Juyrda Almaty qalasynyŋ 1000 jyldyǧy men Täuelsızdıktıŋ 25 jyldyǧyna arnalǧan «Ūly dala köşpelılerınıŋ ızımen» atty Almaty oblysy boiynşa halyqaralyq ekspedisiia ūiymdastyryldy. Ekspedisiiaǧa Moŋǧoliia ǧylym akademiiasynyŋ Tarih jäne arheologiia institutynyŋ qola jäne erte temır däuırı bölımınıŋ jetekşısı, PhD doktor, professor Törbat Sagaany, R.B.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı, belgılı şyǧystanuşy ǧalym Näpıl Bazylhan qatysty. Jobany ūiymdastyruşylar: «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı, halyqaralyq «Köşpendıler Atamūrasy» qoǧamdyq qory jäne halyqaralyq «Türkı älemı» gazetı.
Moŋǧol ǧylym akademiiasy, Tarih jäne arheologiia institutynyŋ qola jäne erte temır däuırı bölımınıŋ meŋgeruşısı, PhD doktory, professor Törbat Sagaany myrzanyŋ qatysuymen bastalǧan ekspedisiia Almaty oblysy boiynşa 1 995 şaqyrym jol jürıp qaitty. IýNESKO mūrasy sanalatyn äigılı Taŋbaly tas, Qapşaǧai jaǧalauyndaǧy jartastardaǧy buddalyq suretter salynǧan Tamǧaly tas, «Altyn emel» tabiǧi ūlttyq memlekettık parkı, ondaǧy Besşatyr, Oşaq tas eskertkışterıne, saqtar zamanynan syr şertetın Esık muzeiıne, Jarkenttegı Kielı aǧaşqa, ondaǧy ekı ǧasyrlyq meşıtke baryp qaittyq. Jalpy ekspedisiia bes künge sozyldy. Sapar barysynda köşpelı dästür negızınde köbıne kiız üilerdı jalǧa alyp tünep otyrdyq. Atauly şaraǧa türıktanuşy Näpıl Bazylhan, arheolog Törbat Sagaany, «Köşpendıler atamūrasy» halyqaralyq qorynyŋ prezidentı Batyrjan Seidomar, «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq portalynyŋ redaktory Jasūlan Nauryzäliev jäne osy joldardyŋ avtory qatysty.
Taŋbaly tas sapary
IýNESKO-nyŋ bükılälemdık mūralar tızımıne engen Almaty oblysyndaǧy Taŋbaly tas eskerkışterıne bara jatqanda oidym-oidym jol bärımızdı äbden qajytty. Şeteldıkter qazaqtyŋ tarihqa degen qūrmetın osy jol arqyly-aq baǧalaityndai qysylyp-qymtyryldyq. Qazaqtyŋ qasiettı Mekke-Mädinesı – ejelgı eskertkışterı ornalasqan tarihi oryndar ǧoi.
Taŋbaly tas Almatydan 170 şaqyrymdai qaşyqtyqta ornalassa, eskertkış baǧytyna būrylǧannan keiın qalǧan 35 şaqyrym joly kölıgıŋız ben jüikeŋızdıŋ qyp-qyzyl soryna ainalady.
Taŋbalydaǧy qoryqşy Nūrahan aǧanyŋ aituynşa, būl joldar 1990 jyldardan bastap mülde jöndeu körmegen. Osydan üş-tört jyl būryn osy jerge öz kölıgımmen şeteldıkterdı alyp kelgenımde de jol mäselesın kötergen edık. Şaǧyn kölıgımnıŋ asty qaita-qaita soǧylyp, būzylyp äreŋ baryp-qaitqan edım mūnda. Būl mäsele "baiaǧy jartas - sol jartas" küiınde qalyp otyr eken. Mūnyŋ bärı şeneunıkterdıŋ ata tarihqa degen nemqūraily közqarasyn ǧana bıldırmeidı, el ekonomikasyna sübelı üles qosar turizm salasynyŋ damuyna selqostyqty aŋǧartady.
Taŋbaly eskertkışterıne turister tartu jolǧa qoiylsa, qoryq ırgesındegı bır auyldy jūmyspen qamtiyn baǧyt ıske qosylatyny aidan anyq. Tarihi eskertkış maŋaiyndaǧy eldıŋ ärtürlı sala boiynşa jūmyspen qamtyluyn şetel saparlarymyzda talai közben körıp jürmız. Eskertkış tübındegı Qarabastau auylynda nebärı 20 otbasy tūrady eken. Osy 20 otbasyn tolyqtai jūmyspen qamatamasyz etuge eskertkıştıŋ tarihi qūndylyǧy tolyq jetıp jatyr.
