Qazaqtyŋ köptegen qasiettı, tarihi, tabiǧi körkem jerlerın, sonyŋ ışınde, Ūlytau öŋırın aralauǧa mümkındık beretın belgılı käsıpker Marǧūlan Seisembaev bastap, ūiytqy bolǧan "Nomad explorer" jobasy aiasyndaǧy "Ūlytau mūrasy" ekspedisiiasyna ä degennen-aq qosylǧymyz kelgen-aq edı. Ekspedisiiaǧa erıktıler toby öz qarajatymen, kölıgımen, qajettı azyq-tülık, jabdyǧymen şyǧuǧa mındettı bolatyn. Ärine, eŋ bastysy mäsele kölık bolatyn. Almatyda şaǧyn kölemde käsıppen ainalysatyn, tübı jezqazǧandyq Säbit Bükırov esımdı azamat menı öz kölıgımen alyp jüruge kelısımın bergende quanyşymda şek bolmady.
Sonymen, Säbit Bükırov bastaǧan tobymyzdyŋ qūramynda Güljanat Bükırova, Nūrjan Bükırov, Abai Äuezov, Baqyt Aŋdaǧūlov, Dulat Hasenov jäne osy joldardyŋ avtory Jezqazǧanda bas qosyp, jolǧa şyqty. Bız ekı djip maşinasymen qalanyŋ Säken Seifullin eskertkışı ornalasqan alaŋǧa eŋ alǧaşqy bolyp jetken ekenbız. Sosyn Almaty, Astana, Atyrau, Aqtöbe taǧy basqa qalalardan kölıkter bırınen soŋ bırı kele bastady. Jalpy kölemı 15-16 kölıktei jinaldy. Top basşymyz Marǧūlan Seisembaev pen «Ūlytau» muzeiınıŋ direktory Baqtiiar Qojahmetov eskertkışterdı büldırmeudı, qauıpsızdıktı saqtau erejelerın tüsındırdı.
Ekınşı keşen – Dombauyl dyŋy. Onyŋ da ainalasynan köptegen molalar oryn tapqan. Oǧyz-qypşaq ülgısınde salynǧan qūrylys turaly da aŋyzdar köp. Sondai aŋyzdardyŋ bırınde Dombauyldy naimannan şyqqan äigılı Ketbūǧy jyraudyŋ äkesıne salynǧan mazar dep qarastyrady eken.
Joşy han mazary maŋyndaǧy Qara keŋgır özenı jaǧalauynda palatkalar tıgıp, ot jaǧyp, azyq-tülık, as-suymyzdy qamdap, qonyp şyqtyq. Ekspedisiianyŋ alǧaşqy künı bızdıŋ top ot jaǧyp, quyrdaq pısırdı. Tabiǧat aiasynda, jalyndaǧan otqa pısken tamaqtyŋ dämı tıl üiıredı, şırkın! Ärmen qarai, jastar jaǧy "Tūran-TV" telearnasynyŋ jurnalistı Erlan aǧamyzdyŋ tylsymǧa toly äŋgımesın tamsana tyŋdap, astanalyq Qūralai äpkemızdıŋ etnografiialyq jūmbaqtaryn şeşemın dep bas qatyryp, öte keş jatty. Laulap janǧan oşaqtyŋ tübınde kez kelgen äŋgıme de dämdı bola tüsedı emes pe?! Ertesıne erte tūryp, as-auqat qamyna kırıstık. Az uaqytta ūiqy da qanyp qalǧan eken. Endıgı baǧyt - Alaşa han kesenesı.
Jol basşymyz Marǧūlan Seisembaev kemerınen asyp, tasyp jatqan Qara keŋgır özenıŋ tötelep keşıp ötetın qysqa joldy taŋdaǧan eken. Saqtyq üşın kölıkterdı özennen süirep ötetın KamAZ kölıgın daiyndap ta qoiǧan eken. Degenmen, barlyq jol talǧamaityn kölıkter özdıgınen sudan öttı. Tek ışınde bır-ekeuı ǧana sudan ötken soŋ öşıp qaldy... Odan keiın de özennıŋ batpaqty-sazdy salalarynan ötu oŋaiǧa soqpady. Bır-bırın süiregen djipter, KamAZ-dar. Mūnyŋ özı telekanal tılşılerı men fotograftarǧa qyzyqty material, qasymyzdaǧy eŋ kışkentai serıgımız alty jasar Nūrjanǧa mäŋgı este qalar qyzyqty estelıkter tartu ettı.
Ne kerek, Alaşa han kesenesıne de jettık. Būl biıktıgı 10 metrge jetetın mūnaraly tarihi nysan ülkendegı jaǧynan osy maŋdaǧy eŋ ülken ǧūryptyq keşen bolyp sanalady. Kıreberısınde üş jüzdıŋ rularynyŋ taŋbalary salynǧan. Aŋyz boiynşa Alaşa han üş jüzdıŋ basyn qosqan eŋ alǧaşqy han retınde atalady. Endı bıreuler Qazaq handyǧynyŋ negızın qalaǧan Kerei men Jänıbek handardyŋ aqylşysy retınde de tılge tiek etedı. Alaşa han kesenesınıŋ ainalasyndaǧy köne qorymdar būl jerdıŋ kielı de qasiettı ekendıgın äigılei tüsedı. Bızdı Alaşa han kesenesındegı aŋ-qūs aiaqtarynyŋ ızderı taŋbalanǧany qyzyqtyrdy. Mūnara basyna köterılıp jaziraly keŋ alqapqa köz jügırtıp, darhan dalaǧa ıştei taǧzym jasadyq. Odan şyǧyp, Jezdı kentınıŋ maŋyndaǧy körıktı şatqalda tüskı as qamyn oilastyrdyq. Şatqaldaǧy aq qaiyŋdar, qolmen qoiyp, qalaǧandai jūmyr tastardan örılgen jarqabaq köŋılge körkem körınıster syilaidy.
