Jalpy qalalardyŋ paida boluy tarihi kategoriia. Qalalar adamdardyŋ köpşoǧyrlanǧan tūraqty mekenı bolyp, onda saiasi basqaruşy, sauda jäne öndırıs, ruhani oryndardyŋ ortalyqtary ornalasqan. Alǧaşqy qalalardyŋ negızgı b.z.b. 4-1 myŋjyldyqtarda Aziia jäne Afrika qūrlyqtaryndapaida bolǧan (1.B.545). Tarihi osy kezenderde Ortalyq Aziiada da ırı-ırı tūraqty mekender bolyp,olardyŋ keibırı damyp, ülkendı-kışılı qalalarǧa aşylǧyn. B.z.b. I ǧasyrynda ömırsürgen grek georafy Strabon: «Baktriianyŋ arǧy jaǧynda myŋdaǧan qalalar bar» - dep tekke aipaǧan (2.B.78).
B.z.b. bır myŋynşy jyldarynda tarihqa belgılı Baktriia qalasy Amudariianyŋ joǧarǧy aǧysynda ornalasqan,ǧūlama Strabon osy küngı Özbekstan, Täjıkstan jäne soltüstık Auǧanstan jerlerınde Baktriianyŋ şyǧys, soltüstık aimaqtarynda qala därejesıne jetken belgılı mekenderdıŋ bolǧanyn baiandaǧan. HH ǧasyrda arheologtar Strabon aitqan köptegen antikalyq qalalardy Ortalyq Aziia jerınen tauyp, olardy zerttep keledı.Ortalyq Aziiada ūzaq jyldar boiy keşendı ekspedisiialar arheologiialyq zertteu jūmystaryn jürgızdı. S.P.Tolstov basqarǧan «Keşendı Horezm arheologiialyq -etnografiialyq ekspedisiiasy» (1930-1975jj.); Ä.H.Marǧūlannyŋ «Ortalyq Qazaqstan ekspedisiiasy (1950-1980 jj.); S.V.Kiselev, A.P.Okladnikov «Altai, Monǧoliia arheologiialyq ekspedisiiasy»; Özbekstan Respublikasynyŋ «Arheologiia instituty» jäne t.b. ǧylymi instituttar Ortalyq Aziiaaimaǧynda är türlıtarihikezeŋderge jatatyn eskertkışterdızerttep, atarihqa sübelı ülesın qosyp, Ortalyq Aziianyŋ avtohtondyq etnikalyq qūramynyŋ tarihyna ülken özgerıster engızdı.
Ūzaq jyldar Ortalyq Aziia jerındegı eskertkışterdı zertteu barysynda arheologtar osy öŋırden tas, qola, temır jäne ortaǧasyrǧa jatatyn arheologiialyq eskertkışterdı aşty. Olardyŋ nätijesınde tom-tom bolǧan eŋbekter jaryq kördı. Mıne, osy arheologiialyq zertteulerdıŋ nätijesıne jäne jazba derekterge süienıp, halqymyzdyŋ şynaiy tarihyn jazuymyz bügıngı künnıŋ talaby.
