Joly talaı toǵysqan,
Jaýdan eldi qorǵaǵan.
Qarý ustap soǵysqan,
Qalam ustap tolǵaǵan.
(Jýrnalıstik folklordan)
Bizdiń uǵymymyzdaǵy fashıst – sumyraıdyń sumyraıy. Onyń keńes áskeriniń qolyna túskendegi keıpi aıryqsha aıanyshty. Kınodan talaı kórgenbiz. Búrseńdep júredi, búrisip qashady. Eki qoly erbeńdep, sereń-sereń etken bireýler. Avtomatpen kózdemeı atady. Túrden túr joq. Ázilhan aǵa da olardyń jaýyzdyǵy men jeksuryndyǵyn tanytýdaı-aq tanytady. Biraq onyń kúndeliginde keıipteletin tutqynǵa túsken nemisterdiń keńes jaýyngerlerine erkin sóılep, aqyl aıtatyn kezderi de bolady. Soǵan qaraǵanda nemistiń de nemisi bar shyǵar. Jaý qolyna ilikse de, ákesiniń úıinde júrgendeı taırańdap, árkimge paıdaly keńes berip júrgen frı jaryqtyqtardyń rýhy da, ıýmory da kúshti eken!
Endi kúndeliktiń osy tusyna úńileıik: «6 dekabr 1942 jyl. Buryn bizde artıllerııa masteri bolyp, keıinnen dıvızııaǵa aýysqan úlken serjant Speranskıı Borıs keldi. Borıs aıtady: Keshe bizdiń shtabqa 4 nemis ustap ákeldi. Ekeýi – ofıer. Olardy aldymen dıvızıonnyń shtabyna ákelgen. Onda kishi leıtenant Bilálov nan jep otyrsa kerek. Sonda nemistiń biri turyp:
– Mynaý artıllerıst pe, mınometchık pe? – dep surady Bilálovti.
– Artıllerıst, – dep jaýap beripti bizdiń jigitter.
– Endeshe artıllerısterińdi aq nan, kolbasa berip tamaqtandyrýlaryń kerek. Sonda artıllerııalaryń dál urady, – dep aıtty deıdi nemis.
– Al mınometshini she? – dep suraıdy Bilálov.
– Solommen tamaqtandyrý kerek. Mınometchıkteriń óte jaman urady, – depti.
Jolda ákele jatqan chasovoılarǵa: «Senderdiń kıimderiń jyly, júz jyl soǵysýlaryńa da bolady ǵoı» dep aıtady deıdi nemister». Jany jaısań Ázaǵań óstip nemis ekesh nemisterdiń boıynan da shýaq izdeıdi. Olarǵa keıde jaý dep qana emes, adam dep te qaraıdy. Sóıte tursa da, maıdanger soǵysqa ne úshin kelgenin umytpaıdy. Nemisti mysalǵa alǵan saıyn namysyn janyp otyrady.
Kúndelik ıesiniń ustanymy berik. Ol jan-tánimen soǵysty erterek bitirýdi, beıbit kúnge jetýdi ańsaıdy. Keskilesken shaıqas júrip jatqan, kúıiktiń ısi sińgen surqaı dalanyń ózinen ásemdik kórgisi keledi. «Búgin tún óte jaryq, aıly ádemi tún», – dep tynyshtyqtyń túr-sıpatyn tanytady. 1943 jylǵy 29 sáýir kúni tańerteń shyǵyp kele jatqan kúnge qarap turyp, mynadaı eki jol óleń óredi: «Kúnge qarap oq atpan, Kúnshyǵysta elim bar!». Mundaı áserli tolǵanystar jazbalarda jetip artylady.
Týmysynan baýyrmal jas jaýynger keýdesinde jany bar janýardyń, ushqan qus pen júgirgen ańnyń bárine janashyr. Jahandyq joıqyn soǵystyń jaratylystyń jarasymyn buzyp, kúıin ketirgenine nalıdy. Eń aldymen zeńbirekti tartýǵa jegiletin jylqylardyń jaıyn kóbirek oılaıdy.
