Shyǵys Qazaqstan men kórshiles aımaqtardyń kóne jáne ortaǵasyrlyq tarıhy jóninde zerttep júrgen arheolog Aıdyn Júnishanov feısbýk áleýmettik jelisinde Semeı qalasynyń tarıhı qaınar bastaýy, ǵylymda Semeı qumshaǵyldary (Semıpalatınskıe dıýny 1 jáne 2) degen ataýmen belgili alyp metallýrgııalyq keshenniń qorǵalmaı otyrǵandyǵy týraly jazǵan edi. Ǵalymnyń aıtýynsha qola dáýirine tıesili tarıhı qonys ústine mektep pen yqshamaýdan turǵyzylyp jatyr. El.kz Á.H. Marǵulan atyndaǵy arheologııa ınstıtýtynyń Astana qalasyndaǵy fılıalynyń ǵylymı qyzmetkeri Aıdynmen osy taqyryp tóńireginde suhbattasty.
– Arheologııalyq aýmaqtyń qorǵalmaý sebebi nede jáne muralardy qorǵaý nemese ony buzýǵa qatysty zań sheńberinde qandaı sharalar qarastyrylǵan?
– Ýnıversıtette tarıh mamandyǵynda oqyp júrgenimizde, Semeı qalasyndaǵy qola dáýirine jatatyn qumshaǵyldar týraly estıtinbiz. Ustazdarymyz olardyń túbegeıli zerttelmegendigi týraly jıi aıtatyn. Jalpy, qumshaǵyldaǵy qonystar týraly alǵashqy derekter N. Konshın sııaqty áýesqoı ólketanýshylardyń jazbalarynda kezdesedi. Odan bólek ólkege 1947 jyly arheolog ǵalym S.S. Chernıkovtyń zertteý jumystaryn uıymdastyrǵany málim. Zertteý nátıjesinde, qysh ydystar, qoladan jasalǵan bizder, dán úkkishter, otbaqyrlar, jebe ushtaryn quıýǵa arnalǵan qysh qalyptar, metall balqytý peshterin tabady. Osyndaı zattaı derekterge súıene otyryp, Semeı qalasynyń mańy qola dáýirinde iri metallýrgııalyq ortalyq bolǵan degen tujyrym jasaıdy. Eskertkish ǵylymı turǵydan tolyq zerttelmegen. Sonyń saldarynan 1960 jyly jaryqqa shyqqan «Qazaqstannyń arheologııalyq kartasy» atty kólemdi eńbekke jeke eskertkish retinde enbeı qalǵan. Tek qosymsha jınaqqa qonystan tabylǵan jádigerler – «kezdeısoq» tabylǵan olja dep beriledi. Al, 2006 jyly shyqqan Shyǵys Qazaqstan oblysynyń arheologııalyq eskertkishter tizbesinde bul qonys múldem joq. Osylaısha, ǵylymı aınalymǵa tolyqtaı enbegen eskertkish ýaqyt óte kele umyt bola bastaıdy.
2015 jyly Semeı qalasynyń irgesindegi Semeıtaý taýynyń eteginde ǵylymı zertteý jumystaryn júrgizýge barǵanymyzda, jergilikti ólketanýshylar qonystarda eshqandaı arheologııalyq saraptamalyq jumystarynsyz qurylys salynyp jatqandyǵyn bizge jetkizdi. Kóne qumshaǵyldar qazyna izdeýshilerdiń súıikti mekenine aınalǵany týraly bul másele KTK arnasynda da kóterilgen bolatyn.
Bul jerde, merdiger kompanııa men tapsyrys berýshi tarapynan birneshe zańnamalyq qatelikter ketip otyr. Atap aıtar bolsaq, birinshiden jobalyq qujattar tolyq jasalmaı, aýmaqtardy ıgerý kezinde jer ýchaskeleri bólip berilgenge deıin tarıhı-mádenı mura eskertkishterin anyqtaý jóninde zertteý jumystary uıymdastyrylmaǵan (QR jer týraly kodeksiniń 127-baby men Tarıhı-mádenı mura obektilerin qorǵaý jáne paıdalaný týraly QR Zańynyń 39-babyna sáıkes); Ekinshiden, tarıhı-mádenı mura obektilerin qorǵaý jáne paıdalaný týraly QR zańynyń 5-babynda «Arheologııa eskertkishteri olar anyqtalǵan kezden bastap tarıh jáne mádenıet eskertkishteri mártebesin alady» delingen. Al, mektep salýshy merdiger kompanııa «muny bilmedik» dep jaltaryp otyr.
