Joŋǧar qaqpasy boiyndaǧy ortaǧasyrlyq qala mädenietı

Qazaq jerınde ortaǧasyrlyq qala mädenietı negızınen, Ūly Jıbek jolynyŋ boiynda şoǧyrlanǧany belgılı. Sonyŋ bır tarmaǧy Jetısudyŋ soltüstık şyǧysynda, Joŋǧar qaqpasy boiyna taralǧan.Jetısudyŋ ortaǧasyrlyq qalalary men qonystaryn zertteu, olardyŋ paida bolu, qalyptasu üderısterın bır jüiege tüsıru prinsiptı türde alǧanda, Qazaqstannyŋ orta ǧasyrlyq tarihynyŋ tolyq beinesın jasauǧa aitarlyqtai äserın tigızedı. Jetısu ölkesı onyŋ ışınde Ile ölkesı jaiyndaǧy zertteulerdıŋ alǧaşqysy retınde, S.O.Guliaevtıŋ «Vestnik Ruskogo geograficheskogo obşetvada» jariialanǧan jūmystarynda ölkenıŋ ortaǧasyrlyq mädenietı jaiynda sipattamalar kezdesedı  [1, 22-25 bb.].

1856-1857 jyldary Ş.Ş.Uälihanov Ile ölkesıne ekı ret saiahat jasap, özınıŋ «Poezdka na İssyk-Kul» jäne «Zapsiki o kirgizah» atty eŋbekterınde ejelgı qorǧandarǧa, qiraǧan qalalardyŋ qaldyqtaryna, egın şaruaşylyǧymen bailanysty dünielerge nazar audarady [2. 280-281, 245 bb.]. Tarihnamalyq tūrǧydan N.A. Abramovtyŋ maqalalaryn erekşelep aituǧa bolady. Atalǧan ǧalymnyŋ eŋbekterınde Ile öŋırı men Joŋǧar Alatauynyŋ aimaǧyndaǧy eskertkışter jönınde mälımetter kezdesedı [3. 59-63 bb.]. 1884 jylǧy G.V. Fişerdıŋ maqalasy Balhaş kölınıŋ maŋyndaǧy orta ǧasyrlyq qala mädenietıne arnalady. Onda tabylǧan syrly qyş ydystar jaiynda da bırşama maǧlūmattar keltırılgen [4. 3-21 bb.].

Jetısudyŋ soltüstık şyǧys bölıgınıŋ XIX ǧasyrdyŋ 90-şy jyldaryna deiıngı zerttelgen eskertkışterınıŋ tızımı V.M. Florinskiidıŋ jasaǧan jinaǧynda körsetılgen [5. 16-31 bb.].  Jetısudyŋ soltüstık Şyǧys bölıgı, Joŋǧar qaqpasy men Alaköl aimaǧynyŋ qazan töŋkerısıne deiıngı jaiyndaǧy zertteu jūmystary V.V.Bartoldtyŋ zertteulerımen jäne Türkıstan arheologiialyq üiırmesınıŋ jūmystarymen bailanysty. V.V. Bartoldtıŋ «Otchet o poezdke v Sredniuiu Aziiu s nauchnoi seliu 1893-1894» atty şyǧarmasynda Jetısu jerınıŋ köne zamannan orta ǧasyrǧa deiıngı tarihyna tolyqtai şolu jasap, bırşama ırgelı mäselelerdıŋ basyn aşyp ketken. Bıraq V.V. Bartold Jetısudyŋ soltüstık şyǧysy, Alaköl aimaǧy jäne Joŋǧar qaqpasy jaiynda iaǧni qarlūq, qimaq jäne qaraqytailardyŋ mekendegen jerlerı jaiynda abailap qana, öz közqarasyn bıldıredı [6. 21-91 bb.]. Atalǧan memleketterdıŋ şekaralyq qonystanuy jaiynda da asa bır tiianaqty pıkır keltermeidı. Tek orta ǧasyrlyq arab-parsy derekterındegı aitylǧan oilardy salystyrǧan. Mümkın ol kezde älı de bolsa, arheologiialyq tolyq zerttelmegen ölkenıŋ tarihyna qatysty batyl pıkır aitu erterek bolǧan şyǧar. Sondai-aq, töŋkerıske deiıngı arheologiialyq zertteu jūmystary İ.A. Kastanenıŋ şolu eŋbegınde qarastyrylǧan [7.  121 b.]. Jetısu öŋırındegı orta ǧasyrlyq qala mädenietınıŋ  zerttelu mäselelerı A.N. Bernştamnyŋ jürgızgen zertteu jūmystarymen tıkelei astasyp jatyr. A.N. Bernştam basqarǧan Jetısu arheologiialyq  ekspedisiiasy 1938-1941 jyldary atalǧan öŋırge jürgızgen zertteuler barysynda tabylǧan jäne anyqtalǧan mol materialdar bıraz jyldar boiyna baspa betterınde jaryq körıp keldı [8.].  1935 jyly K.Hodjikovtyŋ eŋbegınde bırneşe qorǧandar, tasqa salynǧan suretter, köne sulandyru jüiesı jaiynda derekter keltırıledı [9.  42-45 bb.]. 1956 jyly QazSSR ǦA arheologiialyq bölımı Arheologiialyq karta jasauǧa material jinaqtau maqsatymen Almaty men Taldyqorǧan aimaǧyna ekspedisiia ūiymdastyryp, bırneşe orta ǧasyrlyq qalalardyŋ ornalasqan oryndaryn anyqtap, ǧylymi ainalymǧa engızdı. Būl jūmystyŋ nätijelerı E.İ.Ageevanyŋ maqalalarynda körsetılgen [10. 65-69 bb.]. Jetısudyŋ bız nysanǧa alyp otyrǧan bölıgı 1960 jyly şyqqan Qazaqstannyŋ Arheologiialyq kartasynda jaqsy sipattalyp, bıraz ortaǧasyrlyq qalalardyŋ oryndary anyqtaldy [11.  303-312 bb.]. Būl öŋırler 1962-1965 jyldary Jetısu arheologiialyq ekspedisiiasy negızınde zertteuge tüsıp, ǧylymda belgısız bolyp kelgen 18 jaŋa qalalar aşyldy. Sondai-aq, Sümbe Antonovka, Kegen, Qūlan, Merke qalalaryna qazba jūmystary jürgızılse, Basqand, Sarqand, Aqsu, Lepsı jäne Ile özenınıŋ tömengı aǧysyndaǧy qalalarǧa şurftar salyndy [12]. Jetısudyŋ soltüstık şyǧys aimaǧyn zertteu jūmystary K.M.Baipaqovtyŋ basşylyǧymen 1995-1997 jyldary zerttelıp, orta ǧasyrlyq qala mädenietıne qatysty materialdar sany tolyǧa tüstı [13.16-18 bb.]

