet jasap kelgen qazaq ūltynyŋ müddelerın töŋkerıs jolynda qūrban etuge de bara qoimaǧan bolar edı. Töŋkerıstı paidalanyp, jeke bas müddesın küittep, bilıkke qol jetkızu Alaş ziialylaryna jat närse edı. Osynyŋ mysaly joǧarydaǧy M.Dulatovtyŋ “Eŋbekşı qazaq” gazetınde 1926 jyly jazǧan maqalasyndaǧy tömendegıdei joldar: “Töŋkerıs jolynda qazaq jūrty qūrban bolyp-aq ketsın deuge dätımız şydamady. Sondyqtan, bız ekınşı joldy qaladyq - könu kerek dedık. Osyǧan bel bailaǧannan keiın elge közıne aitatyn sözımız de, basşylyǧymyz da osy bette boldy. Tek neşe türlı syltaumen soza beru jaǧyn ǧana eskerıp otyrdyq: pışen şabatyn kez, egın oratyn kez bırınıŋ artynan bırı kele jatyr mäulet sūraŋdar dedık, halyq älı tüsıngen joq, äbden tüsınsın, osyǧan pūrsat sūrau kerek dedık” (Dulatov M. 1916 jyl. ».// Qaharly 1916 jyl (qūjattar men materialdar jinaǧy).- T.2. 63-64 b.).
Halyqtyŋ qarsylasamyn dep qanǧa bögıp qyrylyp qalmauyn oilaǧan Alaş ziialylarynyŋ mūndai adamgerşılıktı basşylyqqa alǧan gumanistık közqarasy özınıŋ ūltyna degen süiıspenşılıgınıŋ, oǧan şeksız berılgendıgınıŋ taǧy bır aiqyn körınısı edı. Qazaqstannyŋ täuelsızdık aluynan keiıngı kezeŋde jaryq körgen qazaq zertteuşılerınıŋ eŋbekterı būl pıkırdı naqty mūraǧat jäne baspasöz derekterıne süiene otyryp, ǧylymi tūrǧydan naqty däleldep berdı. Sondyqtan da būl mäselege bız toqtalyp jatpaimyz. Degenmen de osy oraida nazar audarmauǧa bolmaityn taǧy bır maŋyzdy mäsele - qazaq ziialylarynyŋ patşanyŋ mausym jarlyǧy şyqpai tūryp-aq “Qazaqtan soldat alynady ma?” degen saualǧa jauap ızdeulerı edı. Qazaq ziialylaryn būl o bastan-aq qatty oilandyryp, olardyŋ būl jönınde özderınıŋ közqarastaryn tömendegıdei tūjyrymdaǧandary belgılı:
Qazaqtan soǧys üstınde soldat alynbasyn; soldat aludan būryn metırke tüzeu üşın muftilıkke qarasyn; lajsyz alynatyn bolǧanda, jaiau soldat bolmai, atty äsker bolu, qazaq-oryspen jer-su häm pravoda teŋgerılu» (Dulatov M. Duma häm qazaqtyŋ mäselesı.//«Qazaq» gazetı.-Almaty,1998.-270 b.).
Osy atalǧan joǧarydaǧy memlekettık organdarǧa qazaq ziialylarynyŋ qoiǧan talaptarynyŋ äsırese üşınşı baby olardyŋ tuǧan halqyna degen janaşyrlyǧyn taǧy da däleldei tüsedı. Kezınde mūny keŋestık tarihşylar da baiqady jäne özderınıŋ “zertteu eŋbekterınde olar, “Qazaq” gazetı men ūlttyq demokratiialyq intelligensiianyŋ būl mäselede ūstanǧan baǧytyn būrmalap, “burjuaziialyq intelligensiia halyqtyŋ syrtynan ükımetpen ymyraǧa kelıp, ıs jüzınde äskerge qazaqtan adam aludy jaqtady” degen siiaqty ūşqary pıkır aitqanda, joǧaryda berılgen üş punktten tūrǧan tūjyrymnyŋ alǧaşqy ekeuın jauyp qoiyp soŋǧysyna ǧana sılteme jasaityn (Qoigeldiev M. 1916 jylǧy köterılıs jäne ūlt ziialylary// «Qazaq tarihy», 1995.№2. -35 b.).