– Mektepti salýǵa quziret bergen tulǵalardyń aty-jóni belgili me? Jáne qandaı da bir áreketter jasap jatyrsyzdar ma?
– Óskemen qalasyndaǵy oblystyq tarıhı mádenı eskertkishterdi qorǵaý ınspekııasy osy máseleni nazarǵa alsa degen ótinishimiz bar. Bul máselege jaýapty Semeı qalasynyń sheneýnikteri «qoǵamdyq keńes ótkizdik» degennen basqa mardymdy jaýap bergen joq. Semeı oblystyq ólketaný mýzeıiniń «Altyn qoryna» aınalǵan jáne tanymal ólketanýshy, sýretshi N. Beloslıýdovtyń Reseıdegi I Petr atyndaǵy Antropologııa jáne etnografııa mýzeıine syıǵa bergen jeke kollekııasy osy qumshaǵyldardan jınalǵan edi. Endi mine, tamasha, biregeı eskertkish osylaısha keıbir sheneýnikterdiń jaýapsyzdyǵy saldarynan joıylyp bara jatyr. Semeı qalasy men qala terrıtorııasyna kiretin aýyldyq aımaqtarda shoǵyrlanǵan arheologııalyq eskertkishterdi qorǵaý jáne zertteý isi kezek kúttirmesten sheshilýi tıis máselege aınalyp otyr.
Semeıde búlinýge ushyrap jatqan budan ózge de eskertkishter kóp. 2016 jyly Semeı qalasynyń ishinde arheologııalyq barlaý jumystaryn júrgizdik. Qala shetindegi RSÝ shaǵyn aýdanynda jer telimderi turǵyn-úı salýǵa berilip jatyr eken. Berilip jatqan jer ýchaskileri aýmaǵynan qola ǵasyrynyń qonysy men qorymdaryn anyqtadyq. Júrip ótseńiz, aıaq astyńyzdan qysh ydystardyń synyqtaryn baıqaısyz. Zertteýge taptyrmaıtyn, áli zerttelmegen, qala tarıhynyń kóne zamandardan bergi damý tarıhynyń mozaıkasyn qurýdaǵy taptyrmas bólshek. Ókinishke qaraı, bul eskertkish te apattyq jaǵdaıda tur.
– Apattyq jaǵdaıda turǵan eskertkishterdiń tarıhı mańyzy qandaı?
– Semeı óńiriniń kóne tarıhy arheologııalyq turǵydan zerttelmegendikten shahar men onyń aınalsyndaǵy jerlerdiń damý tarıhyna qatysty aqtańdaqtar kóp kezdesedi. Bizdiń qazirgi bilimimiz XIX-XX ǵǵ. júrgizilgen júıesiz zertteýlerden asa almaı otyr. Osy olqylyqtardyń orynyn toltyrý maqsatynda 2014 jyly Shyǵys Qazaqstan arheologııalyq ekspedıııasynyń (jetek. Z. Samashev) Semeı zertteý toby QR BǴM ǴK tarapynan qarjylandyrylǵan «Shyǵys Qazaqstannyń kóne murasy: Ǵun-sarmat dáýiriniń tarıhı-mádenı úrdisteri» atty granttyq jobasy aıasynda (jetek. A. Aıtqalı) Semeı qalasynyń ákimshilik aýmaǵyna qarasty Kókentaý jáne Semeıtaý aımaǵynda barlaý jáne arheologııalyq zertteý jumystaryn júrgizýdi bastadyq. Nátıjesinde elimizdiń qola, saq, ǵun jáne kóne túrkiler dáýirine qatysty jańa teorııalyq máseleler ǵylymı aınalymǵa engizildi.
Jalpy adamzattyń damý tarıhynda ómir súrýge qolaıly jerler az boldy. Olar kóbine taý etegi men ózen ańǵarlaryn meken etti. Osy oraıda Semeı eskertkishteri naq Ertistiń jaǵasynda ornalasýymen qyzyqty.