Soŋǧy jyldary jürgızılgen dalalyq barlau jūmystary nätijesınde, Alaköldı boilai, Joŋǧar qaqpasyna deiın jalǧasatyn ortaǧasyrlyq qalalardyŋ tızbegı anyqtaldy. Äl Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq Universitetınıŋ professory, t.ǧ.d. Ä.T.Töleubaev basqarǧan Alaköl arheologiialyq ekspedisiiasy tarapynan jürgızılgen barlau jūmystary barysynda anyqtalǧan qalalardyŋ qatarynda Aqtübek, Qainar, Jaipaq I, Jaipaq II, Aqşi, Asusai, Qoskelınşek, Yrǧaity, Tau Aqşi, Naimanqala, Emıl (Omyl) sekıldı qalalardy atauǧa bolady [14].

Qazaq halqynyŋ negızın qūraǧan türık tektes taipalardyŋ ejelgı zammannan mekenı bolǧan qasiettı Alaköl öŋırınıŋ  tarihy osy künge deiın zerttelmei, arheologtardyŋ nazarynan tys qalǧan aimaq.

Öŋırdıŋ este joq ejelgı zammannyn berı tırşılıktıŋ qainar közı bolyp, būl jerde qanşama tarihi oqiǧalardyŋ ötkenı jaily syr şertetın arheologiialyq eskertkışter (qola, erte temır däuırlerı, ortaǧasyrlyq qalalar men mekenderdıŋ oryndary) tau bökterın qualai sozylyp jatqan jazyqta, özender men tau būlaqtarynyŋ maŋdarynda myŋdap kezdesedı.   Sondai eskertkışterdıŋ bırı Asusai qalaşyǧynda 2011 j. bastalǧan qazba jūmystarynyŋ bastapqy maqsaty – qalaşyqtyŋ topografiiasyn zertteu, eskertkıştıŋ ömır sürgen uaqyty men jergılıktı tūrǧyndardyŋ ömırınde alǧan orny, atqarǧan qyzmetı jaily maǧlūmat beretın mälımetter alu      bolatyn. Osy jäne bırqatar qosymşa oi-tūjyrymdardy naqtylai tüsu maqsatymen   qalaşyqtyŋ bırneşe jerıne qazbalar salyndy (Suret 1,2,).

Asusai qalaşyǧy Almaty oblysy Üşaral audanynyŋ Aqşi kentınen oŋtüstık-batysqa qarai 10 şaqyrym jerde, Asusai şatqalynyŋ maŋynda ornalasqan. Tört būryşty qamalmen qorşalǧan qalaşyqtyŋ būryştary dünienıŋ tört nüktelerımen baǧyttas ornalasqan. Gografiialyq koordinattary S.45º53'061";   Ş. 81º27'181" teŋız deŋgeiınen biıktıgı 533 m. Qalaşyqtyŋ ölşemı 75h75 m. Syrtqy dualdyŋ qūlandysynyŋ biıktıgı 1,5-2  m şamasynda. Qūlaǧan qabyrǧasynyŋ jaiylǧan jalpaqtyǧy 10 m. aumaqty alyp jatyr. Qorǧanys dualynyŋ syrtynan qazylǧan ordyŋ ızderı anyq baiqalady. Onyŋ oŋtüstık şetın tau şatqalynan şyǧatyn kışıgırım özen suy juyp ketken. Qazır būl özen qūrǧap qalǧan. Degenmen köktemde erıgen qar  men jauǧan jauyn sulary tolyp aǧatyny qalǧan su ızerınen anyq baiqalady. Qalaşyqtyŋ qaqpasy şyǧys qabyrǧanyŋ orta tūsynda bolsa kerek dep boljadyq. Öitkenı osy bölıkte qabyrǧa 10 m. qaşyqtyqta basqa bölıgımen salystyrǧanda anaǧūrlym tömen körınedı. Atalǧan qalaşyqqa bız üş jyl qatarynan zertteu jūmystaryn jürgızdık.

Asusai qalaşyǧyna jürgızılgen qazbadan syrly ydystardyŋ fragmentterı tıptı kezdespedı. Uaqyt anyqtauǧa kömektesetın numizmatikalyq materialdar da tabylmady. Qalaşyqtyŋ ömır sürgen uaqytyn qyş ydystardyŋ salystyrmaly sipaty negızınde ǧana boljauǧa bolady. Arheologiialyq ädebietter mälımetterıne qaraǧanda soltüstık-şyǧys jetısuǧa syrly ydystar HII-HIII ǧǧ. ǧana tarala bastasa kerek. Osyndai mälımettı negızge alar bolsaq, Asusai qalaşyǧyndaǧy tırşılık  HI-HII ǧasyrlardyŋ arasyndaǧy 50-60 jyldy ǧana qamtyǧan. Taǧy aitatyn närse būl qalaşyqtyŋ eşqandai şekaralyq beketke nemese sauda keruenınıne qatysy joq, qarapaiym egınşılerdıŋ mausymdyq (uaqytşa) mekenı bolǧany anyq. Qalaşyqtyŋ ainalasynda saqtalǧan suǧaru jüielerı men şaǧyn egın alqaptary, qazbadan tabylǧan tas dirmenderdıŋ türlı kölemdegı bölıkterı osyndai boljam jasauǧa negız beredı.