«19 aprel. 1943 jyl. Búgin zeńbirek attarynyń jal-quıryǵyn tarap, jýyp jatyrmyz. Báıgege qosatyndaı etip, kekilin sándep, kejimdep jatyrmyz... Eger osy attar bolmasa, úsh tonnalyq zeńbirekterdi biz qalaı súırep júrer edik? Adam sııaqty emes, at baıǵustar sol sińirgen eńbekterine syılyq surap, nagrada dámetpeıdi... Bıyl 9 ıanvarda 6 at pen 6 jaýyngerim oqqa ushty. Attarym meniń, asyldarym meniń!» – dep tolǵaıdy Ázekeń. Ózi marapat suramaı-aq maıdan dalasynda jortqan, sarbazdarǵa serik bolǵan sáıgúlikterdi únemi kútip-baptaıdy. Jylqy jaryqtyq – talaı ǵasyrdan bergi maıdan kóligi. Arǵymaqtar bul soǵysta da adamzatqa adal boldy. Zeńbirekke jegiletin artıllerııa attarynyń tuıaǵynyń dúrsili aǵa serjant kúndeliginiń ón boıynan úzdiksiz estilip turady.
Sum soǵys tek adam balasynyń ǵana emes, tabıǵattyń da tynyshtyǵyn buzdy. Úrkinshilikke ushyraǵan orman-toǵaı azynap-sarnap, maqulyq ekesh maqulyq ta mazasynan aıyryldy. Úrikken dalanyń osy bir sáti Nurshaıyqov kúndeliginde bylaısha beınelenedi: «13 sentıabr 1943 jyl. Aınala tuman bolyp ketti. Artıllerııa daýsynan esi shyqqan 9 torǵaı aǵashtan-aǵashqa ushyp, pana tappaı júr». Osydan-aq jas jaýyngerdiń jany náziktigin bile berińiz. Basqalar jan-jaǵyna snarıad bitken tomardaı topyrlap túsip jatqanda, tóbede typyrlaǵan toǵyz torǵaıdy qaıtsin?! Al Ázaǵań álem-jálem álemniń ishinen jaryq sáýlege umtylady. Onyń azan-qazan arpalystyń arasynda júrgen kezde de ańǵarympazdyq qasıetinen ajyramaǵany qaıran qaldyrady. Bul da – túbine eshkim tereń boılap bolmaıtyn túsiniksiz qubylys.
Jas sarbaz qaýqarsyz qustyń úreıi ushqanyna kúızelse, túz taǵysynyń aıanyshty haline de qınalady. Toǵaı ishindegi tabıǵı úılesimdi buzyp, tynyshtyqtyń shyrqyn ketirgen soǵystyń kez-kelgen sátin qalt jibermeıdi. Jalǵyz jaýynger emes, tutas jazarmandar jasaǵyn aparyp, qoldaryna qalam-qaǵaz berip, otyrǵyzyp qoısań da, urys dalasynyń shejiresin dál osylaı tanyta almas.
«13 fevral 1945 jyl. Biz atyp bola bere, bizge qaraı bir elik qashyp kele jatty. Aldynan bireýler oq atyp edi, keıin qaraı qashty. Ar jaǵynan zeńbirektiń atylǵan daýsynan taǵy beri qaraı qashty. Baıǵus, jaraly kıik janyn qaıda qoıaryn bilmeı sasýda», – delinedi kúndelikte.
Júrektiń tazalyǵy, rýhtyń bıiktigi, erteńgi kúnge degen senim ǵana soǵys júrip jatqan jerdegi ár oqıǵanyń barysyn óstip masaq qaldyrmaı táptishteýge múmkindik bermek.
Nemis pen namystyń arpalysynda jeńip shyqqany da osydan shyǵar.
2011 jyl.
Baýyrjan OMARULY