Saıan-Altaı óńirinde keńinen taralǵan qola buıymdarǵa spektraldi taldaý jasaǵan reseılik ǵalymdar, atalmysh óńirlerge qalaıy qospasy bar qolanyń (BrO5) Qalba-Narym jotasynan alynǵanyn dáleldep otyr. Bul óńirlerde qola óndirý isiniń jaqsy damyǵanyn, qola isimen baılanysty ózge de salalardyń qatar damyǵanyn S.S. Chernıkovtyń, táýelsizdik alǵannan keıin Z. Samashev jáne basqa otandyq ǵalymdardyń zertteý jumystary dáleldeıdi. Bul – Semeı óńiriniń kóne zamandarda iri óndiris ortalyǵy bola otyryp, ońtústik Sibir ólkesin óziniń yqpalynda ustaǵynyn aıǵaqtaıdy. Ortaǵasyrlarda ómir súrgen arab geografy ári saıahatshysy ál-Idrısı «Ertis boıyn meken etip otyrǵan qımaqtar mys pen temir óndiredi, ári olardyń qoldarynan keremet, ózgeshe buıymdar shyǵyp otyratyn tamasha ustalar», – dep jazady. Bul jazbasha derekpen joǵaryda keltirilgen arheologııalyq málimetter Ertistiń jaǵasynan oryn tepken Semeı sııaqty qalalardyń sonaý qola ǵasyrynan bastap, keıingi ortaǵasyrlarǵa deıingi 2 myńjyldyq ýaqyt aralyǵynda iri óndiris ortalyǵy bolǵandyǵyn kórsetedi.
Búginderi Semeı qalasynyń tarıhı bastaýyn 1718 jylmen baılanystyrý basym. Álbette, qalanyń damý tarıhyna bekinistiń salynýy, keıinnen ýezdik qala, oblys ortalyǵy atanýy ózgeshe lep, jańasha tynys berdi. Biraq qala irgesinen tabylyp otyrǵan qonystar men jádigerler sonaý qola ǵasyrynda protoqalalyq mádenıettiń alǵashqy nysandary qalyptasqandyǵyn kórsetedi. Ókinishke qaraı, Semeı aımaǵyn erte temir, erte jáne sońǵy ortaǵasyrlarda mekendegen halyqtarǵa qatysty bizdiń bilimimiz shekteýli. Onyń sebebi Semeı óńiriniń arheologııalyq túrǵydan zertteý isiniń kenjelep qalýy. Bizdiń bar biletinimiz – ál-Idrısıdiń «Ertis boıynda qımaqtardyń 17 qalasy bar» degen arheologııalyq turǵydan tolyqqandy dáleldenbegen jazba deregi. Dalalyq óńirge jatatyn Semeı ólkesiniń ortaǵasyrlyq qalalary Ońtústik Qazaqstan men Jetisý aımaǵyndaǵy ortalyq kósheleri, kvartaldary bar, rabattar men shahrıstandary bar qalalardan ózgeshe. Sebebi eki aımaqta ózgeshe tarıhı-mádenı jáne geografııalyq ortada damydy.
Kóp jaǵdaıda, qala bolý úshin jazba eskertkish qalý kerek degen ýáj aıtylady. Tarıhta jazba deregi joq Arqaıym degen úlken qala bolǵandyǵy ǵylymda dáleldengen. Sondaı-aq, syr boıyndaǵy antıkalyq qalalardy aıtsaq bolady. Ekinshi, qala bolý úshin halyq sany kóp bolý kerek dep búgingi termınologııamen baǵalap jatady. Qazirgi uǵymmen ótken ǵasyrdy túsiný qıyn.
‒ Buzylyp jatqan eskertkishter boıynsha ortalyqtandyrylǵan aqparat jınaıtyn mekeme nemese qoǵamdyq uıymdar Qazaqstanda tirkelgen be? Qazaqstanda osy máselege qatysty qoǵamdyq pikir qalaı qalyptasady?