Jol boiy Marǧūlan Seisembaev öz balalyq şaǧyn ötkızgen Malşybai auylyna soqtyq. Özı tūrǧan üige, būrynǧy mädeniet saraiy ǧimaratyna soǧyp, balalyq şaǧyndaǧy qyzyqty estelıkterımen bölıstı. Estelıkterınıŋ ışındegı eŋ qyzyǧy, bozbala mahabbatymen kırpış astyna hat jasyryp, habar almasqany boldy. Ädemı estelıkter jastardyŋ köŋılın bır serpıltıp tastady. 
Ärmen qarai, ekspedisiia müşelerı Tau-keŋ jäne balqytu ısı mūrajaiyna soqty. Muzei direktory Qazaqstandaǧy keŋ igeru ısınıŋ tarihy sonau qola däuırınen bastalatyndyǧyna erekşe nazar audaryp, qyzyqty derektermen bölıstı.
Ol kısınıŋ aituynşa, Ūlytau öŋırınen qola däuırıne tän 20-ǧa juyq keŋ igeru, balqytu oşaqtary tabylǧan. Būl jerlerde qola däuırı zamanynda 2 myŋǧa juyq adam metall būiymdar öŋdıru ısımen şūǧyldanǧan dep boljanady. Muzeide qola däuırındegı rudalardy sūryptau, balqytu, ony qalyptarǧa qūiu körınısterı körsetıldı.Osy maqsatta sol zamannyŋ qūraldary men balqytu peşterı qoldanyldy.
Aŋyz boiynşa tau basynda jetı äulie jerlengen dep sanalady. Tau basyna köterılıp kele jatyp tılegen tılekterıŋız qabyl bolady dep sendıredı Äulie tau şyraqşysy Äbdırahman aǧamyz. Biıktegen saiyn tastardyŋ üiındısınen jinalǧan obalardy közımız şalady. Mūndai obalardy Moŋǧoliiadaǧy qasiettıge balanatyn Hanǧai tauynan da jiı kezdestırgen bolatynbyz. Şyraqşy aqsaqal äulie-baqsylardyŋ esımı jazylǧan tört būryşty baryqtarǧa qūran oqyp, dūǧa tılep otyrdy. Äulie taudyŋ şyŋynda temırden jasalǧan kiız üige kırıp, şyraqşy alyp şyqqan şelpekten auyz tidık. Būl kün, iaǧni 1 mamyr marqūm anamyz Saǧria Rysbaiqyzynyŋ tuǧan künı bolatyn. Şyraqşyǧa anamyzǧa arnap dūǧa etuın ötındık. Söitıp, Äulie tau şyŋynda marqūm anamyzdy qūrmetpen eske aldyq. Būl taudyŋ būlaǧy şipaly, ūşar basyna köterılgen adamnyŋ boiyna küş-quat bıtedı desedı jergılıktı jūrt. Tömen qarai qūldilap kele jatyp boiymyzdan bır belgısız küş-quat sezındık...
Jalpy auylda 25 üiırdei jylqy bar desedı. Ärbır otbasy qonaqtarǧa dastarhan jaiyp, byltyrdan saqtalǧan qymyzdaryn, sürlengen etterın, qūrt-ırımşıkterın taǧy basqa ūlttyq taǧamdaryn ūsynyp jatty. Öz kezegınde Berık Äbdıǧali, Marǧūlan Seisembaev tärızdı azamattar bie bailaǧan otbasylarǧa şaǧyn syilyqtaryn tartu ettı. Äuelı kelınşekter qūlyn bailanǧan jelınıŋ qazyqtaryn sary maimen mailap alady. Sosyn qūlyndy biege jıberıp, emşekterın iıtıp alady. Odan keiın ǧana baryp bienı sauu jūmysyna kırısedı. Alǧaşqy sauylǧan süttı qonaqtar şelegımen qotaryp ışıp, dämın tatyp jatty.
Kelesı şara Janaidar batyr eskertkışınıŋ alleiasynyŋ aşylu saltanaty ülgısınde jalǧasty. Būdan soŋ "Terısaqqan köktemı" festivalınıŋ saltanatty şarasy bastaldy. Onda Ūlytau audanynyŋ äkımı Hamit Omar "Ūlytau mūrasy" ekspedisiiasyn bastap kelgen Marǧūlan Seisembaev, Säken Seifullin esımdı käsıpkerlerdı alǧys hattarmen marapattady. Şaraǧa IýNESKO-nyŋ ökılı retınde qatysqan Ahmet Toqtabai "Terısaqqan köktemı" festvalınıŋ tärbielık maŋyzyn, IýNESKO tızımındegı tarihi-mädeni şaralar sanatyna engızıluı yqimal ekendıgın aityp quantty. Ekspedisiia jetekşısı Marǧūlan Seisembaev Atymtaidai jomarttyq tanytyp "Terısaqqan köktemı" etnofestivalıne 500 000 teŋge qolma-qol berıp, sonymen qatar, "Ūlytau" qoryq-mūrajaiyn damytuǧa 1 000 000 teŋge qarajat audaruǧa uäde ettı.
Şara aiasynda bız jalǧa at alyp mınıp, bır jasap qaldyq.
Festivalde qolöner būiymdarynyŋ körmesı, sadaq atu saiystary körınıs tapty. Al bızdıŋ ekspedisiia ärmen qarai qozǧalyp kettı.