Keiınırek, patşanyŋ mausym jarlyǧy jaryq körıp, ükımet qazaqty coldattyqqa emec, tyl jūmysyna alu turaly şeşımge kelgende de qazaq ziialylary 17 tarmaqtan tūratyn, Ä.Bökeihanov, O.Almasov jäne M.Dulatov qol qoiǧan özderınıŋ patşa ükımetıne tapsyrǧan talap-tılekterınde tyl jūmysyna şaqyrylatyn qazaqtarǧa qamqorlyq jasaudy patşa ükımetınen arnaiy talap etkenı belgılı (7 avgust keŋesınıŋ qaulysy.//«Qazaq» gazetı. -Almaty, 1998. -325b.). “Qazaq” gazetınde jaryq körgen “Soǧys maidanynda qazaq jūmyskerler” dep atalatyn maqalada qazaq intelligensiiasy bylai dep jazdy: “Qazaq jūmyskerlerdı renjıtpei jaqsy ūstau üşın, mynadai şarttar qoiylsyn:
Özı Älihan bastaǧan Alaş ziialylarynyŋ atalmyş mäselege bailanysty közqarastaryn jaqsy bılgen, alaida 30-y jyldar basynda keŋestık jüienıŋ jetekşı qairatkerlerınıŋ bırıne ainalǧan S.Asfendiiarovtyŋ 1935 jyly jazǧan «Qazaqstan tarihy» atty eŋbegınde 1916 jylǧy köterılıstı töŋkerıs (revoliusiia) retınde batyl atap körsetpei, onyŋ mazmūnynan “ūlttyq azattyq, ūlttyq bırıgu (qalyptasu) üşın” ūmtylysty ızdegenın de esten şyǧaruǧa bolmaidy. Būl tarihi şyndyqty moiyndau edı. Degenmen de , onyŋ “qazaq ūlttyq revoliusiialyq qozǧalysyn” “Resei proletariatynyŋ revoliusiialyq küresıne tyǧyz täueldı etuge” ūmtylysyn tarihi şyndyqtan auytqu retınde qabyldauǧa tura keledı. Özınıŋ eŋbegın stalindık taptyq közqarastarmen säikestendıruge barynşa küş salǧan S.Asfendiiarov özınen būryn 1916 jylǧy köterılıske ädılettı baǧa beruge talaptanǧan T.Rysqūlovtyŋ jäne M.Tynyşbaevtyŋ közqarastaryn «markstık emes, tıkelei menşeviktık» piǧyl retınde synǧa aldy (Asfendiarov S.D. İstoriia Kazahstana (s drevneişih vremen). Almaty,1993. -292-293 bb.). Būl ärine, uaqyt synyna tötep bere almaityn, aqiqatty belınen basqan qate pıkır edı.
Osy kezeŋde tarihqa bolşeviktık közqaras jolyna tüse bastaǧan S.Asfendiiarovqa bızdıŋ oiymyzşa eŋ tiianaqty da, şynaiy jauapty M.Şoqai bere alady. M.Şoqai özınıŋ joǧaryda atalǧan eŋbegınde 1916 jylǧy köterılıstı “Türkıstan ūlttyq töŋkerısınıŋ... jalpy alǧanda, orystyqqa, Reseige qarsy älıppesı” retınde baǧalai kelıp, bylai degen edı: “Otarlardaǧy ūlttyq qozǧalystardy proletariat töŋkerısıne äkelu üşın, lenindık qaǧida boiynşa, “ūlt ışındegı taptyq qūrylys pen taptyq küres jetılgen boluy kerek”. Būl Türkıstanda joq edı. Būl bır. Ekınşıden, “qanaluşy jäne qanauşy ūlttar proletarlar tabynyŋ arasynda dostyq jene tuystyq bailanystar ornatyluy tiıs delınse, Türkıstanda mūndai jaǧdai patşalyq däuırde, Leninnıŋ tırı kezınde de bolǧan emes. Bügın de joq. Atamekenımız Türkıstan Mäskeuge küşpen baǧyndyrylǧannan berı Türkıstannyŋ ūlttyq proletary men orys proletary arasynda eşqandai bır dostyq, jaqyndyq bolǧan joq. Jäne boluy da mümkın emes. Bolşevik suaittary öz kösemderı Leninnıŋ töŋkerıs haqyndaǧy teoriialaryn da köpe-körneu būrmalap otyr” (Şoqai M. 1916 jylǧy köterılıs turaly bolşevikterdıŋ ötırıgı.//Şoqai M. Taŋdamaly. –Almaty, 1998. 1 t. -218-219 bb.).
Mūndai däleldı pıkırdı maqūldamau bızdıŋ oiymyzşa tarihqa qiianat bolyp şyǧar edı. Öitkenı Mūstafanyŋ qaşanda aqiqattyŋ aq jolynan auytqymai, qara qyldy qaq jaratyn tarihi şyndyqty ärqaşan tu etıp kötergenın bügıngı täuelsız Qazaqtandaǧy tarihi zertteuler taǧy da däleldep otyr.