– Semeı óńirindegi arheologııalyq eskertkishterdiń tizimi jasalmaı, reestrge alynbaýynan, olardy qorǵaý jáne monıtorıng jasaý máselesi júıelenbeı otyr. Osyndaı olqylyqtardyń kesirinen, tonaý men qurylys jumystarynyń durys uıymdastyrylmaýy órship barady. Qurylys jumystary kezinde ketken olqylyqtardyń ornyn zańnamalyq turǵyda retteýdiń tetikteri bolsa, arheologııalyq muralardy tonaýshylar nemese qara arheologtardy qolǵa túsirý, olardyń árketterin toqtatý isi qıyndaý. Elimizdiń zııatkerlik ult saıasaty jobasynyń aıasynda, ótken tarıhyna qurmetpen qarap, ony qyzǵyshtaı qorǵap, bolashaq urpaqqa amanttap jetkizý úshin bizge tarıhı-mádenı eskertkishterdi monıtorıng jasaıtyn ortalyq qajet. Osy baǵytta QR Ulttyq mýzeıiniń qurylymdyq bólimshesi bolatyn «Halyq qazynasy» ǵylymı-zertteý ınstıtýty tarıhı-mádenı mura nysandaryna monıtorıng jáne saraptama júrgizý boıynsha bastamalar kóterip júr. Biz 2014 jyldan beri Semeı qalasynyń irgesindegi Znamenka aýylynda zertteý jumystaryn júrgizip kelemiz. Kúni búginge deıin, aýyl mańaıyndaǵy tas dáýiri men etnografııalyq kezeń aralaǵyna jatatyn eskertkishterdi tolyq tizimdep bolǵan joqpyz. Qazirge deıin 80 eskertkishti tizimge engizdik. Biz aralamaǵan taý-tas, jazyq dala jeterlik. Bul qyrýar eńbek pen qarjyny qajet etetin jumys.
– Tonaýshylarǵa tosqaýyl bolý úshin qandaı shara qoldanýǵa bolady?
– Semeı qalasynyń ákimshilik aýdany terrıtorııasynda shoǵyrlanǵan arheologııalyq eskertkishterdi tonaýshylardan saqtaý úshin, jalpy el aýmaǵyndaǵy eskertkishterdi qorǵaý úshin keń kólimdi izdestirý jumystaryn uıymdastyryp, eskertkishterdiń tólqujattaryn jasaý, oblystyq tarıhı eskertkishterdi qorǵaý ınspekııasy, arheologııa ınstıtýty men tarıhı-ólketaný mýzeıiniń qyzmetkerlerin áriptestikke shaqyra otyryp, anyqtalǵan eskertkishterge monıtorıng jasaý isin júıege keltirý sııaqty usynystardy usynar edim.
Taǵy bir usynysym, aımaqtyq ólketaný mýzeıleri zańsyz jolmen tabylǵan arheologııalyq jádigerlerdi satyp alýmen aınalyspaǵany durys. Mýzeılerdiń daıyn buıymdardy satyp alǵannan góri, zertteý jumystaryn uıymdastyrǵanyn jón sanaımyn. Sebebi, satyp alynǵan tarıhı-mádenı jádigerler tarıhı-landshafttyq ortamen birge zerttelmegendikten, tarıhqa eshqandaı úles qosa almaıdy.
‒ Qazaqstanda buzylyp jatqan basqa qandaı tarıhı mańyzdy eskertkishterdi atap kete alasyz?
– 2015 jylǵy zertteýimizde Semeıtaýdyń bókterlerinde sharýashylyq qajettilikterge bola kúrelgen obalar kóp kezdesti. Mundaı faktiler Úrjar, Kúrshim jáne basqa da aýdandarda kezdesip otyr. Sońǵy 1-2 jylda daýǵa aınalǵan Almaty oblysyndaǵy Talhız qalashyǵy da osy qatarǵa jatady. Eskertkish aýmaǵyna saraptaý jumystary keńestik kezeńde bekitilgen qujattar negizinde júzege asqandyqtan, kóne qalanyń aýmaǵy kúrelip ketip otyr. Bilimsizdigimizden, salǵyrtyǵymyzdan óz tarıhymyzdy osylaısha ózimiz kúrep, kúlge tógip otyrmyz.
– Qazaqstannyń arheologııalyq eskertkishteriniń jaı-kúıi, olardy qorǵaý jáne nasıhattaý jumystary qalaı júrgizilip jatyr? Onyń ishinde ShQO arheologııalyq eskertkishteriniń jalpy sıpattamasyna toqtalyp ótseńiz.
– Tarıhı-mádenı mura eskertkishterin memlekettik deńgeıde qorǵaý úshin, joǵaryda aıtylǵan usynystardan bólek, halyqqa nasıhat jumystaryn júrgizýdiń mańyzy zor. Qazir «Halyq qazynasy» ǵylymı-zertteý ınstıtýty halyqpen kezdesip, arheologııalyq eskertkishterdi saqtaý jáne mańyzy týraly semınar ótkizip júr. Mundaı nasıhat sharalaryn ótkizýdi oblystardaǵy, aýdan ortalyqtaryndaǵy ólketaný mýzeıleri de qoldaryna alsa eken degen usynys bar.