Solai bolsa, Almaty qalasynyŋ jasyn belgıleude de ǧylymjetıstıkterıne süienuımız qajet.Ortalyq Aziiada tarihi mängeie arheologiialyq arhitekturalyq eskertkışter öte köp. Olar bırtındepIýNESKO tızımıne engızılıp jatyr. Taiauda osy älemdık ūiymnyŋ qararyna Almaty qalasy dakırdı. Endı Almaty qalasynyŋ jasyn belgılep, ony saltanatty mände merekeleu üşın köp jūmystar atqarylyp jatyr. Osy jaǧdaida tarihqa üstırt qaraityn eurosentristık közqarastan arylmai jürgen keibır ǧalymdar, 1979jyly Almatydaǧy «Pogranuchilişenıŋ» ornynan tabylǧan HIII ǧasyrda soǧylǧan ekı kümıs tiyn (moneta) (3. B. 13.) negızıne süienıp, Almaty şaharynyŋ jasy 1000 jyldep belgıledı.Monetalardyŋ soǧylǧan jyly qalanyŋ paida bolǧan jyly dep boljaudyŋ özı aqylǧa syimaidy. Oǧan deiın būl qala qanşa ǧasyr ömır sürıp, onyŋ osıp, örkendegen, saiasi, ekonomikalyq jäne mädeni ortalyqqa ainalǧan keiın öz aqşasyn şyǧarǧan boluy tiıs. Almatynyŋ jasy 1000 jyl dep merekeleudıŋ negızgı joq. Almaty antika zamanda negızı salynǧan köne qala ekenın däleldeitın artefaktılerge toqtalaiyq. Jer jännaty Jetısu öŋırınde ornalasqan antikalyq qala osy küngı Almatydan arheologtar 24 eskertkış aşty. Olardan 10 –ǧa juyq tūraqty qonystyŋ orny, 14 şaqty oba (qorǧandar)(3. B.21) aşyldy. Osy aşylǧan jänezerttelgen eskertkışter ornynan ärtürlı tarihi kezenderde tūrmys tırşılıkte qoldanylǧan jädıgerler tabyldy. Atap aitsaq, b.z.b. III-II myŋ jyldyqtaryna jatatyntas qūraldar, qola būiymdar, qoladan jasalǧanşotbalta, balǧalar jäne t.b.; b.z.b. IH-VIIIǧǧ. Terenqara, Boraldai (b.z.d. VII – b.z.I ǧ.) qonystarynan tabylǧan taǧy da basqa jädıgerler; b.z.d.IV- IIIǧǧ. jatatyn üş aiaqty qazandar; IV- IIIǧǧ. tiesılı altyn būiymdar, qola būiymdar jäne t.b. jetkılıktı mölşerde tabyldy.
Almaty şahary jerınen tabylǧan bai artefaktıler «Drevnosti Almaty» (2005); «İstoriia Almaty» T.1. 2006); «İstoriia Almaty v dokumentah» (2008) atty kıtaptarda baiandalǧan. Bızdıŋ toqtalǧan artefaktıler osy küngı Almaty qalasynyŋ ornynda antikalyq däuırlerde ömır sürgen babalarymyzdyŋ tarihynan habar beredı.
Qola däuırınde Jetısu öŋırınde qalamyzdyŋ tūrǧan jerınde tūraqty meken qūrǧan babalarymyz Almatynyŋ negızın qalaǧan. Alǧaşqy kezınde kışıgırım qonys bolǧanymen, keiın bırte – bırte üikeitıp dami bergen. Onyŋ damuyna üstınen ötetın «Ūly jıbek» joly airyqşa äserın tigızgen. B.z.b. II ǧasyrynda Ūly jıbek joly Qytaidan bastalyp, batysqa qarai jürıp, osy küngı Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Täjıkstan, Türkmenıstan jerı arqyly Jerorta teŋızınıŋ şyǧys jaǧalauyndaǧy Damask, Tir qalalaryna deiın barǧan. Osy joldyŋ boiynda keruender toqtaityn ülkendı- kışılı tūraqty mekender, sarailar bolǧan. Sondai mekenderdıŋ bırı Almaty bolǧany sözsız.
Qazırgı egemen elımızdıŋ oŋtüstık – şyǧys jaǧymen Ūly Jıbek jolynyŋ jelısı ötken (4.SİE.T.3.B.147-148). Ol - Qytaidan bastalyp, Batysqa qarai tartylǧan Ūly joldyŋ jelısı. Jıbek joly Şyǧys Türkıstanda ekı tarmaqqa bölıngen. Bırınşısı – Oŋtüstık te, ekınşısı – Soltüstık tarmaq. Bırı Qaşqar qalasyn basyp ötıp, Jarkent qalasyna kelgen. Jarkent keşegı keŋes zamanynda Panfilov de ataldy. Endı özınıŋ tarihi atauyn alyp, Jarkent boldy. Al oŋtüstık tarmaǧy Jetısu boiynyŋ Narynqoldyŋ oŋtüstıgın boilap, qazırgı Şelektıŋ üstımen Ystyqkölge jetken. Ystyqköl jaǧasyndaǧy Qyrǧyzstannyŋ Qaraqol qalasynan Ferǧana aimaǧyna ötıp, Türkımenıstandaǧy Mevr qalasyna kelgen. Osy jerde Ūly Jıbek jolynyŋ tarmaǧy toqtalady. Jıbek jolynyŋ soltüstık tarmaǧy osy küngı Taldyqorǧan qalasynda Qoilyq attyköne qalanyŋ orny bar. Qazırgı kezde bızdıŋ arheologtar sol köne qalanyŋ ornyn köp jyldan berı qazyp jatyr. Odan keiın Şeŋgeldıden ötıp, Almatyǧa kelgen. Almatydan ötıp, Kaskeleŋge barǧan. Ūzynaǧaştan Qastek degen asu arqyly Şu öŋırıne ötken. Soltüstıgın jaǧalap otyryp, Tasötkelge barǧan. Ūlttyq universitet ǧalymdary zerttep jatqan Balasaǧūn qalasynyŋ üstımen osy attas taudy basyp ötıp, odan ärı Merkege barǧan. Odan Qūlan arqyly Tarazǧa barǧan. Osy joldarmen Batys penen Şyǧysty bailanystarǧan Ūly Jıbek joly bızdıŋ ǧasyrymyzdyŋ būryŋǧy ekınşı ǧasyrda paida bolǧan. Osy Ūly jıbek jolynyŋ kartasy K.M.Baipakovtyŋ «Velikii şelkovyi put» monografiiasynyŋ 36 – betınde jariialanǧan. Ol kartada Ortalyq Aziia jerındegı joldardyŋ bärın jıbek joly dep körsetken. Būl şyndyqty būrmalauşylyq. Ol joldardyŋ özderınıŋ atamalary bolǧan (6.B.36).