Taŋbaly tas eskertkışterı erte qola däuırınen bastap temır däuırıne deiıngı aralyqtaǧy dıni-mifologiialyq, tūrmys-tırşılık körınısterınen habar beredı. Mūnda Kök Täŋırı men kielı ruhtarǧa taǧzym jasalyp, as berılgenı, jerleu räsımderı jäne taǧy basqa maŋyzdy joralǧylar ötkızılgenı arheologiialyq tūrǧydan däleldengen. Degenmen, eskertkışterdıŋ toza bastaǧany baiqalady. Ony qorǧap, saqtap, bolaşaq ūrpaqqa qaldyru mäselesımen erte bastan şūǧyldanuymyz kerek. Öitkenı, eskertkışterge jauyn da, jel de, kün de ziian şektıredı.
Taŋbalyda qos kiız üi tıgılıptı. Işınde eskertkış turaly kıtaptar satylady. Qazaqtyŋ ūlttyq jihazdary men ärtürlı jädıgerlerın köruge bolady. İgı bastamaǧa quanyp qaldyq. Endı ūlttyq susyndar men taǧamdar, jalǧa alyp mınuge arnalǧan jylqy, kiız üidıŋ ışınde jaiǧasyp otyruǧa eden (nemese kiız töselıp) jatsa, tıptı qatyp keter edı. Eskertkıştı jüielı nasihattaityn ortalyq qūrylyp, halyqpen, turistık kompaniialarmen jüielı jūmys jasalsa ǧoi dep oiladyq.
Besşatyr qorǧandary
Ekınşı künı Qapşaǧai su qoimasynyŋ maŋyndaǧy Tamǧaly tasta tularymyzdy jelbırettık. Su jaǧasyndaǧy biık jarqabaq körkem körınıs syilasa, Ilenıŋ arǧy betınen «Köşpendıler» filmı üşın äzırlengen qorǧandar da tarihi orynǧa sän bere tüsedı. Buddalyq suretterı bar tarihi nysan bolaşaqta turizmdı damytuǧa öte qolaily oryn ekenı anyq. Mūnda XVIII ǧasyrdaǧy Joŋǧar şapqynşylyǧy kezınde uaqytşa mekendegen joŋǧarlar buddalardyŋ beinelerın tasqa qaşap salyp, tabynu ornyna ainaldyrǧan körınedı. Al «Qyz Jıbek» filmın tüsıru kezınde salynǧan qazaq rularynyŋ taŋbalaryn da bügınde tarihi eskertkış qataryna jatqyzuǧa bolady.
Ekspedisiia müşelerı Tamǧalydan şyǧyp «Altyn emel» ūlttyq tabiǧi parkıne qarai jol tarttyq. Bız «Altyn emeldegı» Basşi auylyna jetkenşe qas qaraiyp, keş bola bastady. Onda qonaqtar qondyruǧa arnalǧan äp-ädemı kiız üiler tıgılgen eken. Turistık baǧyttaǧy tyŋ bastama bärımızdı quantty. Sol sebeptı de, aqysyn tölep kiız üige qonyp şyqtyq. Özımızdıŋ kiız üidı tularmen bezendırıp, estelık bolsyn dep suretke tüstık. «Qazaq-moŋǧol dostyǧy jasai bersın!» dep mäz-meiram bolystyq.
«Altyn emel» ūlttyq tabiǧi parkınıŋ bas direktory Halyq Baiadılov bızdı öz kabinetınde qabyldap, «Altyn emel» jaiynda kıtaptar syilady. Ertesıne Janserık esımdı gid-tanystyruşynyŋ jetekşılıgımen Besşatyrǧa qarai jol jürdık. Tabiǧi parktıŋ sūlulyǧy köz tūndyrady. Jol boiy türlı aŋ-qūstar kezdesıp otyrady. Janserık jol boiy tabiǧi qoryqta türlı jan-januarlarmen qatar mūnda qūlannyŋ bar ekenın de aityp öttı. Olardyŋ sany jyl saiyn artyp keledı eken.