Mońǵolııaǵa zertteý jumystarymen barǵan arheolog tanystarymnyń aıtýynsha, mońǵol halqynyń eskertkishterge degen qurmeti erekshe. Ien daladaǵy qaraýsyz eskertkishti zerttep júrse, bir qoıshy júgirip kelip, kim ekenderin tergep, tıisti qujattaryn suraıtyn kórinedi. Barlyǵy zańdy ekenin dáleldep, qoshtasyp ary qaraı jumys istep jatsa, bir jarty saǵatta aq ter, kók ter bolyp sol aımaqtyń ákimi jetedi eken. Qazaqstanda tarıhı muraǵa dál osyndaı qurmet jetispeıdi. Semeıde eki jyl qazba jumystaryn júrgizdik. Sonda bizdiń qasymyzǵa tiri jan balasy kelip, til qatysyp, jón surasqan joq. Ol eskertkishterdi tonap jatyrmyz ba, zerttep jatyrmyz ba, báribir, eshkimniń sharýasy joq.
Sondyqtan halyqty aqparattandyrý isi – elimizde biryńǵaı mádenı keńistikti qalyptastyratyn, adamdardyń mádenı deńgeılerin ósirip, halyq qazynasyn saqtaýdaǵy olardyń rólin aıshyqtaıtyn, jaýapkershiligin sezindiretin shara. Osyndaı qadamdar arqyly biz tarıhı-mádenı mura eskertkishterin tonaýshylardan saqtap, bolashaq urpaqqa amanattap, qadirin qashyrmaı jetkize alamyz.
Shyǵys Qazaqstan óńiriniń eskertkishteri elimizdiń ózge óńirilerimen salystyrmaly turǵyda, jaqsy zerttelgen aımaqtardyń qataryna jatady. Dese de, kúni búginge deıin oblys aýmaǵynda arheologııalyq turǵydan zerttelmegen óńirler kóp. Mysaly, áli kúnge deıin Aıagóz, Jarma aýdandary, joǵaryda atap ótken Semeı qalasynyń keı ákimshilik aýdanynyń terrıtorııalary zerttelmegen. Bul aımaqtarda júrgen tarıhı-mádenı údiristeri týraly, aımaqty mekendegen halyqtyń sharýashylyqtary men damý deńgeıi, olardyń dinı dúnıetanymdary, kórshiles Altaı, Jetisý, Saryarqany mekendegen taıpalarmen baılanysy týraly bizdiń bilerimiz shekteýli.
– Bul máseleniń sheshilmeı otyrýyna ne sebep? Memlekettik qoldaý jetispeı me, qarjy bólinbeı me, álde ǵalymdar joq pa?
– Elimizde tarıhı eskertkishterdi esepke alý, qorǵaý, mindetin oblystardaǵy tarıhı-mádenı eskertkishterdi qorǵaý memlekettik ınspekııasy atqarady. Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy tarıhı-mádenı eskertkishterin qorǵaý, saqtaý jónindegi jumystar jetkilikti deńgeıde uıymdastyrylmaı otyrǵandyqtan eskertkishterdi búldirý, tonaý isteri tıylmaı keledi. 2015 jyly «Shyǵys Qazaqstanda arheologııa salasy boıynsha ǵylymı-zertteý jumystaryn damytý» baǵdarlamasy jasalyp, qabyldandy. Sóz joq, el tarıhyndaǵy eleýli oqıǵa. Alaıda, baǵdarlamanyń zertteý aımaǵynan el tarıhynyń kóne zamandaryna qatysty qordalanǵan máselelerdi jańa tujyrymdar men zertteý ádisteri negizinde sheshýge múmkindik beretin tyń eskertkishter nazardan tys qalyp qoıdy. Shilikti alqabyndaǵy obalardy zerttegennen góri, sol jerden tabylǵan erte saq kezeńimen merzimdeletin qonysta zertteý jumystaryn jandandyrsa, ǵylym úshin sol paıdalyraq bolar ma edi?! Sebebi búgingi kúnge deıin Shyǵys Qazaqstan oblysynda birde-bir saq qonystary zerttelmegen. Bundaı zertteýler arqyly, biz saqtarda kóshpeli dástúrmen qatar, otyryqshylyqtyń da qatar damyǵandyǵyn kórsete alar edik.