Mıne, osyndai sol kezdegı ırı Jıbek jolynyŋ boiymen qatynaityn keruenderdıŋ toqtaityn ırı sauda orny osy küngı Almaty qalasy bolǧan. Sol kezeŋdegı Almaty qalasynyŋ ortalyǧy osy küngı Kök bazardyŋ orny. Keiıngı kezde ol aimaqty Ūly Jıbek joly dep atauynda da tarihi negız jatyr. Qalamyzdyŋ batysynan şyǧysyna qarai ötıp jatqan ülken köşe qazır ol. Mıne, Almaty qalasynyŋ negızı osy jerde paida boldy.Ony däleldeitın arheologiialyq derekterge joǧaryda toqtaldyq. Bızdıŋ Almaty qalasynyŋ üstınen Boraldai degen özen ötedı. Osy özennıŋ boiynda 60- qa juyq qola däuırınıŋ obalary (qorǧandary) tūr. Būl, negızınen, qola men temır däuırıne jatatyn eskertkışter şoǧyry. Olar bızdıŋ däuırımızden būrynǧy besınşı, altynşy däuırlerde ömır sürgen halyqtardan qalǧan qorǧandar. Qazırgı kezde ol jerlerdı Almaty qalalyq äkımşılıgı qoryqqa ainaldyryp, köp jūmys atqaryp jatyr. «Almaty aqşamy» gazetınıŋ 2010 jylǧy jeltoqsan aiynda «Arheologtar Almatynyŋ jasyn ekı esep ūlǧaitty» degen maqala jaryq kördı. Osy küngı Nauai köşesımen Arasanǧa qarai köterılgen şatqal boiynda bırneşe qonystar aşyldy. Osy qonystar bızdıŋ däuırımızge deiıngı bırınşı ǧasyrǧa tura keletının, osydan baryp Almatynyŋ jasy ekı myŋ jyl bolatynyn Karl Baipakovtyŋ özı de jazǧan edı.
Jazylǧan derekterge, qazırgı tabylǧan arheologiialyq qazbalarǧa süienıp, Almaty qalasynyŋ tarihyn myŋ jyl emes, ekı myŋ jyl dep belgıleuımız kerek. Taraz qalasyna 2 myŋ jyl, Türkıstanǧa 1,5 myŋ jyl dep merekelegendei, Almaty qalasynyŋ tarihyn da 2 myŋ jyl dep jariialap, toilaǧanymyz jön.
Öz basym Almaty qalasynyŋ tarihy turaly mynandai maqalalar jariialaǧan ekenmın: «Almaty qalasynyŋ atyn özgertudıŋ negızı joq» («Ana tılı» gazetı, 2003 jyl, 22 nauryz); «Almatynyŋ tarihy tereŋde» («Almaty aqşamy» 2010 jyl, 22 qazan); «Almatyǧa ekı myŋ jyl» («Almaty aqşamy» 2012 jyl, 14 mamyr); «Almaty qalasynyŋ tarihy ekı myŋ jyldan kem emes» («Almaty aqşamy», 2015 jyl, 30 şılde). Osy atalǧan tört maqalamda da Almaty qalasynyŋ jasy turaly äŋgıme aitylady. Onda tarihi derekterge süiene otyryp, jazba jäne arheologiialyq derekter negızınde Almaty qalasynyŋ jasy ekı myŋ jyldan asady degen pıkırdı köp jyldan berı alǧa tartyp kelemın.