Qoryta kelgende aitarymyz, kezınde stalindık quǧyn-sürgınge ūşyraǧan qazaq ziialylarynyŋ 1916 jylǧa bailanysty közqarasynda ekı baǧyt aiqyn baiqalady. Olardyŋ alǧaşqysy - qazaq demokratiialyq ūlttyq intelligensiiasynyŋ osy köterılıstıŋ özıne jäne onyŋ sipatyna, erekşelıkterıne bailanysty ūstanymdary bolsa, al ekınşısı tarihqa baǧa berudıŋ taptyq, stalindık konsepsiiasyn qabyldap, soǧan qyzmet etuge mäjbür bolǧan qazaq bolşevikterınıŋ baǧyt-baǧdary. Aita ketken jön, qazaq intelligensiiasynyŋ osyndai közqarastaryn tarihnamalyq tūrǧydan özara, jan-jaqty zerttemeudıŋ saldarlary bügıngı tarihymyzda da körınıs berude. Bügıngı täuelsız Qazaqstan tarihşylary sondyqtan da 1916 jylǧa baǧa berude älı de ortaq pıkırge kele alǧan joq. Mysaly akademik M.Qozybaev būl qozǧalysty “köterılıs şeŋberınen şyǧyp, töŋkerıs (iaǧni revoliusiia — T.O.) därejesıne köterılgen” tarihi oqiǧa retınde baǧalasa (Qozybaev M. Jaudy şaptym tu bailap. -Almaty,1994.-130 b.), al zertteuşı A.K.Bisenbaev būl köterılıstı “ūlt-azattyq soǧysy” retınde qarastyrdy (Bisenbaev A.K. K voprosu o haraktere sobytii 1916 g. v Kazahstane// Kazahstan v nachale HH veka: metodologiia, istoriografiia, istochnikovedenie: Sb.statei... Almaty, 1994. -104 b.). Alaş qozǧalysynyŋ tarihyn arnaiy zerttep jürgen belgılı ǧalym M.Qoigeldiev 1916 jylǧy köterılıstı qazaq ūlttyq demokratiialyq intelligensiiasynyŋ közqarasymen jäne qoǧamdyq-saiasi qyzmetımen tyǧyz bailanysta qarastyra otyryp, būl maŋyzdy tarihi oqiǧany töŋkerıs, iaǧni revoliusiia retınde baǧalauǧa bolmaitynyn atap körsete kelıp, “16-jylǧy köterılıs ūlt-azatgyq revoliusiia därejesıne köterıluı üşın qoǧamdaǧy negızgı saiasi küşterdıŋ, eŋ aldymen onyŋ maqsat-müddesın anyqtap, baǧyt-baǧdar bere alatyn ūlttyq intelligensiianyŋ qoldauyn aluy kerek edı”, - degen pıkırdı alǧa tartady. Sonymen bırge zertteuşınıŋ “kez kelgen ūlt-azattyq revoliusiianyŋ tüpkı maqsaty bolyp tabylatyn saiasi bostandyqty” da köterılısşılerdıŋ özderınıŋ aldyna mındet etıp qoia almaǧandary turaly qisyndy ūiǧarymy nazar audaruǧa tūrarlyq (Qoigeldiev M. Alaş qozǧalysy .-Almaty, 1995. -22-23 bb.).
Äigılı M.Şoqaidyŋ közqarasymen üilesetın osy pıkırlerdı belgılı tarihşy K.Nūrpeiısovtyŋ ırgelı zertteulerge negızdelgen tūjyrymy ornyqtyra tüsedı. Ol bylai dep jazǧan edı: “Bükıl Qazaqstandy qamtyǧan köterılıs negızınen patşalyqtyŋ qatal äskeri-otarlyq jäne keŋ kölemdı orystandyru saiasatyna baǧyştalǧan ūlt-azattyq qozǧalysyna ūlasty. Sonymen qatar, būl köterılıs halyq şaruaşylyǧyn daǧdarysqa, al halyqtyŋ basym köpşılıgın qaiyrşylyqqa ūşyratqan Bırınşı düniejüzılık imperialistık soǧysqa da qarsy baǧyttaldy” (Nūrpeiısov K. Alaş häm Alaşorda.1995.-63 b.).
Būl saliqaly qorytyndynyŋ 1916 jylǧy köterılıs sipatyn anyqtaudaǧy jaŋa közqaras ekendıgı aidan anyq. Mūny bügıngı täuelsız Qazaqstan tarihşylary da eskerulerı kerek. Barlyq ūlt-azattyq köterılısterı tärızdı 1916 jylǧy köterılıstıŋ tarihy da qoǧamdyq damudaǧy ärtürlı saiasi-äleumettık özgerısterge säikes bırneşe ondaǧan jyldarǧa, tıpten ǧasyrlarǧa sozylǧan tarihi oi-pıkırdıŋ evoliusiialyq örkendeu tezınen öte kele bırtındep qalyptasyp, aqiqatqa qol jetkızdı. Tarihpen ainalysatyndar osyny eskerulerı kerek.