Besşatyr alystan bes qorǧan tärızdı körınedı. Bıraq jaqyndai tüskende saq qorǧandarynyŋ sany äldeqaida köp ekenın aŋǧarasyz. Bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı IV-V ǧasyrdarǧa tän qorǧandardyŋ ışındegı eŋ ülkenınıŋ biıktıgı – 17 metr, al diametrı 104 metr. Älbette, qorǧandardyŋ biıktıgı mūnda jerlengen tūlǧanyŋ därejesınıŋ joǧary ekendıgın bıldıredı. Tızbektelgen qorǧandardyŋ ainalasy köptegen meŋgır tastarmen qorşalǧan. Būl meŋgır tastarda ärtürlı aŋ-qūstardyŋ beinelerı, türlı taŋbalar qaşalyp salynǧan.
Saq qorǧandarynda Qarabatyr baqsylyq räsım jasap, şaŋqobyzda muzykalyq şyǧarmalar oinady. Al Jasūlan Nauryzäliev däl mūndai sūlu tarihi oryndy körmegen ol airyqşa äserlı körınıske şeksız süisınıp, quanyşy qoinyna syimai, ärbır qorannyŋ basyna bır köterılıp, qoldy-aiaqqa tūrmai jügırıp jürdı.
Besşatyrdy eŋ alǧaş ǧylymi tūrǧyda Kemal Aqyşev zerttegen eken. Bıraq ol köptegen qorǧandardyŋ zertteluın keiıngı ūrpaqtyŋ enşısıne qaldyrǧan. Öitkenı, ol kısı uaqyt ötken saiyn zertteudıŋ tehnologiialyq mümkındıkterınıŋ artatynyn tüsınse kerek. Bır qorǧanǧa rekonstruksiia jasalyp, muzei jasau äreketı qolǧa alynypty. Betonmen qorǧan töbesıne köterıletın baspaldaq jasalyp, sosyn ışıne enetın esık, ışkı jaidyŋ körınısterın qalypqa keltırıp, jerleu ornynyŋ baiyrǧy qalpyn körsetuge sättı talpynys jasalǧan eken. Alaida jūmys tolyq aiaqtalmaǧany körınıp tūr. Būǧan dala muzeiı deŋgeiıne jetkızu üşın aqparattyq maǧlūmattar jazyp ılu, artifaktıler qoiu, jaryq qoiu, ärlep-sylau, äktep-syrlau taǧy basqa jūmystardy jüzege asyru kerek.
Qaitar jolda Şyŋǧys hannyŋ oşaqtasy atty eskertkışke soqtyq. Ainaldyra qoiylǧan meŋgır tastar qola däuırındegı Kök Täŋırge, aruaqtary tabynu, qūrbandyq şalu orny bolǧany ap-anyq körınıp tūr. Qola däuırı eskertkışterınıŋ bılıktı mamany, arheolog Törbat Sagaany da būl oiymyzdy quattap, pıkır bıldırdı. Rasynda, qazannyŋ būttaryndai bolǧan tastardyŋ ortasynda ot jaǧylǧany, mal süiekterı tabylǧany anyqtalǧan. İä, Altyn emel jerı as ötkızıp, aruaqtarǧa qūrmet körsetıletın ertede öte qasiettı oryn bolǧanǧa ūqsaidy. Tau bauraiy, özen jaǧasy, qysta qar qalyŋ tüspeitın erekşe qasietı, Besşatyr qorǧandary osyny körsetıp otyr. Kım bılsın, osynau qasiettı jerdı bır kezderı Şyŋǧys han da basa-köktep ötpei, qūrbandyq şalyp, aruaqtarǧa taǧzym jasaǧan bolar… Meŋgır tastardyŋ Şyŋǧys hannyŋ qazandyǧy atanuy bälkım, sodan da şyǧar.
Esık muzeiı
Esık qorǧandarynan da bız osyndai sūlulyqty, tabiǧatpen kömkerılgen körınıstı köremız. Belgılı arheologtar Kemal Aqyşev pen Beken Nūrmūhamedov anyqtaǧan Altyn adam qazaqtyŋ qana emes, küllı köşpelı halyqtardyŋ maqtanyşyna ainalyp otyr. Şeteldık qonaǧymyz Törbat Sagaany şaǧyn ǧana Esık muzeiınıŋ jūmysy men jädıgerlerıne dän razy boldy. Aŋ stilındegı Altyn adam kiımınıŋ ärbır bölıgı köne däuır dünietanymynan syr şertetındıgı kımdı bolsa da qairan qaldyrady. Mūnda keiıngı kezde Qazaqstan jerınen tabylǧan bırneşe «Altyn adamdar» turaly aqparat aluǧa bolady. Solardyŋ bırı – Qyrym Altynbekov qalpyna keltırgen Batys Qazaqstannan tabylǧan «Altyn adam» beinesı.