2014 jyly Asusai qalasynan şyǧysta şamamen 15 şaqyrym jerde ornalasqan ortaǧasyrlyq Qoskelınşek qalasyna arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızdık. Ortaǧasyrlyq Qoskelınşek qalasy Almaty oblysy, Üşaral audany, Köktūma auylynan oŋtüstıkke qarai şamamen alǧanda 5 şaqyrym jerde ornalasqan. Qoskelınşek qalasynyŋ geografiialyq koordinattary S.45º49'43.13";   Ş. 81º35'16.63", teŋız deŋgeiınen eseptegendegı biıktıgı 556 m. Qalanyŋ jalpy pışını şarşy tärızdes. Ornalasu retı, qalanyŋ tört būryşy dünienıŋ tört būryşyna qarap tūrǧandai. Şyǧys qabyrǧasynyŋ ūzyndyǧy 83 m, soltüstık qabyrǧasynyŋ ūzyndyǧy 78 m, oŋtüstıgı 76 m, batys qabyrǧasyn, keiıngı jyldary jergılıktı halyq egın suǧaru üşın kanal qazǧan sätınde būzyp jıbergen. Jalpy jergılıktı antropogendık äser qalanyŋ qabyrǧasyn ǧana emes, qala ışıne de ziian tigızgen. Barlau jūmystary barysynda anyqtaǧanymyzdai, arnaiy jaryqtardyŋ ızıne qarap, qalanyŋ ortasyna egın salǧanyn anyqtadyq. Sondyqtan, bızdıŋ zertteu jūmystarymyz negızınen qalanyŋ soltüstık jäne oŋtüstık qabyrǧasyna janastyryla salyndy. Endı bır qazba qalanyŋ batys qabyrǧasynyŋ būzylǧan jerıne salyndy.

Jalpy Qoskelınşek qalasy bız būǧan deiın zerttegen Asusai qalasymen özara ūqsastyqtary köp bolyp şyqty.

Qazba I qalanyŋ soltüstık şyǧys būryşyna salyndy. Bastapqyda 7h5 etıp tüsırılgen qazba, zertteu jūmystarynyŋ barysynda keŋıtıldı. Iаǧni şyǧystan batysqa qarai 10 m, soltüstıkten oŋtüstıkke qarai 12 m deiın keŋıtıldı. Qazba 1 ortasy jalmen böıngen ekı qūrylymnan tūrǧanymen, bır-bırımen astasyp jatqan bırneşe qūrylys bölıkterı bar, kürdelı keşen bolyp şyqty. Aldymen sotüstıkte ornalasqan sektordy alyp qaralyq. Qazba 1, sektor 1 qalanyŋ soltsütık jäne şyǧys qabyrǧalary qiylysqan jerge döp kelıp otyr. Mūnda üş qūrylys orny anyqtaldy. Onyŋ bırınşısı qazbanyŋ soltsütık şyǧys būryşynan bılındı. Zertteu jūmystary barysynda anyqtalǧandai, ärbır qabatty alǧan saiyn qūlaǧan şikı kırpış ızderı anyq baiqaldy. Bız būl qūbylysty qalanyŋ küzet mūnarasynyŋ qūlandy qabyrǧasy boluy mümkın dep boljaimyz. Ekınşı qūrylys bölmesı būl ortasy qabyrǧamen bölıngen, keŋ bölme orny bolyp şyqty. Kölemı şamamen 5h5 bolady. Üşınşı qūrylysta özındık erekşelıkter bar. Mūnda soltüstıkken oŋtüstıkke qarai sozylyp jatqan sufa üstıne qatar etıp ekı oşaq ornalastyrylǧan. Oşaq auyzdary batysqa qaratylǧan. Qazan qoiuǧa arnalǧan auzynyŋ diametrlerı 20-30 sm aralyǧynda auytqidy. Bıraq oşaqtyŋ ekeuı de jer betıne jaqyn ornalasqandyqtan, ärı joǧaryda aitqanymyzdai, egın suǧaru kezındegı su ylǧaly tym tereŋge sıŋıp, tarihi eskertkıştı büldırgen. Qazbanyŋ iaǧni qalanyŋ mädeni qabatyn anyqtau maqsatynda, qazba 1-dıŋ soltüstık batys būryşyna şurf salyndy. Şurftyŋ bastapqy kölemı ūzyndyǧy 2 m, enı 1 metr etıp salynǧanymen, keiın tereŋdeuıne bailanysty azdap kışıreitıldı.  Şurf qazu barysynda bız būǧan deiın Asusai qalasyn qazu barysynda kezdespegen ekınşı qūrylys qabatyna kez boldyq [15, 322-332 bb.]. Ekınşı qūrylys qabaty bırınşı qūrylys qabatynyŋ edenınen 35-40 sm tereŋdıkte şyqty. Ekınşı qūrylys qabatynan tandyr oşaqtyŋ būzylyp joǧaluǧa ainalǧan erneuı men qūrylys qabatynyŋ edenı şyqty. Şurf tereŋdıgı merikke deiın 140 sm qūrap otyr. Şurftyŋ qabyrǧa stratigrafiiasyn anyqtap qarau barysynda, üstıŋgı qūrylystardyŋ qūlaǧan topyraǧyn anyq baiqadyq. Qazba 1-dıŋ ekınşı sektoryndaşyǧystan batysqa qarai  ūzynnan sozylǧan qabyrǧa baiqaldy. 6-7 metrden keiın būrylyp, bırınşı sektordaǧy bölmelermen jalǧasady. Däl osy tūsta taǧy bır oşaq ızı anyq baiqaldy. Jalpy qazba 1-den bırneşe qūrylys qabaty, üstıŋgı qabattan bırneşe bölme anyqtaldy. Qazba barysynda tabylǧan zattardyŋ negızın qyş būiymdar qūraidy. Sonymen qatar bırneşe diırmen tas synyqtary kezdestı. Būlar jaiyna tömende keŋırek toqtalamyz.