"adyrna"kz
Taptyq ūstanymdaǧy alǧaşqy qazaq tarihyn jazǧan Sanjar Asfendiiarov bolsa özınıŋ 1916 jylǧa bailanysty zertteuınde M.Tynyşpaevtyŋ, B.Qarataevtyŋ jäne J.Seidalinnıŋ osy mäselege bailanysty pıkırlerıne şolu jasai otyryp, qazaq ūlttyq intelligensiiasynyŋ 1916 jyly ūstanǧan baǧytyna “qorqaqtyq”, “satqyndyq”, “orys monarhtary aldyndaǧy jiırkenıştı jaǧympazdyq” — degen tärızdı soraqy aiyptaularǧa negızdelgen bırjaqty baǧalar berdı (Asfendiarov S.D. İstoriia Kazahstana.(s drevneişih vremen). Almaty,1993.-289-290 bb.).
Alaida mūndai közqarastardyŋ tarihi şyndyqtyŋ tereŋ tamyrlarynan bastau almaityny, sondyqtan da bız äŋgımelep otyrǧan mäsele tarihyn qaz-qalpynda sipattai almaityndary Alaş qozǧalysyna qatysqan qazaq intelligensiiasynyŋ körnektı ökılderınıŋ özderın tyŋdaǧanda aiqyndala tüsedı. Solardyŋ bırı jäne bıregeiı Mırjaqyp Dulatov atalmyş oqiǧadan arada 10 jyl ötkennen keiın “Eŋbekşı qazaq” gazetınde 1926 jyly jazǧan maqalasynda 1916 jylǧy qazaqtan qara jūmysqa jıgıtter alu turaly mausym jarlyǧy şyqqannan keiıngı auyr ahual jaǧdaiyndaǧy qazaq intelligensiiasynyŋ daǧdarysty köŋıl-küiın tömendegıdei beineleidı: “...bır künı töbeden tüsken jaidyŋ oǧyndai iiun jarlyǧy sart ete tüstı. Būl jarlyqtyŋ bızge jaidyŋ oǧyndai körınuı - qalyŋ qazaq elıne onyŋ äserı qandai bolatyndyǧyn sezgenımızden edı. Būl jarlyqtyŋ qazaq arasyna qalai taraityny, qazaq elı ne küige ūşyraityny köz aldymyzǧa elestei qaldy.
Öz ömırımızde basymyzǧa tumaǧan ūly daǧdarysqa ūşyradyq. Qaitpek kerek? Ne ısteimız? Elge ne aitamyz? Bızdıŋ basşylyǧymyz qandai bolmaq kerek? Eldıŋ rizalyqpen köngısı kelmeitını, balalaryn bergısı kelmeitını, “soǧys”, “soldat” degen sözderden ölerdei qorqatyny, patşa ökımetıne senımı joqtyǧy belgılı. “Könbe, berme” deimız be? Onyŋ tübı ne bolady? Nemızge senıp, “Könbe” deimız? Könbeitın küşımız qaida? Bızdıŋ ūiymda küş joq. Barar jer, basar tauymyz belgılı... Jeŋıldıŋ astymen, auyrdyŋ üstımen qalqaqtap kele jatqan nadan qazaq, orys ökımetınıŋ tabanynda ezılıp kele jatqan bişara qazaq könbeimın dese qor bolmai ma? Köngenı dūrys pa eken? Ekeuınde de ziian bar eken. Ekı ziiannyŋ qaisysy jeŋıl bolar eken?
Mıne, bızdıŋ basymyzdy daŋ qylǧan, miymyzdy aşytqan, ūly daǧdarysqa qaldyrǧan sūraular osylar edı. Qaitkende bızge būl joldyŋ bırıne tüspeske bolmady” (Dulatov M. 1916 jyl. ».// Qaharly 1916 jyl (qūjattar men materialdar jinaǧy).- T.2. 64 b.). İä, mıne bükıl qazaqty tyǧyryqqa tıregen mäsele şyndyǧy! Kezınde osyndai qyspaqtan şyǧar jol taŋdaǧan Mırjaqyp Älihan Bökeihanovpen jäne Ahmet Baitūrsynovpen bırıgıp joǧarydaǧy daǧdarystan şyǧudyŋ tömendegıdei baǧytyn ūsynǧan edı: patşa şeşımıne “köngende jūrtqa qandai auyrlyq bar, könbegende qandai auyrlyq bar? Köngende şaruaǧa kemşılıkte keler, barǧan jıgıt qazaǧa da beinetke de ūşyrar, bıraq eldıŋ ırgesı būzylmas (qazaǧa ūşyrar dep auru-syrqaudan bolǧan qazany aitamyz, äitpese soldat qylyp almaidy, soǧystan ölmeidı) - Könbegende köretın auyrlyq: baǧynyp tūrǧan ükımettıŋ jarlyǧynan bas tartsaq, jau jaǧadan alǧanda, bas qorǧap üide qalamyz dep memleketke qamşymyzdyŋ ūşyn bermesek, ükımet qūr ökpelep qoimas, küş jūmsar, ol küştı zakonǧa süienıp ıster...