Şeŋber auylyna jaqyn maŋyndaǧy Aqjarǧa (Aqjal) tüske qarai jettık. Töbesı qyzyl küreŋ, jaldary sarǧyş tüstı tabiǧat jynysy kün közımen türlı-tüstı bolyp qūbyla tüsedı. Jalt-jūlt etken şaqpaq tastar da közdıŋ jauyn alady. Al töbenıŋ tömengı jiekterındegı jūmyrtqadai döŋgelenıp, türlı-tüstı reŋkpen qūbylǧan töbeşıkter tabiǧat tylsymdaryna erıksız tamsandyrady, qiialdy baǧyndyrady. "Tūran-tv" telearnasyndaǧy Erlan Syzdyq kiıktıŋ müiızın tauyp kelıptı. Säken Orynbekūly Seifullin qyrdyŋ arǧy jaǧynan 5-6 kiık körgendıgın aityp keldı. Bızdıŋ ekipajdyŋ jetekşısı Säbit Bükırov bala kezınde otar-otar qoidai dalada örıp jürgen kiıkterdı osy Ūlytau ölkesınen körgendıgın aitady. Dastarhan basynda bügınde sany azaiyp, künnen künge qyrylyp jatqan kiıkterdıŋ taǧdyry söz boldy...
Qanyş atamyz ken qazynalaryn aşqanda ǧylymi jazbalarynda eskertken eken "tek pısken rudalardy paidalanu kerek, şikı, pısuı jetpegen rudalarǧa tispeu qajet" dep. Bügınde mystyŋ bai qorlary bıtken körınedı, end tereŋ qabattardaǧy kedei bölıkterıne auyz salynǧany ökınıştı jait. Tabiǧat anaǧa jasaǧan qamqorlyǧymyzdyŋ syqpyty osy bolsa kerek.
«Maqat saǧanasy» atalǧan kümbezdı kesene 20 ǧ, basynda jergılıktı Maqat esımdı baquatty kısınıŋ basqaruymen salynǧan eken. Özınıŋ jäne öz ūrpaqtarynyŋ bır jerde jatuyn oilastyryp, kesene astynda kameralar jasatqan. Kameralar ornalasqan jer döŋgelene pışındelgen plita tärızdı tastarmen kömkerılgen. Kesenede üş adam qoiatyn kamera bar. Eŋ şetkı tör jaqtaǧy kamerada jäne bergı kıreberıstegı kamerada adam mürdesı jatsa, ortasyndaǧy äielge arnalǧan kamera bos tūr. Sahananyŋ eŋ astyŋǧy qabatynda tereŋ or qazylǧan. Jaŋa mäiıt äkelıngen kezde būrynǧy süiekter tereŋ orǧa keseumen syrylyp tüsırıledı. Mūnda eŋ soŋǧy mäiıt 1994 jyly qoiylǧan eken. Osy tärızdes jerleu oryndary Qaraǧandy oblysynda sirek te bolsa, kezdesıp tūrady desedı jūrt. İslam dını äbden ornyqqan 20 ǧasyrda mūndai saǧananyŋ tūrǧyzyluy nenı bıldıredı dep oiǧa şomdyq.
Ertesıne Altynşoqy tauyna jol tarttyq. Onda Ämır Temırdıŋ qaldyrǧan tasynyŋ köşırmesı tūr. Eskertkış tastyŋ tüpnūsqasy Reseidıŋ ermitajynda saqtauly tūr. 1391 jyly Ämır Temır 200 000 äskerımen Toqtamys handy ökşelei quyp Ūlytauǧa kelgende tabiǧattyŋ sūlulyǧyn körıp tamnsanyp, osy tasty eskertkış retınde qoiuǧa būiryq berıptı. Keiın 1935 jyly älgı belgıtasty Qanyş Sätbaev jergılıktı aqsaqaldardyŋ körsetuımen tauyp, eŋ alǧaş baspasözge jariialaidy.
El auzyndaǧy aŋyz boiynşa Ämır Temır Toqtamysty uysynan şyǧaryp alǧanymen, onyŋ asta-tök altyn-kümıs bailyqtaryn qolǧa tüsıredı. "Bızdıŋ ızdegenımız bailyq emes, Toqtamystyŋ özı" dep osy Altynşoqyda bar bailyqty örteuge būiryq bergen desedı. Şoqy basyndaǧy jaŋǧan metall qaldyqtaryn Toqtamys qazynasynyŋ örtke balqytylan syqpyty dep qarastyrady qarapaiym halyq. Al ǧylymi zertteuler tūjyrymy mülde basqaşa. Şoqy metall öŋdıruge arnalǧan peş qyzmetın atqarǧan. Tastan qalanǧan qazandyqtyŋ jan-jaǧynan jel ürlenetın tesık saŋlylaular bar. Metall balqytu orny bır qarasaŋyz, saq qorǧandaryna da ūqsaidy. Şoqydaǧy jaŋǧan ruda qaldyqtary künnen künge azaiyp keledı. Ony Toqtamystyŋ balqytylǧan bailyǧy dep esepteitın jūrt teberıkke alyp ketuge qūmar bolsa kerek.
Kelesı dıttegen baǧytymyz Han ordasy boldy. Dualdary qūlap töbeşıkke ainalǧan, tört būryşty, qorǧan aldy su jüretın aryq qazylǧan ejelgı qalaşyq ornyna keldık. Halyq "Han ordasy" atap ketken jer bügınde patşa taq eskertkışımen, tas qorǧanmen, aryqqa salynǧan köpır t.b. zamanaui arhitekturalary arqyly qaita jaŋǧyrǧandai... Būl, ärine, Ūlytau audany äkımı Hamit Omardyŋ qajyrly eŋbegı. "Ūlytau aimaǧynda mūndai qalaşqtardyŋ sany 9-ǧa jetedı" deidı Ūlytau muzeiınıŋ direktory Baqttiiar Qojahmetov.