Kielı aǧaş
El auzynda «Äulie aǧaş» dep atalyp ketken Kielı aǧaş Jarkent qalasynyŋ tübınde eken. Aǧaşty kielıge balau, oǧan şübırek bailau jalpy türık halyqtarynyŋ köpşılıgıne tän dünie.
Kielı aǧaştyŋ jan jaǧyndaǧy ainala ösken şaǧyndau taldar ortaǧa qarai iılıp tūr. Jetı adam qūşaǧyna äreŋ alatyn alyp aǧaşty ainaldyra jol salynǧan. Sol jolmen ainalyp adamdar tılek tılep, aruaqtarǧa tabynady. Iаǧni aruaqtarmen bailanysqa tüsetın, küş-quat alatyn, auru-syrqaudan emdeletın, bala sūraityn oryn retınde būl jer erteden belgılı. Kielı aǧaşty qūşaqtaǧanda erekşe tylsym tolqyndar sezılıp, airyqşa küş-quatyn bıldırgendei. Qarabatyr daŋǧyrasyn qaǧyp, aruaqtarǧa qūrmet körsettı. Bızdıŋ boiymyz balqyp, kielı aǧaştyŋ qūdıretıne şyn sengendei boldyq. Tabiǧat ananyŋ köptegen tylsym küşterı bızge beimälım ǧoi.
Almatydaǧy altyn jädıgerler
Almatydaǧy memlekettık ortalyq muzeidıŋ ışındegı jädıgerler erekşe äser ettı. Äsırese, ondaǧy altyn qordaǧy jädıgerler közdıŋ jauyn alady. Memlekettık ortalyq muzei direktorynyŋ orynbasary Babaqūmar Qinaiatūly ärbır jädıgerlerdı airyqşa yqylaspen tanystyryp, Moŋǧoliiadan kelgen qonaǧymyzǧa erekşe ıltipat bıldırdı.
Ekspedisi aiasynda Äl Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ tarih, arheologiia jäne etnologiia fakultetınde tarih ǧylymynyŋ doktory, professor Äbdeş Töleubaevpen resmi kezdesu ötkızıldı. Kezdesu barysynda Moŋǧoliia ǧylym akademiiasynyŋ tarih jäne arheologiia instituty men QazŪU arasynda ärıptestık bailanysty arttyryp, täjıribe boiynşa studentter almasu mäselesı aityldy. PhD doktory, professor Törbat Sagaany qazaq jerınde maqtanuǧa tūrarlyq eskertkışterdıŋ köptıgın aityp, olardy bırlesıp zertteuge qyzyǧuşylyq tanytty. Ol Moŋǧoliiadaǧy joǧary deŋgeidegı elitalyq eskertkışter men ǧūryptyq keşenderdı qazaq studentterınıŋ köru kerektıgın de söz ettı.
Sondai-aq, ekspedisiia qatysuşylary Qyrym Altynbekovtıŋ «Qyrym araly» restavrasiialyq ortalyǧynda bolyp, baǧa jetpes qūndy eksponattardyŋ qalai qalpyna keltıretındıgın öz közderımen kördı. Qyrym Altynbekov ıske kırıspes būryn öz obektısın äbden zerttep, köptegen tarihi materialdardy oqyp baryp jūmys bastaityndyǧy taudai bolyp üiılıp jatqan kıtaptardan aŋǧarylady. Qyrym aǧa öz täjıribesımen tuysqan moŋǧoliialyq ärıptesterımen tegın bölısuge äzır ekendıgın jetkızdı. Bügınde Qyrym Altynbekovtıŋ jädıgerlerdı qalypqa ketıru ädıs-täsılderı men jaŋa tehnologiialyq mümkındıkterı älemdık deŋgeide sūranysqa ie ekenın aita ketken jön. Öitkenı, osy künı Qyrym Altynbekovtıŋ zerthanasynan täjıribe ötıp, öz bılımderın arttyruǧa yntaly şeteldıkterdıŋ köp ekenı mälım. Al bız özımız osyndai ardaqtylarymyzdy baǧalai alyp otyrmyz ba?