Mıne, bızdıŋ ekı auyrlyq deitınımız osy. Bırı — barsa şaruaǧa kemşılık kelıp, alynǧan jıgıtter az qazaǧa beinetke ūşyraǧany, ekınşısı barmaimyn dep qarsylyq qylsa, elge keletın zor bülınşılık. Osy ekı auyrlyqtyŋ jūrt qai jeŋılın taŋdauy kerek. Bızdıŋ bıluımızşe, jeŋılı — köngen.
Al el köndı, köngende ne ısteu kerek? El basşysy adamdar ädıldıkpen spisktı özderı tüzep beru kerek. Mynau jaqsy, mynau jaman, mynau bai, mynau kedei dep bölmei, satylmai dūrystyqpen ıs qylu kerek” (Älihan, Ahmet, Myrjaqyp. Alaştyŋ azamaty.// «Qazaq» gazetı.-Almaty,1998.-322 b.).
Körıp otyrǧanymyz, Alaş qozǧalysy qairatkerlerı patşanyŋ mausym jarlyǧyna amal joq moiynsūnǧan, qalyptasqan qiyn ahualdy tarazylai kele artyn oilamai, aşu jetegıne ılesken beibıt halyqty patşa ükımetınıŋ mūzdai qarulanǧan jäne jaqsy üiretılgen jazalauşy äskerıne qarsy qoiyp qyryp almaudy oilap, halyqqa «patşa jarlyǧyna könıŋder» dep keŋes beruge mäjbür bolǧan. Alaida, Alaş kösemderınıŋ osyndai, bärınen būryn halyq qamyn oilaǧan ızgı nietı Alaş qozǧalysy basşylaryn kerısınşe, halyqqa qarsy tūlǧalarǧa ainaldyryp, tıpten olardy adamgerşılıkten jūrdai etıp baiandauǧa qūştar keŋestık tarihnama nazarynan qasaqana ılınbei qaldy. Osy jerde mynany da aitpauǧa bolmas: alaş ziialylary qalyŋ qazaqqa janaşyr bolyp ǧana qoimai, küşı basym otarşyl jüie qūrsauyna, orys aiuynyŋ qaiyrymsyz qūşaǧyna aŋdausyzda tüsıp qalmai, özderı armandaǧan jarqyn bolaşaqqa qantögıssız barudy da oilastyrdy.
Qazaq ūlttyq intelligensiiasy közqarasyna jasalǧan taldau onyŋ bolaşaq saiasi töŋkerısten ümıt kütkenın, bıraq ol töŋkerıstıŋ naqty qaşan bolatynyna közderı jete qoimaǧanyn körsetedı. Desek te, ärqaşan da liberaldyq demokratiia jolyn ūstanǧan ūlt ziialylary özderı ärqaşan adal qyzmet jasap kelgen qazaq ūltynyŋ müddelerın töŋkerıs jolynda qūrban etuge de bara qoimaǧan bolar edı. Töŋkerıstı paidalanyp, jeke bas müddesın küittep, bilıkke qol jetkızu Alaş ziialylaryna jat närse edı. Osynyŋ mysaly joǧarydaǧy M.Dulatovtyŋ “Eŋbekşı qazaq” gazetınde 1926 jyly jazǧan maqalasyndaǧy tömendegıdei joldar: “Töŋkerıs jolynda qazaq jūrty qūrban bolyp-aq ketsın deuge dätımız şydamady. Sondyqtan, bız ekınşı joldy qaladyq - könu kerek dedık. Osyǧan bel bailaǧannan keiın elge közıne aitatyn sözımız de, basşylyǧymyz da osy bette boldy. Tek neşe türlı syltaumen soza beru jaǧyn ǧana eskerıp otyrdyq: pışen şabatyn kez, egın oratyn kez bırınıŋ artynan bırı kele jatyr mäulet sūraŋdar dedık, halyq älı tüsıngen joq, äbden tüsınsın, osyǧan pūrsat sūrau kerek dedık” (Dulatov M. 1916 jyl. ».// Qaharly 1916 jyl (qūjattar men materialdar jinaǧy).- T.2. 63-64 b.).