Jezqazǧanǧa jetken soŋ Baqyt Aŋdaǧūlov pen Dulat Hasenovtai märt, qara nardai käteptı, qajyrly azamattarmen qimai-qimai qoştastyq.
Jezqazǧan qalasynda qūrmettı injiner-metallurg, tehnika ǧylymynyŋ doktory Tölegen Bükırov aǧamyzdyŋ üiınde qonaqta boldyq. Ol kısı bügınde "Qazaqtyŋ Ketbūqasy" qoryn basqarady eken. Ketbūǧy turaly materialdar jinap, ūly babamyzdyŋ mūrasyn tügendeu şarasynyŋ basy-qasynda jürgen aǧamyzdan syilyqqa qyzyqty kıtaptar arqalap qaittyq. Tölegen aǧamyzdyŋ bauyry Sütemgen Taqabaiūly Bükırov Älkei Marǧūlan, Qanyş Sätbaetarǧa jolbasşylyqqa jürgen äigılı ölketanuşy bolsa, äkesı de osy öŋırge tanymal jurnalist bolǧan eken.
Osy keremet saiahatty ūiymdastyrǧan belgılı käsıpker Marǧūlan Seisembaevqa, osy jolsaparǧa menıŋ qatysuyma demeuşılık körsetken jany jomart Säbit Bükırovke şeksız alǧys bıldıremın. Ūlytau öŋırın Älkei Marǧūlan 1945-1970 jyldar aralyǧynda üzdıksız zerttegen. Araǧa elu jyldai uaqyt salyp Marǧūlan Seisembaev "Ūlytau mūrasy" atty ekspedisiia ūiymdastyryp otyr. Maǧan osynda bır tarihi sabaqtastyq bar tärızdı körınedı.
Ūly Babalardyŋ ızı qalǧan Ūlytauda qazaqtyŋ ärbır balasy boluy kerek. "Ūlytauǧa bardyŋ ba, ūlar etıŋ jedıŋ be?" degende ūialmai jauap beretın bolaiyq, aǧaiyn.
Sonymen, Säbit Bükırov bastaǧan tobymyzdyŋ qūramynda Güljanat Bükırova, Nūrjan Bükırov, Abai Äuezov, Baqyt Aŋdaǧūlov, Dulat Hasenov jäne osy joldardyŋ avtory Jezqazǧanda bas qosyp, jolǧa şyqty. Bız ekı djip maşinasymen qalanyŋ Säken Seifullin eskertkışı ornalasqan alaŋǧa eŋ alǧaşqy bolyp jetken ekenbız. Sosyn Almaty, Astana, Atyrau, Aqtöbe taǧy basqa qalalardan kölıkter bırınen soŋ bırı kele bastady. Jalpy kölemı 15-16 kölıktei jinaldy. Top basşymyz Marǧūlan Seisembaev pen «Ūlytau» muzeiınıŋ direktory Baqtiiar Qojahmetov eskertkışterdı büldırmeudı, qauıpsızdıktı saqtau erejelerın tüsındırdı.
Terektı äulie
Alǧaşqy baǧyt Terektı äulie keşenı boldy. Keşende bızdı tızbektelıp bırınıŋ soŋynan bırı ergen jylqy beinelı petroglifter taŋ qaldyrdy. Mūnda odan özge türlı taŋbalar men jartas suretterı köp kezdesedı eken. Terektı äulienıŋ astynan adamdar ötıp, künäsınen arylatyn jürek tasy, tiyn tastap tılek tıleitın qūdyǧy, qūdaidan taǧdyrdyŋ tartuyn sūraityn oryndyq tasy, aŋsaǧan armandaryŋyzdy syrǧanap bara jatyp tıleitın syrǧanaq tasy jäne taǧy basqa ziiarat jasaityn oryndary energetikalyq küş-quaty mol jer retınde qarapaiym halyqqa būrynnan belgılı. Terektı äulie keşenınıŋ ainalasy qol däuırınen bastap keiıngı zamanǧa deiın jalǧasqan eskı qorymdar mol ūşyrasady. Osynyŋ özı būl jerdıŋ ejelden kielı ruhtarǧa tabynu oşaǧy bolǧandyǧyn äigılep tūrǧandai. Sonda tüstenıp alyp, Joşy han men Dombauyl kesenelerıne jol tarttyq.
Joşy han mazary men Dombauyl dyŋy
Joşy han mazary men Dombauyl dyŋy keşenderın keşkı mezgılde araladyq. Şyŋǧys hannyŋ ülken ūly Joşy jerlengen mazardyŋ tarihy turaly jergılıktı ölketanuşy, tarihşy Aidar Ysqaqov äŋgımelep berdı. Kök kümbezdı mazar jaqtaularyn örnektı kırpışpen bezendırıp, kiız üidıŋ basqūryna ūqsatqan eken. Mazarda ekı mäiıt jerlengen. Bırınşı qabır ışınen taqtai tabytqa jerlengen adamnyŋ süiegı şyqqan. Älgı süiektıŋ oŋ qoly joq ekendıgı anyqtalǧan. Onyŋ üstıne qabır ışınen saltanatty kiım jūrnaqtary, qyzyl safiian etıktıŋ qaldyǧy, tūt jıbegınıŋ şırıp jatqan sılemderı, aŋ süiekterı men tüienıŋ bas süiegı, temır qarudyŋ synyqtary tabylǧan. Būl “Joşyny aŋ aulap jürgende qūlannyŋ aiǧyry şainap öltırdı” degen halyq aŋyzyna ündes keledı. Halyq aŋyzynda “Joşyny jerlegende bır qoly joq bolǧan” nemese “Joşynyŋ tek bır qolyn tauyp qoiǧan”, keide “bır şynaşaǧyn ǧana tapqan” degen är türlı joramaldar bar.