Tüiın:
Būl Moŋǧoliianyŋ Tarih jäne arheologiia institutymen bırlesıp jüzege asyrǧan şaǧyn ekspedisiia bolaşaqta jüzege asar ülken, auqymdy ekspedisiialar men konferensiialardyŋ basy ekenı anyq. Qola jäne erte temır däuırı bölımınıŋ jetekşısı, PhD doktor, professor Törbat Sagaanymen ärıptestık josparlar qūrylyp, aldaǧy jyldarǧa bırlesken jobalar äzırlendı. Köşpelı ūly imperiialardy bırlesıp qūrǧan qazaq pen moŋǧol ejelden tuys halyqtar. Bıraq tuystardy är kez bölektep, bır-bırıne qas, jau etuge tyrysuşy syrtqy küşterdıŋ bar ekenın ūmytpauymyz kerek. Keiıngı kezde osy syrtqy küşter bızdıŋ dostyǧymyzǧa nūsqan keltırude. Qany men jany, tūrmysy men salty bır moŋǧol aǧaiyndarmen tatulyǧymyz mäŋgılık bolsyn!
Taŋbaly tas sapary
IýNESKO-nyŋ bükılälemdık mūralar tızımıne engen Almaty oblysyndaǧy Taŋbaly tas eskerkışterıne bara jatqanda oidym-oidym jol bärımızdı äbden qajytty. Şeteldıkter qazaqtyŋ tarihqa degen qūrmetın osy jol arqyly-aq baǧalaityndai qysylyp-qymtyryldyq. Qazaqtyŋ qasiettı Mekke-Mädinesı – ejelgı eskertkışterı ornalasqan tarihi oryndar ǧoi.
Taŋbaly tas Almatydan 170 şaqyrymdai qaşyqtyqta ornalassa, eskertkış baǧytyna būrylǧannan keiın qalǧan 35 şaqyrym joly kölıgıŋız ben jüikeŋızdıŋ qyp-qyzyl soryna ainalady.
Taŋbalydaǧy qoryqşy Nūrahan aǧanyŋ aituynşa, būl joldar 1990 jyldardan bastap mülde jöndeu körmegen. Osydan üş-tört jyl būryn osy jerge öz kölıgımmen şeteldıkterdı alyp kelgenımde de jol mäselesın kötergen edık. Şaǧyn kölıgımnıŋ asty qaita-qaita soǧylyp, būzylyp äreŋ baryp-qaitqan edım mūnda. Būl mäsele "baiaǧy jartas - sol jartas" küiınde qalyp otyr eken. Mūnyŋ bärı şeneunıkterdıŋ ata tarihqa degen nemqūraily közqarasyn ǧana bıldırmeidı, el ekonomikasyna sübelı üles qosar turizm salasynyŋ damuyna selqostyqty aŋǧartady.
Taŋbaly eskertkışterıne turister tartu jolǧa qoiylsa, qoryq ırgesındegı bır auyldy jūmyspen qamtiyn baǧyt ıske qosylatyny aidan anyq. Tarihi eskertkış maŋaiyndaǧy eldıŋ ärtürlı sala boiynşa jūmyspen qamtyluyn şetel saparlarymyzda talai közben körıp jürmız. Eskertkış tübındegı Qarabastau auylynda nebärı 20 otbasy tūrady eken. Osy 20 otbasyn tolyqtai jūmyspen qamatamasyz etuge eskertkıştıŋ tarihi qūndylyǧy tolyq jetıp jatyr.
Taŋbaly tas eskertkışterı erte qola däuırınen bastap temır däuırıne deiıngı aralyqtaǧy dıni-mifologiialyq, tūrmys-tırşılık körınısterınen habar beredı. Mūnda Kök Täŋırı men kielı ruhtarǧa taǧzym jasalyp, as berılgenı, jerleu räsımderı jäne taǧy basqa maŋyzdy joralǧylar ötkızılgenı arheologiialyq tūrǧydan däleldengen. Degenmen, eskertkışterdıŋ toza bastaǧany baiqalady. Ony qorǧap, saqtap, bolaşaq ūrpaqqa qaldyru mäselesımen erte bastan şūǧyldanuymyz kerek. Öitkenı, eskertkışterge jauyn da, jel de, kün de ziian şektıredı.