Halyqtyŋ qarsylasamyn dep qanǧa bögıp qyrylyp qalmauyn oilaǧan Alaş ziialylarynyŋ mūndai adamgerşılıktı basşylyqqa alǧan gumanistık közqarasy özınıŋ ūltyna degen süiıspenşılıgınıŋ, oǧan şeksız berılgendıgınıŋ taǧy bır aiqyn körınısı edı. Qazaqstannyŋ täuelsızdık aluynan keiıngı kezeŋde jaryq körgen qazaq zertteuşılerınıŋ eŋbekterı būl pıkırdı naqty mūraǧat jäne baspasöz derekterıne süiene otyryp, ǧylymi tūrǧydan naqty däleldep berdı. Sondyqtan da būl mäselege bız toqtalyp jatpaimyz. Degenmen de osy oraida nazar audarmauǧa bolmaityn taǧy bır maŋyzdy mäsele - qazaq ziialylarynyŋ patşanyŋ mausym jarlyǧy şyqpai tūryp-aq “Qazaqtan soldat alynady ma?” degen saualǧa jauap ızdeulerı edı. Qazaq ziialylaryn būl o bastan-aq qatty oilandyryp, olardyŋ būl jönınde özderınıŋ közqarastaryn tömendegıdei tūjyrymdaǧandary belgılı:
Qazaqtan soǧys üstınde soldat alynbasyn; soldat aludan būryn metırke tüzeu üşın muftilıkke qarasyn; lajsyz alynatyn bolǧanda, jaiau soldat bolmai, atty äsker bolu, qazaq-oryspen jer-su häm pravoda teŋgerılu» (Dulatov M. Duma häm qazaqtyŋ mäselesı.//«Qazaq» gazetı.-Almaty,1998.-270 b.).
Osy atalǧan joǧarydaǧy memlekettık organdarǧa qazaq ziialylarynyŋ qoiǧan talaptarynyŋ äsırese üşınşı baby olardyŋ tuǧan halqyna degen janaşyrlyǧyn taǧy da däleldei tüsedı. Kezınde mūny keŋestık tarihşylar da baiqady jäne özderınıŋ “zertteu eŋbekterınde olar, “Qazaq” gazetı men ūlttyq demokratiialyq intelligensiianyŋ būl mäselede ūstanǧan baǧytyn būrmalap, “burjuaziialyq intelligensiia halyqtyŋ syrtynan ükımetpen ymyraǧa kelıp, ıs jüzınde äskerge qazaqtan adam aludy jaqtady” degen siiaqty ūşqary pıkır aitqanda, joǧaryda berılgen üş punktten tūrǧan tūjyrymnyŋ alǧaşqy ekeuın jauyp qoiyp soŋǧysyna ǧana sılteme jasaityn (Qoigeldiev M. 1916 jylǧy köterılıs jäne ūlt ziialylary// «Qazaq tarihy», 1995.№2. -35 b.).
Keiınırek, patşanyŋ mausym jarlyǧy jaryq körıp, ükımet qazaqty coldattyqqa emec, tyl jūmysyna alu turaly şeşımge kelgende de qazaq ziialylary 17 tarmaqtan tūratyn, Ä.Bökeihanov, O.Almasov jäne M.Dulatov qol qoiǧan özderınıŋ patşa ükımetıne tapsyrǧan talap-tılekterınde tyl jūmysyna şaqyrylatyn qazaqtarǧa qamqorlyq jasaudy patşa ükımetınen arnaiy talap etkenı belgılı (7 avgust keŋesınıŋ qaulysy.//«Qazaq» gazetı. -Almaty, 1998. -325b.). “Qazaq” gazetınde jaryq körgen “Soǧys maidanynda qazaq jūmyskerler” dep atalatyn maqalada qazaq intelligensiiasy bylai dep jazdy: “Qazaq jūmyskerlerdı renjıtpei jaqsy ūstau üşın, mynadai şarttar qoiylsyn:
- Qazaqtar öz aldyna qos bolsyn. Öz arasynan aqsaqal sailasyn, tıl bıletın tılmäştary bolyp, drujina bastyqtarymen söilesu, habarlau üşın;
- Namaz oqu sekıldı qūlşylyqtarynan tyiylmasyn, qajet orny bolsa, tabuǧa mümkın bolǧanda aralaryna molda qoiylsyn;
- Tamaqtary: şai, qoi etı, tüzdaǧan siyr etı bolsyn. Şoşqa etın beruge bolmaidy. Ūn, tary, mai, et, şailar qoldaryna berılsın. Öz aralarynan aspazşy sailanyp qoiylsyn;
- Qazaqtardyŋ taza tūruyna köz salynsyn” (Soǧys maidanyndaǧy qazaq jūmyskerler. //«Qazaq» gazetı.-Almaty,1998.-310 b.).).