– ShQO-da arheologııany damytý baǵdarlamasy aıasynda arheologııalyq nysandarda júrgizilip jatqan zertteý jumystarynyń bıylǵy jańalyqtary qandaı?
– Bıylǵy jańalyqtardyń ishindegi tuymdysy – Berel qorymyndaǵy obanyń ústine shynydan sarkofagtyń salynýy. Sondaı-aq, Tarbaǵataı aýdany terrıtorııasynda Eleke sazy qorymynan tabylǵan jádigerler zertteýshiler tarapynan óte úlken qyzyǵýshylyq týǵyzyp otyr.
– Á.H.Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ınstıtýtynyń mamandarynyń qatysýymen zerttelip jatqan Ulan aýdanyndaǵy Býdda monastyr-bekinisi Ablaıkıt nysanyndaǵy jumystar aıaqtaldy ma? Ǵıbadathana kesheni qaı dáýirdiń eskertkishi?
–Ortaǵasyrlyq Ablaıkıt monastyr-bekinisi 2016-2018 jyldarǵa arnalǵan arheologııa salasyndaǵy ǵylymı-zertteý jumystarynyń baǵdarlamasyna endi. 2016 jyly Shyǵys Qazaqstan oblysy ákimdiginiń bastamasymen – Ulan aýdanyndaǵy Býdda monastyr-bekinisi Ablaıkıtte jumystar bastaldy. Qazba jumystaryn júrgizip jatqan Á.H. Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ınstıtýtynyń mamandary. Ǵıbadathana ishinen 350 jyl boıy jatqan, eski mońǵol tilinde jazylǵan qaıyń qabyǵy, músinder tabyldy. Qazaqstan aýmaǵynda tıbettik býddızmniń taralý tarıhynan syr sherter Ablaıkıt ǵıbadathanasy 1654 jyly salynǵan. Jalpy, Shyǵys Qazaqstanda jońǵar dáýirimen merzimdeletin eskertkishter kóp. Mysaly, búgingi deıin Semeı qalasynyń ornynda boldy degen «Jeti shatyr» jáne 2012 jyly Semeı qalasynyń M. Qozybaev atyndaǵy Tarıhı zertteýler ınstıtýtynyń ǵalymdary Tarbaǵataı aýdanyna qarasty Aqjar aýylynyń mańynan anyqtaǵan «Ámirsana jambylyn» ataýǵa bolady.
Elimizdiń aýmaǵyndaǵy jońǵarlarǵa tıesili dep sanalyp kelgen keı ǵıbadathanalar shyn mánisinde jońǵarlarǵa deıin de qoldanysta bolýy múmkin. Sebebi, «Ámirsana jambylynyń» arhıtektýralyq qurylysy Mońǵolııa terrıtorııasynda keń taralǵan kóne túrkilerdiń ǵıbadathanalaryna uqsas. 2014 jyly «Ámirsana jambylyna» uqsas kóne túrki dáýiriniń eki ǵıbadathanasyn Semeı qalasynyń irgesindegi Kókentaýdyń baýraıynan tapqan bolatynbyz. Osy derekterdiń barlyǵy jońǵarlardyń soǵys jaǵdaıynda jańadan qurylys júrgizbeı, ózderine deıin aımaqty mekendegen halyqtyń dinı oryndaryn óz dúnıetanymdaryna saı ózgertkendigin kórsetedi. Kóshpelilerdiń osyndaı tájirıbesin tanymal tarıhshy maman A. Hazanov óziniń «Kochevnıkı ı vneshnıı mır» atty monografııalyq eńbeginde jazyp kórsetedi.
– Qazaqstan aýmaǵyndaǵy túrki mádenıeti jádigerleriniń saqtaýshysy – Shyǵys Qazaqstan oblysynda IýNESKO álemdik muralar tizimine enýi tıis qandaı mańyzdy arheologııa obektilerin aıtýǵa bolady?