Qazba II qalaşyqtyŋ oŋtüstık batys būryşyna salyndy. Ölşemı 7h8 m, tereŋdıgı 50-60 sm qūraidy. qazba salynǧan būryş, keiıngı kezde salynǧan egındı suǧaru barysynda jerge sıŋgen köp mölşerdegı ylǧal köne qūrylystar men odan qalǧan qyldyqtardy ajyratylmastai etıp bırıktırıp jıbergen. Sol sebeptı aiqyn körınetın qūrylys qabaty kezdespedı. Tek qazbanyŋ orta tūsynda ornalasqan oşaq qūrylysy būzylmai qalypty (Suret-3,4,5). Oşaq ornalasqan sypanyŋ syrtqy formasy baiqalmaidy. Tek mūqiiat zer salyp qaraǧanda, onyŋ kölemı 3h3 m bolǧandyǧyn baiqauǧa bolady. Bıraq sypa syrtqy qūrylys qūlandalyramen bırıgıp ketken. Sypanyŋ batys şetınen oŋtüstıkten soltsütıkke qarai qabyrǧa ötkendıgı baiqalady. Ol da öte naşar saqtalǧan. Qabyrǧanyŋ qalyŋdyǧy qazbanyŋ şetındegı stratigrafiiaǧa qaraǧanda 65-70 sm bolǧan. Sypanyŋ eden betınen biıktıgı 35-40 sm. Oşaq döŋgelek kelgen, ot jaǧatyn auyzy şyǧysqa, tütın şyǧatyn mūrjasy batysqa qaratylǧan. Qazan tūratyn quysynyŋ diametrı 50 sm. Ot jaǧatyn kamerasynyŋ tereŋdıgı 45 sm. Mūrja quysynyŋ enı 10 sm, ūzyndyǧy 15-16 sm. Sufanyŋ artqy jaǧynan ötetın batys qabyrǧanyŋ syrtqy jaǧynan tızbektele ornalasqan üş şūŋqyr aşyldy. Ortada ornalasqan eŋ ülkenınıŋ diametrı 120 sm, tereŋdıgı 40 sm. Ekı şetındegı şūŋqyrlardyŋ kölemı bırdei, diametrlerı 70 sm, tereŋdıkterı 40 sm. Şūŋqyrlardyŋ ışınen mal süiekterı men bırneşe qyş ydystardyŋ synyqtary şyqty. Qazbanyŋ oŋtüstık qabyrǧasynyŋ batysynda jartylai kırıp tūrǧan taǧy bır şūŋqyr arşyldy. Onyŋ diametrı 110 sm, tereŋdıgı 25 sm. Osy şūŋqyrdan ırı maldyŋ bas süiegı men basqa da uaq maldardyŋ süiekterı şyqty.

Qoskelınşek qalasynyŋ qazyrgı saqtalu deŋgeiıne qarai, tolyqtai zertteldı aita alamyz. Sebebı bız qazba jürgızgen jerden basqa aimaqtarynyŋ barlyǧynda, egın suǧaru kezındegı ylǧaldyŋ sıŋıumen, tarihi qūrylys qabattaryn joiyp jıbergen.

Bızge deiın saqtalyp qalǧan bölıkterıne joǧaryda aitylǧan qazba jūmystaryn jürgızdık. Qalanyŋ qūrylys erekşelıkterı men tabylǧan tarihi jädıgerlerıne qarap, atalǧan qala osyǧan deiın zerttelgen Asusai qalasynyŋ jasymen şamamalas keledı dep boljaimyz. Sebebı, qazba barysy men negızgı aqparat beretın materialdar körsetıp otyrǧandai, ekı qalanyŋ ornalasu erekşelıkterı men qūrylys keşenderınde ūqsastyqtar öte köp kezdesıp otyrdy. Mäselen, toptyq jalpy jerleu qorymdary ekı qalada da oŋtüstık jaǧynda, qaladan şamamen 200-300 m jerde ornalasqan. Ärı jai jerleu oryndary men arnaiy keseneler de bır-bırıne jaqyn ornalasqan. Kesenelerınıŋ qūrylysy men esıkterınıŋ şyǧysqa qarai qaratyluy da, qalany mekendegen halyqtardyŋ dünietanymynyŋ bır-bırıne etene jaqyn ekendıgın däleldei tüsedı. Qyş būiymdary men tūrmystyq-şaruaşylyq būiymdarynyŋ jasalu erekşelıkterı men qūramy, sondai-aq jasalu täsılderınde de asa ülken alşaqtyq baiqai qoimadyq. Mūnymen qosa, Qoskelınşek qalasynan Asusai qalasy sekıldı syrly ydystardyŋ fragmentterın kezdestırmedık. Uaqyt anyqtaityn numizmatikalyq materialdar da tabylmady. Arheologiialyq ädebietterdegı mälımetterge nazar audarsaq, Jetısudyŋ soltüstık şyǧysyna qarai syrly ydystar XII-XIII ǧasyrlardan keiın ǧana kele bastaǧan. Osyndai mälımetter negızınde, Qoskelınşek qalasynda tırşılık X-XII ǧasyrlar aralyǧynda örbıgen dep aita alamyz.

2015 jylǧy zertteu mausymynda, atalǧan ekspedisiia ortaǧasyrlyq Jaipaq qalasyna zertteu jūmystaryn jürgızdı. Erekşe atap ötetın mäsele, atalǧan qalaǧa būǧan deiın eşqandai qazba jūmystary jürgızılmegen. Bır qyzyǧy būl jerde ekı qala qatar ornalasqan. Bız būl qalalardy jergılıktı eldı-mekennıŋ atauymen Jaipaq dep, ornalasu retı men ölşemderıne qarap şartty türde Jaipaq I, Jaipaq II dep belgıledık.