Özı Älihan bastaǧan Alaş ziialylarynyŋ atalmyş mäselege bailanysty közqarastaryn jaqsy bılgen, alaida 30-y jyldar basynda keŋestık jüienıŋ jetekşı qairatkerlerınıŋ bırıne ainalǧan S.Asfendiiarovtyŋ 1935 jyly jazǧan «Qazaqstan tarihy» atty eŋbegınde 1916 jylǧy köterılıstı töŋkerıs (revoliusiia) retınde batyl atap körsetpei, onyŋ mazmūnynan “ūlttyq azattyq, ūlttyq bırıgu (qalyptasu) üşın” ūmtylysty ızdegenın de esten şyǧaruǧa bolmaidy. Būl tarihi şyndyqty moiyndau edı. Degenmen de , onyŋ “qazaq ūlttyq revoliusiialyq qozǧalysyn” “Resei proletariatynyŋ revoliusiialyq küresıne tyǧyz täueldı etuge” ūmtylysyn tarihi şyndyqtan auytqu retınde qabyldauǧa tura keledı. Özınıŋ eŋbegın stalindık taptyq közqarastarmen säikestendıruge barynşa küş salǧan S.Asfendiiarov özınen būryn 1916 jylǧy köterılıske ädılettı baǧa beruge talaptanǧan T.Rysqūlovtyŋ jäne M.Tynyşbaevtyŋ közqarastaryn «markstık emes, tıkelei menşeviktık» piǧyl retınde synǧa aldy (Asfendiarov S.D. İstoriia Kazahstana (s drevneişih vremen). Almaty,1993. -292-293 bb.). Būl ärine, uaqyt synyna tötep bere almaityn, aqiqatty belınen basqan qate pıkır edı.
Osy kezeŋde tarihqa bolşeviktık közqaras jolyna tüse bastaǧan S.Asfendiiarovqa bızdıŋ oiymyzşa eŋ tiianaqty da, şynaiy jauapty M.Şoqai bere alady. M.Şoqai özınıŋ joǧaryda atalǧan eŋbegınde 1916 jylǧy köterılıstı “Türkıstan ūlttyq töŋkerısınıŋ... jalpy alǧanda, orystyqqa, Reseige qarsy älıppesı” retınde baǧalai kelıp, bylai degen edı: “Otarlardaǧy ūlttyq qozǧalystardy proletariat töŋkerısıne äkelu üşın, lenindık qaǧida boiynşa, “ūlt ışındegı taptyq qūrylys pen taptyq küres jetılgen boluy kerek”. Būl Türkıstanda joq edı. Būl bır. Ekınşıden, “qanaluşy jäne qanauşy ūlttar proletarlar tabynyŋ arasynda dostyq jene tuystyq bailanystar ornatyluy tiıs delınse, Türkıstanda mūndai jaǧdai patşalyq däuırde, Leninnıŋ tırı kezınde de bolǧan emes. Bügın de joq. Atamekenımız Türkıstan Mäskeuge küşpen baǧyndyrylǧannan berı Türkıstannyŋ ūlttyq proletary men orys proletary arasynda eşqandai bır dostyq, jaqyndyq bolǧan joq. Jäne boluy da mümkın emes. Bolşevik suaittary öz kösemderı Leninnıŋ töŋkerıs haqyndaǧy teoriialaryn da köpe-körneu būrmalap otyr” (Şoqai M. 1916 jylǧy köterılıs turaly bolşevikterdıŋ ötırıgı.//Şoqai M. Taŋdamaly. –Almaty, 1998. 1 t. -218-219 bb.).
Mūndai däleldı pıkırdı maqūldamau bızdıŋ oiymyzşa tarihqa qiianat bolyp şyǧar edı. Öitkenı Mūstafanyŋ qaşanda aqiqattyŋ aq jolynan auytqymai, qara qyldy qaq jaratyn tarihi şyndyqty ärqaşan tu etıp kötergenın bügıngı täuelsız Qazaqtandaǧy tarihi zertteuler taǧy da däleldep otyr.