Almaty qalasynyŋ mereitoiyn Egemendı elımızdıŋ därejesıne sai ötkızu üşın köptegen oqyrmandar men körnektı jazuşylar, ǧalymdar öz pıkırlerın merzımdı baspasöz betterınde bıldırıp jatyr. Olardyŋ köpşılıgı Almaty tarihynyŋ tereŋde ekenın aityp ta, jazyp ta keledı. Sözımızge däiek keltıru üşın elımızdıŋ belgılı ırı ǧūlama ǧalymy Törekeldı Şarmanovtyŋ sözın keltıreiık: «Būryŋǧy keŋes däuırınde qalamyzdyŋ tarihy Vernyidan bastaldy dep şolaq qairylǧany köŋıldıŋ tübınde tüiıtkıl bolatyn, endı, mıne, bügıngı Täuelsızdık taŋynda şaharymyz üşın laiyqty ädılettık ornady dese bolar. Qazırgı taŋda arheolog- tarihşy ǧalymdarymyzdyŋ dälelderıne sai Almatynyŋ tarihy 1000 jyldan da tereŋge boilaityndyǧy, ejelgı qola, saq däuırlerınen bastau alatyndyǧy rastalyp, älemdık därejede tanyluda. Jalpy arheologiia ǧylymy üşın Almatynyŋ maŋyndaǧy Esık qalasynan tabylǧan «Altyn adamnyŋ» qorymy erekşe qūndy qazyna sanalady, demek, Almatynyŋ älı de aşylmaǧan syry men mänı tarihy men qūpiiasy mol» (7.) Ǧūlama dūrys aitady, Almaty tarihynyŋ negızı antikalyq zamannan bastalady. Älde de būl mäselenı jan – jaqty zerttep, Almatynyŋ şynaiy tarihyn jaryqqa şyǧaru bügıngı künnıŋ özektı mäselesınıŋ bırı. Būl kürdelı mäselenı şeşu Almaty qalasynyŋ 2000 jyldyq mereitoiyn ötkeru, onyŋ öte bai tarihyn tereŋ zertteuge jol aşady.
Qazaqstan-2050 «Mäŋgılık El» Strategiiasy, Memlekettık «Mädeni mūra» jäne «Halyq tarih tolqynynda» baǧdarlamalaryn jüzege asyru maqsatynda, Almaty qalasynyŋ 1000 jyldyǧyna arnalǧan «Almatynyŋ myŋjyldyq tarihy: arheologiia jäne jazba derekterı» atty Halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiasy öttı. Almaty qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı ūiymdastyrǧan konferensiianyŋ maqsaty – Almaty qalasy tarihynyŋ kökjiegın keŋeitu jäne jaŋa ǧylymi derekterdı jinau, ǧalymdardyŋ atauly mäsele boiynşa täjıribe almasuyna jaǧdai jasau, Almatynyŋ myŋ jyldyqtarǧa tamyr tartqan tarihy tereŋ qala ekendıgın ǧylymi däleldeu. Jiyn barysynda söz alǧan baiandamaşy tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Uahit Hamzaūly «Almatynyŋ negızgı antikalyq zamanda qalanǧan» taqyrybyndaǧy baiandama jasady.
Şälekenov Uahit Hamzaūly,
Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ qūrmettı müşesı,
t.ǧ. d., professor.
PAIDALANǦAN ÄDEBİETTER:
- Sovetskaia istoricheskaia ensiklopediia (SİE). T.4.M., 1963
- İstoriia Uzbekskoi SSR.T.1 kıtap 1, Taşkent, 1955
- Samaşev Z., Grigorev F., Jumabekova T. Drevnosti Almaty, 2005
- SİE T.3 M., 1963
- Almaty aqşamy, 25 tamyz 2016 jyl№99 (5292)
- Baipakov K.M. Velikii Şelkovyi put, Almaty, 2007, 495 bet
- Şarmanov T. Älemdı qazaqtyŋ meiırban kelbetı şarlap kettı//Almaty aqşamy, 25 tamyz, 2016.