2015 jylǧy zertteu mauysymynda negızgı qazba jūmystary Jaipaq I qalasyna jürgızıldı. Jaipaq I qalasy, Jaipaq II qalasynan bırneşe ese ülken. Jaipaq I qalasynyŋ jalpy pışını trapesiia tärızdes. Qalanyŋ geografiialyq koordinattary S.45º59'44.19";   Ş. 81º11'34.20". Jaipaq qalasy Üşaral audany, Jaipaq auylynan oŋtüstık batysqa qarai 6 şaqyrym jerde ornalasqan. Jaipaq qalasynyŋ syrtqy qorşau qabyrǧasynyŋ ornalasu retı men erekşelıkterı, naqtyraq aitsaq, batys qabyrǧanyŋ orta tūsy syrtyna qarai süiırlene şyǧyp baryp, auyzy aşyq küiınde qaluyna qarap, qala qaqpasy batysqa qarauy mümkın dep boljaimyz. syrtqqy dualynyŋ qūlandysynyŋ biıktıgı 1,5-2 m şamasynda. Qūlaǧan qabyrǧasynyŋ jaiylǧan topyraǧy 8-9 metrden bastap, kei jerlerınde 22 metrge deiın jaiylǧan. Syrtqy dualynyŋ oŋtüstık jäne şyǧys bölıgın tau şatqaldaryna şyǧatyn mausymdyq aǧyn sular şaiǧan. Osy tūsta ait keter mäsele, qalanyŋ sumen qamtamasyz etıluı de osy taudan keletın aǧyn sularmen tıkelei bailanysty boluy mümkın. Sebebı taudan aǧatyn sudyŋ oryndary bügınge deiın tereŋ or bolyp saqtalyp qalǧan, ärı su jüretın ırı jylǧa qalanyŋ oŋtüstıgınen kelıp, şyǧys qabyrǧany syrtynan boilai otyryp, soltüstıgıne qarai jaiylyp joǧalady. Mūndai jüie oŋüstık ölkelerdegı qalalarda jiı baiqalady. Mäselen, ortaǧasyrlyq Aspara qalasynyŋ da syrty tura Jaipaq sekıldı arnaiy su aǧatyn  ormen qorşalyp, aǧyn sudy qala ırgesınen ötkızgen. Jaipaq qalasy tek qala ışınde qūrylystarmen şektelıp qalmaidy. Qalanyŋ syrtyn ainala bırneşe jüzdegen metrge deiıngı aimaqta üiılgen tömpeşıkter, qalanyŋ oŋtüstık batysynda şamamen 200-250 metr jerde köp mölşerde jerleu oryndary (saqtalǧandary 180-200 şamasynda), sonymen qatar, qalanyŋ şyǧysynda ülken ırı kölemdegı, ırgesı ırı tastarmen qalanǧan  keseneler ornalasqan.

Kesık I. Qalaşyqtyŋ qorǧanys qūrylysynyŋ jüiesın anyqtau maqsatymen batys  qabyrǧanyŋ orta tūsyna qima salyndy. Batystan şyǧysqa qarai syrtqy qabyrǧany qiyp ötken kesındınıŋ ūzyndyǧy 18 m., enı 2 m., tereŋdıgı 2,3 metrdı qamtydy. Qimadaǧy stratigrafiialyq qyrtystardyŋ körsetuıne qaraǧanda qorǧanys qabyrǧasy arnaiy üiılıp, taptalǧan topyraqtan tüzılgen tūǧyrdyŋ üstıne salynǧan. Qabyrǧa pahsa bloktarynan nemese qam kesekterden qalanyp tūrǧyzylmaǧan. Taza sary topraqtan ilengen balşyqtan dombazdap, tūtas etıp ūru täsılımen tūrǧyzylǧan. Onyŋ bastapqy bölıgınıŋ qalyŋdyǧy tömengı jaǧynda 3,5 m, joǧarǧy jaǧynda 2,5 m bolady. Qabyrǧanyŋ qūlandy topyraǧynyŋ qūramy bıryŋǧai qoŋyr topyraq pen qiyrşyq tastar aralas keledı. Qimanyŋ qūrylymyna qarap, qūlandy topyraq ekı jaqqa da bırdei mölşerde jaiylǧanyn köruge bolady.Qimanyŋ ışkı janai otyryp aşu barysynda baiqaǧanymyz, qala qabyrǧasynyŋ ışkı jaǧyn jaǧalai qūrylystar salynǧanyn baiqadyq. Qimanyŋ ışkı jaǧyn bölıgınde, qūrylys edenınde ülken kölemde arnaiy kesek plita (qazan tūǧyr boluy da mümkın) şyqty. Atalǧan plita oşaqtyŋ däl aldyna  ornalasqan. Tūrqy P ärpı tärızdes. Ortasyna qarai eŋıstelıp baryp, şūŋqyrlana aiqtalady. Plita kölemı 80h80 sm. Qalyŋdyǧy şamamen 3-4 sm, diametrı 35 sm. Qimadan tabylǧan qyş būiymdar negızınen as üilık jäne ashanalyq ydystar  toptamasyna kıredı. Jaqsy saqtalǧandary az. Keibır ydys tüpterı men erneulerıne qarap, tabaq, qazan jäne qūmyra synyqtary boluy mümkın dep boljaimyz (Suret-6,7,8,9).

Kesık II Jaipaq qalasynyŋ soltüstıgınde, qalanyŋ syrtqy qabyrǧasynan 40 metr jerdegı ūzyn jalǧa tüsırıldı. Jal batystan şyǧysqa qarai sozylǧan küiı saqtalǧan. Saqtalǧan jaldyŋ jalpy ūzyndyǧy şamamen 500 m şamasynda. Bırneşe jerden üzılıp, qaita jalǧanady. Bızdıŋ oiymyzşa būl qabyrǧa qalanyŋ syrtqy qorǧanysy üşın salynǧan boluy mümkın. Syrtqy qorǧanys qamal qabyrǧa qalanyŋ şyǧys būryşyna jetkende üzılıp joǧalady. Mūnyŋ sebebın bız, keiıngı jyldary jürgızılgen egın-şaruaşylyq jūmystary barysynda būzylǧan boluy mümkın dep boljaimyz. Syrtqy qorǧanys qamal qabyrǧanŋ batys bölıgı bırneşe jerden üzılıp, qaita jalǧanyp baryp, şamamen 300-350 metrden keiın tegıstelgen. Būl jaǧynyŋ da būzyluyn egın suǧaru maqsatynda salynǧan ırı kölemdegı aryqtardyŋ salynuymen bailanystyramyz. Kesık II jalpy ūzyndyǧy (soltüstıkten oŋtüstıkke qarai) 15 m, enı 3 m. Kesık ekı satyly bolyp, arnaiy tehnikanyŋ kömegımen jasaldy. Işkı, negızgı kesıktıŋ enı 143 sm, syrtqy ekınşı satysynyŋ enı säikesınşe 157 sm. Kesıktıŋ jalpy qūrylymy öte qyzyq. Kesık şetınen ortasyna deiın bıryŋǧai qatty topyraq bolyp keledı de, şamamen 3 metrden keiın tura bur astau sekıldı maida qūmmen toltyrylǧan qabatqa ūlasady. Işkı astau sekıldı qabattyŋ ūzyndyǧy şamamen tübı jaǧy 1,5-2 metrden bastalyp, joǧary qarai keŋeie beredı. Odan ärı bırınşı bölık sekıldı qatty qabatqa ūlasady. Ortaǧasyrlyq mamandardyŋ pıkırınşe, mūndai qabyrǧalar ortaǧasyrlyq qalalarda kezdesken. Kesıktıŋ astau sekıldı qūmdy qabatynyŋ astynan öte qatty temır totyǧy sekıldı  topyraq qabaty şyqty. Ärbır qabattyŋ topyraǧynan himiialyq taladu maqsatynda arnaiy tüiırşıkter alyndy. Qabyrǧanyŋ mädeni qabatyn anyqtau maqsatynda kesıktıŋ ekı şetı men naq ortasynan şurf salyndy. Oŋtüstık şurftyŋ jalpy ölşemderı 170h140h110 sm. Soltüstık şurftyŋ ölşemderı 137h132h111 sm. Kesıktıŋ ortasyna salynǧan şurftyŋ ölşemderı 210h140h93 sm. Kesıktıŋ jalpy ortalyq bölıgınıŋ eŋ tereŋ jerı 170 sm qūraidy. Kesıktıŋ betkı qabatynan bırneşe qyş būiym synyqtary men mal süekterı kezdestı. Onyŋ ışınde, 3 ydys tūtqasy (1 qazan tūtqasy), 3 dana erneu jäne ydys tüpterı. Mal süiekterınen 3 dana jılık, 1 dana jambas jäne 1 dana asyq. Süiekterdıŋ barylyǧ da ūsaq malǧa tiesılı.