Ekınşı keşen – Dombauyl dyŋy. Onyŋ da ainalasynan köptegen molalar oryn tapqan. Oǧyz-qypşaq ülgısınde salynǧan qūrylys turaly da aŋyzdar köp. Sondai aŋyzdardyŋ bırınde Dombauyldy naimannan şyqqan äigılı Ketbūǧy jyraudyŋ äkesıne salynǧan mazar dep qarastyrady eken.
Joşy han mazary maŋyndaǧy Qara keŋgır özenı jaǧalauynda palatkalar tıgıp, ot jaǧyp, azyq-tülık, as-suymyzdy qamdap, qonyp şyqtyq. Ekspedisiianyŋ alǧaşqy künı bızdıŋ top ot jaǧyp, quyrdaq pısırdı. Tabiǧat aiasynda, jalyndaǧan otqa pısken tamaqtyŋ dämı tıl üiıredı, şırkın! Ärmen qarai, jastar jaǧy "Tūran-TV" telearnasynyŋ jurnalistı Erlan aǧamyzdyŋ tylsymǧa toly äŋgımesın tamsana tyŋdap, astanalyq Qūralai äpkemızdıŋ etnografiialyq jūmbaqtaryn şeşemın dep bas qatyryp, öte keş jatty. Laulap janǧan oşaqtyŋ tübınde kez kelgen äŋgıme de dämdı bola tüsedı emes pe?! Ertesıne erte tūryp, as-auqat qamyna kırıstık. Az uaqytta ūiqy da qanyp qalǧan eken. Endıgı baǧyt - Alaşa han kesenesı.
Alaşa han kesenesı
Jol basşymyz Marǧūlan Seisembaev kemerınen asyp, tasyp jatqan Qara keŋgır özenıŋ tötelep keşıp ötetın qysqa joldy taŋdaǧan eken. Saqtyq üşın kölıkterdı özennen süirep ötetın KamAZ kölıgın daiyndap ta qoiǧan eken. Degenmen, barlyq jol talǧamaityn kölıkter özdıgınen sudan öttı. Tek ışınde bır-ekeuı ǧana sudan ötken soŋ öşıp qaldy... Odan keiın de özennıŋ batpaqty-sazdy salalarynan ötu oŋaiǧa soqpady. Bır-bırın süiregen djipter, KamAZ-dar. Mūnyŋ özı telekanal tılşılerı men fotograftarǧa qyzyqty material, qasymyzdaǧy eŋ kışkentai serıgımız alty jasar Nūrjanǧa mäŋgı este qalar qyzyqty estelıkter tartu ettı.
Ne kerek, Alaşa han kesenesıne de jettık. Būl biıktıgı 10 metrge jetetın mūnaraly tarihi nysan ülkendegı jaǧynan osy maŋdaǧy eŋ ülken ǧūryptyq keşen bolyp sanalady. Kıreberısınde üş jüzdıŋ rularynyŋ taŋbalary salynǧan. Aŋyz boiynşa Alaşa han üş jüzdıŋ basyn qosqan eŋ alǧaşqy han retınde atalady. Endı bıreuler Qazaq handyǧynyŋ negızın qalaǧan Kerei men Jänıbek handardyŋ aqylşysy retınde de tılge tiek etedı. Alaşa han kesenesınıŋ ainalasyndaǧy köne qorymdar būl jerdıŋ kielı de qasiettı ekendıgın äigılei tüsedı. Bızdı Alaşa han kesenesındegı aŋ-qūs aiaqtarynyŋ ızderı taŋbalanǧany qyzyqtyrdy. Mūnara basyna köterılıp jaziraly keŋ alqapqa köz jügırtıp, darhan dalaǧa ıştei taǧzym jasadyq. Odan şyǧyp, Jezdı kentınıŋ maŋyndaǧy körıktı şatqalda tüskı as qamyn oilastyrdyq. Şatqaldaǧy aq qaiyŋdar, qolmen qoiyp, qalaǧandai jūmyr tastardan örılgen jarqabaq köŋılge körkem körınıster syilaidy.
Jol boiy Marǧūlan Seisembaev öz balalyq şaǧyn ötkızgen Malşybai auylyna soqtyq. Özı tūrǧan üige, būrynǧy mädeniet saraiy ǧimaratyna soǧyp, balalyq şaǧyndaǧy qyzyqty estelıkterımen bölıstı. Estelıkterınıŋ ışındegı eŋ qyzyǧy, bozbala mahabbatymen kırpış astyna hat jasyryp, habar almasqany boldy. Ädemı estelıkter jastardyŋ köŋılın bır serpıltıp tastady.
Ärmen qarai, ekspedisiia müşelerı Tau-keŋ jäne balqytu ısı mūrajaiyna soqty. Muzei direktory Qazaqstandaǧy keŋ igeru ısınıŋ tarihy sonau qola däuırınen bastalatyndyǧyna erekşe nazar audaryp, qyzyqty derektermen bölıstı.