Taŋbalyda qos kiız üi tıgılıptı. Işınde eskertkış turaly kıtaptar satylady. Qazaqtyŋ ūlttyq jihazdary men ärtürlı jädıgerlerın köruge bolady. İgı bastamaǧa quanyp qaldyq. Endı ūlttyq susyndar men taǧamdar, jalǧa alyp mınuge arnalǧan jylqy, kiız üidıŋ ışınde jaiǧasyp otyruǧa eden (nemese kiız töselıp) jatsa, tıptı qatyp keter edı. Eskertkıştı jüielı nasihattaityn ortalyq qūrylyp, halyqpen, turistık kompaniialarmen jüielı jūmys jasalsa ǧoi dep oiladyq.
Besşatyr qorǧandary
Ekınşı künı Qapşaǧai su qoimasynyŋ maŋyndaǧy Tamǧaly tasta tularymyzdy jelbırettık. Su jaǧasyndaǧy biık jarqabaq körkem körınıs syilasa, Ilenıŋ arǧy betınen «Köşpendıler» filmı üşın äzırlengen qorǧandar da tarihi orynǧa sän bere tüsedı. Buddalyq suretterı bar tarihi nysan bolaşaqta turizmdı damytuǧa öte qolaily oryn ekenı anyq. Mūnda XVIII ǧasyrdaǧy Joŋǧar şapqynşylyǧy kezınde uaqytşa mekendegen joŋǧarlar buddalardyŋ beinelerın tasqa qaşap salyp, tabynu ornyna ainaldyrǧan körınedı. Al «Qyz Jıbek» filmın tüsıru kezınde salynǧan qazaq rularynyŋ taŋbalaryn da bügınde tarihi eskertkış qataryna jatqyzuǧa bolady.
Ekspedisiia müşelerı Tamǧalydan şyǧyp «Altyn emel» ūlttyq tabiǧi parkıne qarai jol tarttyq. Bız «Altyn emeldegı» Basşi auylyna jetkenşe qas qaraiyp, keş bola bastady. Onda qonaqtar qondyruǧa arnalǧan äp-ädemı kiız üiler tıgılgen eken. Turistık baǧyttaǧy tyŋ bastama bärımızdı quantty. Sol sebeptı de, aqysyn tölep kiız üige qonyp şyqtyq. Özımızdıŋ kiız üidı tularmen bezendırıp, estelık bolsyn dep suretke tüstık. «Qazaq-moŋǧol dostyǧy jasai bersın!» dep mäz-meiram bolystyq.
«Altyn emel» ūlttyq tabiǧi parkınıŋ bas direktory Halyq Baiadılov bızdı öz kabinetınde qabyldap, «Altyn emel» jaiynda kıtaptar syilady. Ertesıne Janserık esımdı gid-tanystyruşynyŋ jetekşılıgımen Besşatyrǧa qarai jol jürdık. Tabiǧi parktıŋ sūlulyǧy köz tūndyrady. Jol boiy türlı aŋ-qūstar kezdesıp otyrady. Janserık jol boiy tabiǧi qoryqta türlı jan-januarlarmen qatar mūnda qūlannyŋ bar ekenın de aityp öttı. Olardyŋ sany jyl saiyn artyp keledı eken.
Besşatyr alystan bes qorǧan tärızdı körınedı. Bıraq jaqyndai tüskende saq qorǧandarynyŋ sany äldeqaida köp ekenın aŋǧarasyz. Bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı IV-V ǧasyrdarǧa tän qorǧandardyŋ ışındegı eŋ ülkenınıŋ biıktıgı – 17 metr, al diametrı 104 metr. Älbette, qorǧandardyŋ biıktıgı mūnda jerlengen tūlǧanyŋ därejesınıŋ joǧary ekendıgın bıldıredı. Tızbektelgen qorǧandardyŋ ainalasy köptegen meŋgır tastarmen qorşalǧan. Būl meŋgır tastarda ärtürlı aŋ-qūstardyŋ beinelerı, türlı taŋbalar qaşalyp salynǧan.
Saq qorǧandarynda Qarabatyr baqsylyq räsım jasap, şaŋqobyzda muzykalyq şyǧarmalar oinady. Al Jasūlan Nauryzäliev däl mūndai sūlu tarihi oryndy körmegen ol airyqşa äserlı körınıske şeksız süisınıp, quanyşy qoinyna syimai, ärbır qorannyŋ basyna bır köterılıp, qoldy-aiaqqa tūrmai jügırıp jürdı.