Qazba I qalanyŋ oŋtüstık qabyrǧasyn boilai, ışkı jaǧyna salyndy. Qazbanyŋ kölemı 14h15h1 m. Qazbanyŋ qaq ortasynda, batystan şyǧysqa qarai 0,5 m arnaiy jal qaldyryldy. Qabyrǧaǧa ırgeles jerden 3 bölme, qazbanyŋ şyǧys jaǧynan 1 bölmenıŋ orny şyqty. Qabyrǧaǧa ırgeles salynǧan bölmenı qabyrǧa qalyŋdyqtary  kei jerlerınde 110 sm, endı ber jerlerın 35 sm aralyǧynda auytqidy. Bölme qabyrǧalarynyŋ keibıreulerınıŋ syrtynda arnaiy jaǧylǧan sylaqtyŋ saqtalǧan bölşekterı kezdesedı. Bölmelerdıŋ barlyǧynyŋ edenınen kül şyqty. №1 bölmenıŋ qabyrǧasynyŋ soltsütık qabyrǧasyna janasa oşaq pen aldynda arnaiy şoq qoiuǧa arnalǧan, arnaiy jasalǧan şarşy tärızdes şūŋqyr şyqty. Oşaqtyŋ jalpy diametrı 40 sm. Oşaq qabyrǧasynyŋ qalyŋdyǧy 5 sm. Al, arnaiy şoq nemese kül qoiuǧa arǧanǧan şarşynyŋ qalyŋdyǧy 5-6 sm, biıktıgı 6 sm. 2-şı bölme men 3-şı bölmenıŋ qiylysqan jerınde ırı sufa ornalasqan. Sufanyŋ üstıne ülken tandyr oşaq ornalasqan. Sufanyŋ soltüstıgınde taǧy bır oşaq, şyǧys jaǧynda bır jaǧymen qisaityp qoiǧan ülken qūmyra sekıldı ydys şyqty. Ydys synyp, tek jartysy ǧana saqtalǧan. Oşaqtyŋ auyzy soltüstıkke qaratylǧan. Jalpy ölşemderı: syrtqy enı 47 sm, ışkı enı 25 sm, qabyrǧalarynyŋ ūzyndyqtary 10h10 sm, jalpy ūzyndyǧ 110 sm. Tandyr oşaqtyŋ jalpy ölşemderı tömendegıdei bolyp şyǧady. Saqtalǧan biıktıgı 33 sm, erneuınıŋ diamettrı 50 sm, tübınıŋ diametrı 65 sm, qabyrǧasynyŋ qalyŋdyǧy 2,3 sm aralyǧynda auytqidy. qazbanyŋ soltüstık bölıgınen 3 şūŋqyr şyqty. Diametrlerı 70h90h110 sm aralyǧyndaǧy döŋgelek tärızdes şūŋqyrlardyŋ tereŋdıkterı 15-20 sm aralyǧynda auytqidy. Qazba I mädeni qabatynyŋ tereŋdıgın anyqtau maqsatynda, qazbanyŋ soltüstık batys būryşyna stratigrafiialyq şurf salyndy. Ölşemderı 220h110h80 sm bolyp keletın şurftyŋ qabyrǧa stratigrafiiasyna qarasaq, jerdıŋ betkı qyrtysynan materikke deiıngı deiıngı tereŋdıgı 80 sm ekendıgın baiqadyq. Negızgı topyraq qūrylys qabyrǧasynyŋ qūlandy topyraǧy ekendıgı anyqtaldy. Şurftan şyqqan materialdar negızınen qyş būiymdar. Onyŋ ışınde qyzyn erneuınıŋ synyqtary men ydys tüpterı. Barlyǧy derlık arnaiy şaryqta jasalyp, sapaly küidırılgen. Qazba I şyqqan materialdar negızınen tūrmystyq jäne şaruaşylyq maqsatta paidalanǧan qyş būiymdar, özennıŋ jūmyr jäne jaqparly-qatparly tastary, arnaiy öŋdelgen tastar, dän ükkışter men dän üguge arnalǧan toqpaq tastar. Qazba I şyqqan tastardy syrtqy pışınderı qūrylymyna qarap, tau tasy jäne özennıŋ jūmyr tasy dep ekıge bölıp sipattama berudı dūrys dep ūiǧardyq. tau tastaryn köbınısıne jaqparly bolyp keluıne bailanysty qūrylysqa paidalanǧan. Al, özen tastary köbıne tūrmystyq-şaruaşylyq maqsatta paidalanylǧan.

2016 jyly ortaǧasyrlyq Jaipaq qalasyn zertteu jūmystary öz jalǧasyn tapty. Arheoloiialyq qazba jūmystary negızınen qalanyŋ ışkı ortalyq bölıgı men syrtqy şaruaşylyq aimaǧyna jürgızıldı.

Nätijesınde būǧan deiın zerttelgen asusai, Qoskelınşek qalalarynan anyqtalǧan qūrylystarmen ūqsas jäne özındık erekşelıkterı bar qūrylys oryndary, tūrmystyq zattar tabyldy (Suret-10,11,12,13).