– Men bul bedeldi uıymnyń tiziminen Berel jáne Qaraqoba qorymdaryn kórgim keledi. Berel – bizdiń ulttyq brendke aınalǵan eskertkish. Al, bizdiń dáýirimizge deıin VII-VIII ǵasyrǵa jatatyn Qaraqoba eskertkishiniń zerttele bastaǵanyna tórt-bes jyl ǵana boldy. Tizbektele ornalasqan obalarda jerlengen adamnyń qasyna qarý-jaraǵymen qosa qobyzǵa uqsas mýzykalyq aspap qoıylǵan. Tarıhı derekter kóshpeli qoǵamda baqsylardy jeke dara jerleıtindigin kórsetedi. Buǵan Úkektegi saq áıeliniń obasy men Abaıdyń «Molasyndaı baqsynyń, Jalǵyz qaldym tap shynym» degen sózderi dálel. Bul erte kóshpendi dáýirinen úzilmeı kele jatqan salt. Tabylǵan qobyzdardyń birine rekonstrýkııa jasalyp, qazirgi kúni Astanada Halyqaralyq Túrki Akademııasynyń mýzeıinde saqtaýly.
– Ol jerdegi adamdardyń kim ekendigi jóninde aqparat bolmasa, jergilikti halyq arasynda qandaı da bir ańyz-áńgime saqtalǵan shyǵar?
– Keıbir zertteýshiler tarapynan Qaraqoba jazyǵyn túrkilerdiń ańyz dastandarynda baıandalatyn jer jumaǵy «Ergeneqon» dep aıtyldy. Qanshalyqty shyndyqqa janasatyndyǵyn dál aıtý qıyn. Áli de zertteı túsý kerek. «Ergeneqon» dastany da bizge tolyq jetpegen. Qazaq el bolyp, jeke otaý tikken jyldardan bastap talaı qıynshylyqtardy kórdi. Ásirese shyǵys turǵyndary Ortalyq Azııa aýmaǵynan jyljyǵan kóshpeli taıpalardy alǵashqylardyń biri bolyp, kútip alǵan aımaq. Bul árıne, jergilikti halyqtyń mádenıetine, turmysyna, tarıhı jadyna qatty áser etti. Uzaq ýaqytqa sozylǵan, dıskretti, tikeleı jáne janama mádenı-tarıhı qatynastardyń, áskerı qaqtyǵystar men yqpaldasýlardyń barlyǵy týǵan otanynan ajyraǵan halyqtyń sanasyna, tarıhı jadyna áser etpeı qoımady. Reseı patshalyǵynyń otarlaý saıasatynyń bir zardaby osy.
– Elimizdegi mádenı eskertkishterdi restavraııalaý, konservaııalaý, qaıtadan jasaý jumystarynyń sapasy, qoryq-murajaılardyń mádenı týrızmdi damytýǵa qosar úlesi, tarıhı-mádenı mura obektilerin qorǵaý jáne paıdalaný týraly zańnamalar tıisti deńgeıde oryndala ma? Jalpy, oblystarda restavraııa salasyn túsinetin, eksperttik baǵa bere alatyn mekeme jumystary týraly ne aıtasyz?
– Mádenı, arheologııalyq eskertkishterdi saqtaýdyń eń jaqsy úlgisin Tatarstan men Reseıdiń Beloozersk qalasynan kórdim. Zertteý kezinde tabylǵan úılerdi jer betine shyǵaryp, turǵan betinde mýzeıge aınaldyryp qoıǵan. Kórgen adamǵa vızýaldy áser qaldyryp, kóne ǵasyrdyń aýrasyn sezinýge kómektesedi.
Osy oraıda, elimizdiń tarıhynda eleýli oryn alatyn Semeı qalasynyń kóne zamannan bergi tarıhyn jańǵyrtý mańyzdy. Semeı qumshaǵyldaryndaǵy qola ǵasyrynda bolǵan qonysty nelikten qalpyna keltirip, kishigirim qoryq-mýzeı ashpasqa?! Búginde ol jerde mýzeı ashýǵa barlyq múmkindikter bar. Bul Semeıdiń tarıhyn jańǵyrtqannan bólek, qaladaǵy tarıhı týrızmdi damytýǵa jaqsy negiz bolmaq, ári qala qazynasyna qomaqty qarjy túsiretin joba. Sebebi, qonys Óskemen-Astana tas jolynyń ústinde ornalasqan jáne qala ishindegi nysan.
– Suhbatyńyzǵa kóp rahmet!
Aıa ÓMIRTAI,
"El.kz" saıty.
Sýretter A. Júnishanovtyń jeke muraǵatynan alyndy