Ol kısınıŋ aituynşa, Ūlytau öŋırınen qola däuırıne tän 20-ǧa juyq keŋ igeru, balqytu oşaqtary tabylǧan. Būl jerlerde qola däuırı zamanynda 2 myŋǧa juyq adam metall būiymdar öŋdıru ısımen şūǧyldanǧan dep boljanady. Muzeide qola däuırındegı rudalardy sūryptau, balqytu, ony qalyptarǧa qūiu körınısterı körsetıldı.Osy maqsatta sol zamannyŋ qūraldary men balqytu peşterı qoldanyldy.
Äulie tau
Ūlytaudyŋ eŋ biık te, körkem şyŋdarynyŋ bırı "Äulie tau" dep atalady. Äuelde köterılıp kele jatyp ystyqtap terledık, sosyn ekpını alapat jelden terımız qata bastady. Suyqtau bylai tūrsyn, qūiyndai soqqan jel ekpınınen ūşyp kete jazdap zäu biıkke äreŋ örledık. Aŋyz boiynşa tau basynda jetı äulie jerlengen dep sanalady. Tau basyna köterılıp kele jatyp tılegen tılekterıŋız qabyl bolady dep sendıredı Äulie tau şyraqşysy Äbdırahman aǧamyz. Biıktegen saiyn tastardyŋ üiındısınen jinalǧan obalardy közımız şalady. Mūndai obalardy Moŋǧoliiadaǧy qasiettıge balanatyn Hanǧai tauynan da jiı kezdestırgen bolatynbyz. Şyraqşy aqsaqal äulie-baqsylardyŋ esımı jazylǧan tört būryşty baryqtarǧa qūran oqyp, dūǧa tılep otyrdy. Äulie taudyŋ şyŋynda temırden jasalǧan kiız üige kırıp, şyraqşy alyp şyqqan şelpekten auyz tidık. Būl kün, iaǧni 1 mamyr marqūm anamyz Saǧria Rysbaiqyzynyŋ tuǧan künı bolatyn. Şyraqşyǧa anamyzǧa arnap dūǧa etuın ötındık. Söitıp, Äulie tau şyŋynda marqūm anamyzdy qūrmetpen eske aldyq. Būl taudyŋ būlaǧy şipaly, ūşar basyna köterılgen adamnyŋ boiyna küş-quat bıtedı desedı jergılıktı jūrt. Tömen qarai qūldilap kele jatyp boiymyzdan bır belgısız küş-quat sezındık...
«Terısaqqan köktemı» festivalı
Ekspedisiia müşelerı Terısaqqan auylyna keşkısın jettı. Auyl mektebınıŋ aulasyna qaz-qatar tızılgen kiız üiler tıgılıptı. Märe-säre bolyp balalar oinap jür, auyl adamdary da abyr-sabyr. Ülken merekege daiyndyq jürıp jatqany bırden sezıledı. Auyl tūrǧyndary bızdı öte jyly qarsy aldy. Taŋerteŋgılık bie bailau, üiırge aiǧyr qosu räsımderı körsetıldı.
Jalpy auylda 25 üiırdei jylqy bar desedı. Ärbır otbasy qonaqtarǧa dastarhan jaiyp, byltyrdan saqtalǧan qymyzdaryn, sürlengen etterın, qūrt-ırımşıkterın taǧy basqa ūlttyq taǧamdaryn ūsynyp jatty. Öz kezegınde Berık Äbdıǧali, Marǧūlan Seisembaev tärızdı azamattar bie bailaǧan otbasylarǧa şaǧyn syilyqtaryn tartu ettı. Äuelı kelınşekter qūlyn bailanǧan jelınıŋ qazyqtaryn sary maimen mailap alady. Sosyn qūlyndy biege jıberıp, emşekterın iıtıp alady. Odan keiın ǧana baryp bienı sauu jūmysyna kırısedı. Alǧaşqy sauylǧan süttı qonaqtar şelegımen qotaryp ışıp, dämın tatyp jatty.
Kelesı şara Janaidar batyr eskertkışınıŋ alleiasynyŋ aşylu saltanaty ülgısınde jalǧasty. Būdan soŋ "Terısaqqan köktemı" festivalınıŋ saltanatty şarasy bastaldy. Onda Ūlytau audanynyŋ äkımı Hamit Omar "Ūlytau mūrasy" ekspedisiiasyn bastap kelgen Marǧūlan Seisembaev, Säken Seifullin esımdı käsıpkerlerdı alǧys hattarmen marapattady. Şaraǧa IýNESKO-nyŋ ökılı retınde qatysqan Ahmet Toqtabai "Terısaqqan köktemı" festvalınıŋ tärbielık maŋyzyn, IýNESKO tızımındegı tarihi-mädeni şaralar sanatyna engızıluı yqimal ekendıgın aityp quantty. Ekspedisiia jetekşısı Marǧūlan Seisembaev Atymtaidai jomarttyq tanytyp "Terısaqqan köktemı" etnofestivalıne 500 000 teŋge qolma-qol berıp, sonymen qatar, "Ūlytau" qoryq-mūrajaiyn damytuǧa 1 000 000 teŋge qarajat audaruǧa uäde ettı.
Şara aiasynda bız jalǧa at alyp mınıp, bır jasap qaldyq.
Festivalde qolöner būiymdarynyŋ körmesı, sadaq atu saiystary körınıs tapty. Al bızdıŋ ekspedisiia ärmen qarai qozǧalyp kettı.