Qazba I. Jaipaq qalasynyŋ soltüstık batys qabyrǧasyna jaqyn jerden, kölemı 30h10 etıp tüsırıldı. Qazba jūmystary barysynda, jekelegen qūrylys oryndaryn anyqtalǧanymen, mädeni qabat jer betıne jaqyn bolǧandyqtan, ärı qalanyŋ ortasynda bır kezderı egın salu maqsatynda su jıbergendıkten, köpşılıgı bülınuge ūşyraǧan. Qazba barysynda ekı ülken bölme orny anyqtaldy. Bırınşı bölmenıŋ oŋtüstık şyǧys būryşyna sazdan örnektep jasaǧan oşaq aşyldy. Oşaqtyŋ maŋynda otqa küigen qyş ydys synyqtary, onyŋ ışınde qazan erneulerı öte köp şyqty. Ekınşı bölme qalanyŋ soltüstık qabyrǧasyna ırggeles aimaqtan tabyldy. Bır qyzyǧy bölme ışınde qabyrǧalary bırşama saqtalǧan  tandyr oşaq pen onyŋ aldyna arnaiy jasalǧan plita tabyldy. Däl mūndai körınıs 2015 jyly qalanyŋ oŋtüstık qabyrǧasyna jaqyn maŋnan aşylǧan bölmeden şyqqan bolatyn. Tabylǧan keramikalyq būiymdardyŋ denı arnaiy şaryqta jasalǧan. arasynda qolmen japsyrylyp jasalǧandary da kezdesedı.

Qazba II. Jaipaq qalasynyŋ syrtynda, şaruaşylyq aimaǧynda jürgızıldı. Aldyn ala anyqtau üşın salynǧan şurftyŋ stratigrafiiasynan baiqaǧanymyz, mädeni qabattyŋ tereŋdıgı 50-60 sm-ge deiın jetedı. Qazba kölemı 15h15 etıp tüsırıldı. Qazba nätijesınde bır-bırımen jalǧasqan 4 bölmenıŋ ornf anyqtaldy. Bırınşı bölmenıŋ edenı jaqsy saqtalǧan. Bölmenıŋ ortalyq böılıgınde, ūzynnan qūlaǧan, bıraq otqa küigen börenenıŋ ızı baiqalady. Bölmenıŋ ışınde bırneşe şūŋqyr şyqty. Naqty qandai maqsatta jasalǧany äzırşe belgısız. Tabylǧan jädıgerlerdıŋ ışınde hūm synyqtary, qazan erneulerı men şyraǧdan synyqtary kezdesedı. Ekınşı bölme, bırınşı bölmemen ortaq qabyrǧa arqyly jalǧasady. Ekınşı bölmenıŋ batys qabyrǧasyna kölemı 3h1,5 m sufa, onyŋ janynda asa ülken emes ekı tandyr oşaq qatar oranalasqan. Tandyr oşaqtardyŋ diametrlerı 35h40 sm aralyǧynda. Būl bölmeden asa köp keramikalar şyǧa qoimady. Üşınşı bölmeden qabyrǧaǧa janasa salynǧan tandyr men onyŋ aldyna tüsırılgen plita anyqtaldy. Tandyrdyŋ qabyrǧasy naşar saqtalǧan. Tandyrdyŋ auyzy örnektele jasalyp aiaqtalǧan. Törtınşı bölmeden bır-bırıne jalǧastyryla salynǧan ekı tandyr oşaq tabyldy. Mūndai bır-bırıne tırkese salynǧan tandyr oşaqtar, alǧaşqy zerttelgen qalalardan kezdespegen bolatyn. Jaipaq qalasynyŋ syrtyndaǧy şaruaşylyq aimaǧyna jürgızılgen arheologiialyq zertteu jūmystary barysynda, qalanyŋ maŋynda qonystyŋ öte köp bolǧandyǧy anyqtaldy.

Jaipaq qalasyna jürgızılgen zertteu jūmystary barysynda öte köp mölşerde qyş būiymdar men mal süiekterı tabylǧanyn joǧarydaǧy mälımetter däleldeidı. Bız joǧaryda sol qyş būiymdar men mal süiekterıne ǧylymi sipattama berıp, jıktep, saralauǧa tyrystyq. Bır erekşelıgı Jaipaq qalasynyŋ qyş ydystarynda, būǧan deiın bızdıŋ ekspedisiia tarapynan Asusai, Qoskelınşek qalalaryna jürgızgen zertteu jūmystary barysynda tabylǧan qyş būiymdardan azdap aiyrmaşylyqtar baiqalady.

Bırınşıden, Jaipaq qalasynan tabylǧan qyş būiymdar sanynyŋ moldyǧy. Būǧan deiıngı zertteulerden mūndai az qazba kezınde mūndai köp mölşerde qyş būiymdar kezdespegen bolatyn.

Ekınşıden, qyş ydystarmen qatar, tūrmystyq-şaruaşylyq maqsattaǧy qyş būiymdar sany artqanyn köre alamyz.

Üşınşıden, temır būiymdar sany bırşama artyp otyr.

Törtınşıden, mal süekterınıŋ mölşerı aldyŋǧy zertteu nysandarynan tabylǧan mal süiekterıne qaraǧanda, bırşama artqan. Mıne osyndai erekşelıkterıne qarap, sonymen qatar qala qūrylysy men şaruaşylyq aimaǧynyŋ alyp jatqan aumaǧynyŋ keŋdıgıne qarap, Jaipaq qalasy qatardaǧy keruen sarai nemese şaǧyn qala emes, halyq tyǧyz qonystanǧan, bırşama ūsaqyt ömır sürgen, özıne tän irregasiialyq jüielerı bar, jerleu oryndary men şaruaşylyq aimaǧy bar ırı qala dep atauǧa äbden bolady.