Qoryta kelgende aitarymyz, kezınde stalindık quǧyn-sürgınge ūşyraǧan qazaq ziialylarynyŋ 1916 jylǧa bailanysty közqarasynda ekı baǧyt aiqyn baiqalady. Olardyŋ alǧaşqysy - qazaq demokratiialyq ūlttyq intelligensiiasynyŋ osy köterılıstıŋ özıne jäne onyŋ sipatyna, erekşelıkterıne bailanysty ūstanymdary bolsa, al ekınşısı tarihqa baǧa berudıŋ taptyq, stalindık konsepsiiasyn qabyldap, soǧan qyzmet etuge mäjbür bolǧan qazaq bolşevikterınıŋ baǧyt-baǧdary. Aita ketken jön, qazaq intelligensiiasynyŋ osyndai közqarastaryn tarihnamalyq tūrǧydan özara, jan-jaqty zerttemeudıŋ saldarlary bügıngı tarihymyzda da körınıs berude. Bügıngı täuelsız Qazaqstan tarihşylary sondyqtan da 1916 jylǧa baǧa berude älı de ortaq pıkırge kele alǧan joq. Mysaly akademik M.Qozybaev būl qozǧalysty “köterılıs şeŋberınen şyǧyp, töŋkerıs (iaǧni revoliusiia — T.O.) därejesıne köterılgen” tarihi oqiǧa retınde baǧalasa (Qozybaev M. Jaudy şaptym tu bailap. -Almaty,1994.-130 b.), al zertteuşı A.K.Bisenbaev būl köterılıstı “ūlt-azattyq soǧysy” retınde qarastyrdy (Bisenbaev A.K. K voprosu o haraktere sobytii 1916 g. v Kazahstane// Kazahstan v nachale HH veka: metodologiia, istoriografiia, istochnikovedenie: Sb.statei... Almaty, 1994. -104 b.). Alaş qozǧalysynyŋ tarihyn arnaiy zerttep jürgen belgılı ǧalym M.Qoigeldiev 1916 jylǧy köterılıstı qazaq ūlttyq demokratiialyq intelligensiiasynyŋ közqarasymen jäne qoǧamdyq-saiasi qyzmetımen tyǧyz bailanysta qarastyra otyryp, būl maŋyzdy tarihi oqiǧany töŋkerıs, iaǧni revoliusiia retınde baǧalauǧa bolmaitynyn atap körsete kelıp, “16-jylǧy köterılıs ūlt-azatgyq revoliusiia därejesıne köterıluı üşın qoǧamdaǧy negızgı saiasi küşterdıŋ, eŋ aldymen onyŋ maqsat-müddesın anyqtap, baǧyt-baǧdar bere alatyn ūlttyq intelligensiianyŋ qoldauyn aluy kerek edı”, - degen pıkırdı alǧa tartady. Sonymen bırge zertteuşınıŋ “kez kelgen ūlt-azattyq revoliusiianyŋ tüpkı maqsaty bolyp tabylatyn saiasi bostandyqty” da köterılısşılerdıŋ özderınıŋ aldyna mındet etıp qoia almaǧandary turaly qisyndy ūiǧarymy nazar audaruǧa tūrarlyq (Qoigeldiev M. Alaş qozǧalysy .-Almaty, 1995. -22-23 bb.).
Äigılı M.Şoqaidyŋ közqarasymen üilesetın osy pıkırlerdı belgılı tarihşy K.Nūrpeiısovtyŋ ırgelı zertteulerge negızdelgen tūjyrymy ornyqtyra tüsedı. Ol bylai dep jazǧan edı: “Bükıl Qazaqstandy qamtyǧan köterılıs negızınen patşalyqtyŋ qatal äskeri-otarlyq jäne keŋ kölemdı orystandyru saiasatyna baǧyştalǧan ūlt-azattyq qozǧalysyna ūlasty. Sonymen qatar, būl köterılıs halyq şaruaşylyǧyn daǧdarysqa, al halyqtyŋ basym köpşılıgın qaiyrşylyqqa ūşyratqan Bırınşı düniejüzılık imperialistık soǧysqa da qarsy baǧyttaldy” (Nūrpeiısov K. Alaş häm Alaşorda.1995.-63 b.).
Būl saliqaly qorytyndynyŋ 1916 jylǧy köterılıs sipatyn anyqtaudaǧy jaŋa közqaras ekendıgı aidan anyq. Mūny bügıngı täuelsız Qazaqstan tarihşylary da eskerulerı kerek. Barlyq ūlt-azattyq köterılısterı tärızdı 1916 jylǧy köterılıstıŋ tarihy da qoǧamdyq damudaǧy ärtürlı saiasi-äleumettık özgerısterge säikes bırneşe ondaǧan jyldarǧa, tıpten ǧasyrlarǧa sozylǧan tarihi oi-pıkırdıŋ evoliusiialyq örkendeu tezınen öte kele bırtındep qalyptasyp, aqiqatqa qol jetkızdı. Tarihpen ainalysatyndar osyny eskerulerı kerek.
"adyrna"kz