Besşatyrdy eŋ alǧaş ǧylymi tūrǧyda Kemal Aqyşev zerttegen eken. Bıraq ol köptegen qorǧandardyŋ zertteluın keiıngı ūrpaqtyŋ enşısıne qaldyrǧan. Öitkenı, ol kısı uaqyt ötken saiyn zertteudıŋ tehnologiialyq mümkındıkterınıŋ artatynyn tüsınse kerek. Bır qorǧanǧa rekonstruksiia jasalyp, muzei jasau äreketı qolǧa alynypty. Betonmen qorǧan töbesıne köterıletın baspaldaq jasalyp, sosyn ışıne enetın esık, ışkı jaidyŋ körınısterın qalypqa keltırıp, jerleu ornynyŋ baiyrǧy qalpyn körsetuge sättı talpynys jasalǧan eken. Alaida jūmys tolyq aiaqtalmaǧany körınıp tūr. Būǧan dala muzeiı deŋgeiıne jetkızu üşın aqparattyq maǧlūmattar jazyp ılu, artifaktıler qoiu, jaryq qoiu, ärlep-sylau, äktep-syrlau taǧy basqa jūmystardy jüzege asyru kerek.
Qaitar jolda Şyŋǧys hannyŋ oşaqtasy atty eskertkışke soqtyq. Ainaldyra qoiylǧan meŋgır tastar qola däuırındegı Kök Täŋırge, aruaqtary tabynu, qūrbandyq şalu orny bolǧany ap-anyq körınıp tūr. Qola däuırı eskertkışterınıŋ bılıktı mamany, arheolog Törbat Sagaany da būl oiymyzdy quattap, pıkır bıldırdı. Rasynda, qazannyŋ būttaryndai bolǧan tastardyŋ ortasynda ot jaǧylǧany, mal süiekterı tabylǧany anyqtalǧan. İä, Altyn emel jerı as ötkızıp, aruaqtarǧa qūrmet körsetıletın ertede öte qasiettı oryn bolǧanǧa ūqsaidy. Tau bauraiy, özen jaǧasy, qysta qar qalyŋ tüspeitın erekşe qasietı, Besşatyr qorǧandary osyny körsetıp otyr. Kım bılsın, osynau qasiettı jerdı bır kezderı Şyŋǧys han da basa-köktep ötpei, qūrbandyq şalyp, aruaqtarǧa taǧzym jasaǧan bolar… Meŋgır tastardyŋ Şyŋǧys hannyŋ qazandyǧy atanuy bälkım, sodan da şyǧar.
Esık muzeiı
Esık qorǧandarynan da bız osyndai sūlulyqty, tabiǧatpen kömkerılgen körınıstı köremız. Belgılı arheologtar Kemal Aqyşev pen Beken Nūrmūhamedov anyqtaǧan Altyn adam qazaqtyŋ qana emes, küllı köşpelı halyqtardyŋ maqtanyşyna ainalyp otyr. Şeteldık qonaǧymyz Törbat Sagaany şaǧyn ǧana Esık muzeiınıŋ jūmysy men jädıgerlerıne dän razy boldy. Aŋ stilındegı Altyn adam kiımınıŋ ärbır bölıgı köne däuır dünietanymynan syr şertetındıgı kımdı bolsa da qairan qaldyrady. Mūnda keiıngı kezde Qazaqstan jerınen tabylǧan bırneşe «Altyn adamdar» turaly aqparat aluǧa bolady. Solardyŋ bırı – Qyrym Altynbekov qalpyna keltırgen Batys Qazaqstannan tabylǧan «Altyn adam» beinesı.
Kielı aǧaş
El auzynda «Äulie aǧaş» dep atalyp ketken Kielı aǧaş Jarkent qalasynyŋ tübınde eken. Aǧaşty kielıge balau, oǧan şübırek bailau jalpy türık halyqtarynyŋ köpşılıgıne tän dünie.
Kielı aǧaştyŋ jan jaǧyndaǧy ainala ösken şaǧyndau taldar ortaǧa qarai iılıp tūr. Jetı adam qūşaǧyna äreŋ alatyn alyp aǧaşty ainaldyra jol salynǧan. Sol jolmen ainalyp adamdar tılek tılep, aruaqtarǧa tabynady. Iаǧni aruaqtarmen bailanysqa tüsetın, küş-quat alatyn, auru-syrqaudan emdeletın, bala sūraityn oryn retınde būl jer erteden belgılı. Kielı aǧaşty qūşaqtaǧanda erekşe tylsym tolqyndar sezılıp, airyqşa küş-quatyn bıldırgendei. Qarabatyr daŋǧyrasyn qaǧyp, aruaqtarǧa qūrmet körsettı. Bızdıŋ boiymyz balqyp, kielı aǧaştyŋ qūdıretıne şyn sengendei boldyq. Tabiǧat ananyŋ köptegen tylsym küşterı bızge beimälım ǧoi.