Zertteu materialdaryn taldai kele, qorytynda jasaityn bolsaq, Joŋǧar qaqpasyn halyqaralyq sauda jolynyŋ bır tarmaǧy dep qana qarau azşylyq etedı. Sebebı, soŋǧy jyldardaǧy zertteu jūmystary aiqyndaǧandai, atalǧan aimaqta bırneşe tarmaqta tızbektele ornalasqan ortaǧasyrlyq qalalar, keruen sarailar jäne uaqytşa qonystar köptep kezdestı. Tarihi eskertkışterdı zertteu barysynda, ondaǧy materialdar, onyŋ ışınde qūrylys jüiesındegı özındık erekşelıkter, ärı olardyŋ ūzaq qoldanysta bolǧandyǧy, sonymen qatar tūrmystyq materialdardyŋ da aimaqtyq erekşelıkterge bai bolǧandyǧy, ölkedegı ortaǧysrlyq örkeniettıŋ damyǧandyǧyn körsetedı. Bız zerttegen ortaǧasyrlyq Asusai, Qoskelınşek, Jaipaq qalalarynan öte köp tandyr oşaqtar kezdesıp otyr. Tıpı bır bölmede jetı, keide segız tandyr oşaq şyqty. Būl atalǧan qalalardyŋ halyqaralyq sauda jolynda erekşe maŋyzǧa ie bolǧandyǧynyŋ bır dälelı. Dalalyq barlau jūmystarynyŋ nätijesınde anyqtalyp otyrǧan jiyrmaǧa juyq ortaǧasyrlyq qalalar bır-bırınen asa alşaq ornalaspaǧan. Şyǧystyq ölşemmen alsaq 2-3 farsaq bolady. Būl sol kezeŋdegı tüie jürısınıŋ kündelıktı jürıs qaşyqtyǧy. Qalalardyŋ mūndai araqaşyqtyqta ornalasauy, özara tyǧyz qarym-qatynasta bolǧandyǧyn däleldei tüsedı. Qazaq jerınde oŋtüstık ölkelerden bastalyp, Jetısuda tarmaqtalatyn ortaǧasyrlyq qala mädenietı Jetısudyŋ soltüstık şyǧys bölıgınde, Joŋǧar qaqpasyna deiın öz jalǧasyn tabatyny anyqtalyp otyr.

Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq kıtaphanasynda «Almatynyŋ myŋjyldyq tarihy: arheologiia jäne jazba derekterı» atty Halyqaralyq ǧylymi- täjıribelık konferensiia öttı. Almaty qalalyq Işkı saiasat basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı ūiymdastyrǧan jiynda tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Äbdeş Töleubaev atalǧan taqyrypta baiandama jasady. Baiandamanyŋ jazbaşa nūsqasyn oqyrman qauymnyŋ nazaryna ūsynyp otyrmyz.

Ä.T. Töleubaev, t.ǧ.d. professor 

R.S. Jūmataev, QazŪU PhD doktoranty 

M.S. Şaǧyrbaev, QazŪU magistrı  

1. Guliaev S.O. O drevnostiah, otkryvaemyh v Kirgizskoi stepi // Vestnik RGO., 1853. Ch. 8, otd. 7.
2. Valihanov Ch.Ch. İzbrannye proizvedeniia / Pod redaksiei A.H.Margulana. Alma-Ata, 958.
3. Abramov N.A. Almaty ili ukreplenie Vernoe s ego okrestnostiami // Zapiski Russkogo geograficheskogo obşestva po obşei geografii – SPb., 1867. T.1. S. 255-268; Abramov N.A. Drevnie kurgani i ukreplenie v Semipalatinskoi i Semirechenskoi oblastiah // İzvestiia RAO. 1873, t. 8, vyp. 1. S. 59-63.
4. Fişer G.V. Ozero Balhaş i techenie r. İli ot vyselka İliiskogo do ee ustev // Zapiski Zapadno-Sibirskogo otdeleniia russkogo geograficheskogo obşestva. 1884. T. VI.
5. Florinskii V.M. Topogroficheskie svedeniia o kurganah Semipalatinskoi i Semirechenskoi oblastei // İzvestiia Tomsokogo universiteta. Tomsk, 1898. T.1.
6. Bartold V.V. Otchet o poezdke v Sredniuiu Aziiu s nauchnoi seliu 1893-1894 // Sochineniia. M.: Nauka GRVL, 1966. T.IV.
7. Kastane İ.A. Drevnosti Kirgizskoi stepi i Orenburgskogo kraia // Turdy Orenburgskoi uchenoi arhivnoi komissii. Orenburg, 1910. Vyp. 22.
8. Bernştam A.N.  Arheologicheskie   raboty   v   Kazahstane   i   Kirgizii. VDİ. 1939, №4 str. 169—181. Ego je. Proşloe raiona Alma-Ata. 1948. Sbornik.Tr. Semirech.   arheol.  ekspedisii   «Chuiskaia  dolina»,  MİA,   14,
9. Hodjikov K. Drevneişie pamiatniki Semirechia // Trudy Kazahskogo nauchno-issledovatelskogo instituta nasionalnoi kultury. A.-M., 1935. T.1.
10. Ageeva E.İ. Novye dannye po arheologii Semirechia // Kratkie soobşeniia İnstituta istorii materialnoi kultury. M., 1960. Vyp. 80.
11. Arheologichesaia karta Kazahstana. Alma-Ata, 1960.
12. Baipaqov K.M. Rannesrednevekovye goroda i posleniia Semirechia İzvesti AN KazSSR  Seriia obşestvennaia. 1966. № 2.
13. Baipaqov K.M., Saveleva T.V., Chang K. Srednevekovye goroda i poseleniia Severo-Vostochnogo Jetysu. İzdanie vtoroe, dopolnitelnoe. – Almaty: 2005. – 188 s., vkleika
14. Töleubaev Ä.T., Taleev D.Ä., Omarov Ǧ.Q., Şaǧyrbaev M.S. Alaköl jaǧalauyndaǧy Asusai qalaşyǧynda 2012 jyly jürgızılgen arheologiialyq qazba jūmystary // QR ŪǦA Habarlary. – Qoǧamdyq jäne Gumanitaryq ǧylymdar seriiasy. 5 (297). – Qyrküiek-qazan. – 2014 j.
15. Töleubaev Ä.T., Şaǧyrbaev M.S. Jetısu Alatauy men Tarbaǧatai arasyndaǧy orta ǧasyrlyq eskertkışterdıŋ tarih-hronologiialyq sipattamasy // «Arheologiia jäne etnologiiadaǧy mädenietter sabaqtastyǧy mäselesı» atty taqyryppen ötetın dästürlı «VI Orazbaev oqulary» respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia materialdary. – 25 säuır. – 2014 j.