Tabiǧat tylsymdary
Şeŋber auylyna jaqyn maŋyndaǧy Aqjarǧa (Aqjal) tüske qarai jettık. Töbesı qyzyl küreŋ, jaldary sarǧyş tüstı tabiǧat jynysy kün közımen türlı-tüstı bolyp qūbyla tüsedı. Jalt-jūlt etken şaqpaq tastar da közdıŋ jauyn alady. Al töbenıŋ tömengı jiekterındegı jūmyrtqadai döŋgelenıp, türlı-tüstı reŋkpen qūbylǧan töbeşıkter tabiǧat tylsymdaryna erıksız tamsandyrady, qiialdy baǧyndyrady. "Tūran-tv" telearnasyndaǧy Erlan Syzdyq kiıktıŋ müiızın tauyp kelıptı. Säken Orynbekūly Seifullin qyrdyŋ arǧy jaǧynan 5-6 kiık körgendıgın aityp keldı. Bızdıŋ ekipajdyŋ jetekşısı Säbit Bükırov bala kezınde otar-otar qoidai dalada örıp jürgen kiıkterdı osy Ūlytau ölkesınen körgendıgın aitady. Dastarhan basynda bügınde sany azaiyp, künnen künge qyrylyp jatqan kiıkterdıŋ taǧdyry söz boldy...
Qarsaqbai kenışı
"1909 jyly aǧylşyndar Riazanovtan Jezqazǧan ken ornyn satyp aldy jäne 1913 jyldyŋ köktemınde Qarsaqbaida mys balqytu zavody men baiytu fabrikasyn salu üşın daiyndyq jūmystaryn bastady. Aǧylşyndarǧa temırjol salu tiımdı bolǧan joq. Qūrylysqa qajettı jük Qarsaqbaiǧa 400 şaqyrym jerdegı Josaly stansiiasynan tüielermen jetkızıldı. Tüielermen jetkızu mümkın bolmaǧan jaǧdaida jabdyqtar «keruenmen» jıberıldı. «Keruen» degenımız ne? Josaly stansiiasynan Qarsaqbaiǧa qarai ūzyndyǧy 13 şaqyrym rels joly salyndy. Oǧan bes parovoz ben 278 vagon tırkeldı. Qūram 13 şaqyrymǧa ǧana jüre alatyn, odan soŋ jol būzylyp, aldyŋǧy jaǧyna qaita töseletın. 1917 jyldyŋ qazanynda üş jyl jol jürgen «keruen» Qarsaqbaiǧa keldı. Qazan töŋkerısı jergılıktı bolsyn, şeteldık bolsyn kapitalisterdıŋ bilık jürgızuıne tyiym saldy" delıngen ensiklopediiada. Töŋkerısten keiın qyzyl imperiia mys kenderın özderı igere bastaidy... Aǧylşyndardyŋ jetkızgen qūral-jabdyqtary, ken igergen qūrylǧylary Jezdıdegı Tau-keŋ jäne balqytu ısı muzeiınde älı künge tūr. Bız eŋ alǧaş aǧylşyndar jūmys ıstegen Qarsaqbai kenışterınde bolyp, tarihi oryndy öz közımızben kördık.
Qanyş atamyz ken qazynalaryn aşqanda ǧylymi jazbalarynda eskertken eken "tek pısken rudalardy paidalanu kerek, şikı, pısuı jetpegen rudalarǧa tispeu qajet" dep. Bügınde mystyŋ bai qorlary bıtken körınedı, end tereŋ qabattardaǧy kedei bölıkterıne auyz salynǧany ökınıştı jait. Tabiǧat anaǧa jasaǧan qamqorlyǧymyzdyŋ syqpyty osy bolsa kerek.
«Maqat saǧanasy»
«Maqat saǧanasy» atalǧan kümbezdı kesene 20 ǧ, basynda jergılıktı Maqat esımdı baquatty kısınıŋ basqaruymen salynǧan eken. Özınıŋ jäne öz ūrpaqtarynyŋ bır jerde jatuyn oilastyryp, kesene astynda kameralar jasatqan. Kameralar ornalasqan jer döŋgelene pışındelgen plita tärızdı tastarmen kömkerılgen. Kesenede üş adam qoiatyn kamera bar. Eŋ şetkı tör jaqtaǧy kamerada jäne bergı kıreberıstegı kamerada adam mürdesı jatsa, ortasyndaǧy äielge arnalǧan kamera bos tūr. Sahananyŋ eŋ astyŋǧy qabatynda tereŋ or qazylǧan. Jaŋa mäiıt äkelıngen kezde būrynǧy süiekter tereŋ orǧa keseumen syrylyp tüsırıledı. Mūnda eŋ soŋǧy mäiıt 1994 jyly qoiylǧan eken. Osy tärızdes jerleu oryndary Qaraǧandy oblysynda sirek te bolsa, kezdesıp tūrady desedı jūrt. İslam dını äbden ornyqqan 20 ǧasyrda mūndai saǧananyŋ tūrǧyzyluy nenı bıldıredı dep oiǧa şomdyq.
Altyn şoqy jäne Han ordasy
Ekspedisiia lagerı keşkısın Kenenbai toǧanyna kelıp ornalasty. Bıraq, mūnda ädettegışe as qamy äzırlenbedı, palatkalar tıgılmedı. Sebebı, Rahym Äjıbaev esımdı jergılıktı azamattyŋ özen maŋyndaǧy üiınde dastarhan jaiylǧan eken. Būl otbasynyŋ ettı sürleu, qymyz daiyndau tehnologiiasy özgeşe eken. Sürlengen jylqynyŋ etın qūmarlyqpen jūtynyp jep, qymyzdy kese-kesesımen qylǧytyp jattyq. Rahym aǧanyŋ zaiyby Gülşaira Bıtımbaeva apaiymyzdyŋ barmaǧy bal eken dep tamsanǧan jolauşylardyŋ alǧysy şeksız boldy. Kenenbai toǧanynan aimaqtaǧy köptegen eskertkışterge baru jaqyn ärı yŋǧaily. Toǧannan balyq ta aulauǧa bolady. Endı būl jerden demaluşylar men saiahatşylarǧa arnalǧan demalys orny aşylmaqşy eken.