Almatydaǧy altyn jädıgerler
Almatydaǧy memlekettık ortalyq muzeidıŋ ışındegı jädıgerler erekşe äser ettı. Äsırese, ondaǧy altyn qordaǧy jädıgerler közdıŋ jauyn alady. Memlekettık ortalyq muzei direktorynyŋ orynbasary Babaqūmar Qinaiatūly ärbır jädıgerlerdı airyqşa yqylaspen tanystyryp, Moŋǧoliiadan kelgen qonaǧymyzǧa erekşe ıltipat bıldırdı.
Ekspedisi aiasynda Äl Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ tarih, arheologiia jäne etnologiia fakultetınde tarih ǧylymynyŋ doktory, professor Äbdeş Töleubaevpen resmi kezdesu ötkızıldı. Kezdesu barysynda Moŋǧoliia ǧylym akademiiasynyŋ tarih jäne arheologiia instituty men QazŪU arasynda ärıptestık bailanysty arttyryp, täjıribe boiynşa studentter almasu mäselesı aityldy. PhD doktory, professor Törbat Sagaany qazaq jerınde maqtanuǧa tūrarlyq eskertkışterdıŋ köptıgın aityp, olardy bırlesıp zertteuge qyzyǧuşylyq tanytty. Ol Moŋǧoliiadaǧy joǧary deŋgeidegı elitalyq eskertkışter men ǧūryptyq keşenderdı qazaq studentterınıŋ köru kerektıgın de söz ettı.
Sondai-aq, ekspedisiia qatysuşylary Qyrym Altynbekovtıŋ «Qyrym araly» restavrasiialyq ortalyǧynda bolyp, baǧa jetpes qūndy eksponattardyŋ qalai qalpyna keltıretındıgın öz közderımen kördı. Qyrym Altynbekov ıske kırıspes būryn öz obektısın äbden zerttep, köptegen tarihi materialdardy oqyp baryp jūmys bastaityndyǧy taudai bolyp üiılıp jatqan kıtaptardan aŋǧarylady. Qyrym aǧa öz täjıribesımen tuysqan moŋǧoliialyq ärıptesterımen tegın bölısuge äzır ekendıgın jetkızdı. Bügınde Qyrym Altynbekovtıŋ jädıgerlerdı qalypqa ketıru ädıs-täsılderı men jaŋa tehnologiialyq mümkındıkterı älemdık deŋgeide sūranysqa ie ekenın aita ketken jön. Öitkenı, osy künı Qyrym Altynbekovtıŋ zerthanasynan täjıribe ötıp, öz bılımderın arttyruǧa yntaly şeteldıkterdıŋ köp ekenı mälım. Al bız özımız osyndai ardaqtylarymyzdy baǧalai alyp otyrmyz ba?
Tüiın:
Būl Moŋǧoliianyŋ Tarih jäne arheologiia institutymen bırlesıp jüzege asyrǧan şaǧyn ekspedisiia bolaşaqta jüzege asar ülken, auqymdy ekspedisiialar men konferensiialardyŋ basy ekenı anyq. Qola jäne erte temır däuırı bölımınıŋ jetekşısı, PhD doktor, professor Törbat Sagaanymen ärıptestık josparlar qūrylyp, aldaǧy jyldarǧa bırlesken jobalar äzırlendı. Köşpelı ūly imperiialardy bırlesıp qūrǧan qazaq pen moŋǧol ejelden tuys halyqtar. Bıraq tuystardy är kez bölektep, bır-bırıne qas, jau etuge tyrysuşy syrtqy küşterdıŋ bar ekenın ūmytpauymyz kerek. Keiıngı kezde osy syrtqy küşter bızdıŋ dostyǧymyzǧa nūsqan keltırude. Qany men jany, tūrmysy men salty bır moŋǧol aǧaiyndarmen tatulyǧymyz mäŋgılık bolsyn!
Arman ÄUBÄKIR, PhD doktorant