Ertesıne Altynşoqy tauyna jol tarttyq. Onda Ämır Temırdıŋ qaldyrǧan tasynyŋ köşırmesı tūr. Eskertkış tastyŋ tüpnūsqasy Reseidıŋ ermitajynda saqtauly tūr. 1391 jyly Ämır Temır 200 000 äskerımen Toqtamys handy ökşelei quyp Ūlytauǧa kelgende tabiǧattyŋ sūlulyǧyn körıp tamnsanyp, osy tasty eskertkış retınde qoiuǧa būiryq berıptı. Keiın 1935 jyly älgı belgıtasty Qanyş Sätbaev jergılıktı aqsaqaldardyŋ körsetuımen tauyp, eŋ alǧaş baspasözge jariialaidy.
El auzyndaǧy aŋyz boiynşa Ämır Temır Toqtamysty uysynan şyǧaryp alǧanymen, onyŋ asta-tök altyn-kümıs bailyqtaryn qolǧa tüsıredı. "Bızdıŋ ızdegenımız bailyq emes, Toqtamystyŋ özı" dep osy Altynşoqyda bar bailyqty örteuge būiryq bergen desedı. Şoqy basyndaǧy jaŋǧan metall qaldyqtaryn Toqtamys qazynasynyŋ örtke balqytylan syqpyty dep qarastyrady qarapaiym halyq. Al ǧylymi zertteuler tūjyrymy mülde basqaşa. Şoqy metall öŋdıruge arnalǧan peş qyzmetın atqarǧan. Tastan qalanǧan qazandyqtyŋ jan-jaǧynan jel ürlenetın tesık saŋlylaular bar. Metall balqytu orny bır qarasaŋyz, saq qorǧandaryna da ūqsaidy. Şoqydaǧy jaŋǧan ruda qaldyqtary künnen künge azaiyp keledı. Ony Toqtamystyŋ balqytylǧan bailyǧy dep esepteitın jūrt teberıkke alyp ketuge qūmar bolsa kerek.
Kelesı dıttegen baǧytymyz Han ordasy boldy. Dualdary qūlap töbeşıkke ainalǧan, tört būryşty, qorǧan aldy su jüretın aryq qazylǧan ejelgı qalaşyq ornyna keldık. Halyq "Han ordasy" atap ketken jer bügınde patşa taq eskertkışımen, tas qorǧanmen, aryqqa salynǧan köpır t.b. zamanaui arhitekturalary arqyly qaita jaŋǧyrǧandai... Būl, ärine, Ūlytau audany äkımı Hamit Omardyŋ qajyrly eŋbegı. "Ūlytau aimaǧynda mūndai qalaşqtardyŋ sany 9-ǧa jetedı" deidı Ūlytau muzeiınıŋ direktory Baqttiiar Qojahmetov.
Qaitar jolda...
Bızdıŋ ekipaj Han ordasy keşenınen attyŋ basyn kerı būrdy.Az uaqytta barlyq ekspedisi müşelerımen bauyr basyp qalǧan ekenbız. Şyn mänınde, bır-bırımızdı qimai qoştastyq. Şynaiy ystyq lebızder men yqylastar köŋıldıŋ küiın şertıp, qimastyq sezımın oiata tüstı. İä, bır aptadai qyzyqty da, şyjyqty da bastan keştık. Dalada bır künnıŋ özı bır jyldai ūzaq sozylady eken. Bır-bırımızdıŋ qajettılıkterımızdı öteuge tyrystyq. As äzırleude de qūr qarap qalmadyq. Bır dastarhan basynda basymyz tüiıstı. Kölıkter tyǧylyp qalǧanda bır-bırın süiredı, keşıkkende kütıp, ūiymşyldyq tanytty. Onyŋ bärı de bır jaǧynan Marǧūlan Seisembaevtai ekspedisiia jetekşısınıŋ ūiymdastyruşylyq qabıletıne bailanysty qalyptasqan jaǧdai edı. Äskeri tärtıppen däl uaqytynda qozǧalamyz, şapşaŋ qimyldap dıttegen mejege däl uaqytynda jetemız.
Jezqazǧanǧa jetken soŋ Baqyt Aŋdaǧūlov pen Dulat Hasenovtai märt, qara nardai käteptı, qajyrly azamattarmen qimai-qimai qoştastyq.
Jezqazǧan qalasynda qūrmettı injiner-metallurg, tehnika ǧylymynyŋ doktory Tölegen Bükırov aǧamyzdyŋ üiınde qonaqta boldyq. Ol kısı bügınde "Qazaqtyŋ Ketbūqasy" qoryn basqarady eken. Ketbūǧy turaly materialdar jinap, ūly babamyzdyŋ mūrasyn tügendeu şarasynyŋ basy-qasynda jürgen aǧamyzdan syilyqqa qyzyqty kıtaptar arqalap qaittyq. Tölegen aǧamyzdyŋ bauyry Sütemgen Taqabaiūly Bükırov Älkei Marǧūlan, Qanyş Sätbaetarǧa jolbasşylyqqa jürgen äigılı ölketanuşy bolsa, äkesı de osy öŋırge tanymal jurnalist bolǧan eken.
Osy keremet saiahatty ūiymdastyrǧan belgılı käsıpker Marǧūlan Seisembaevqa, osy jolsaparǧa menıŋ qatysuyma demeuşılık körsetken jany jomart Säbit Bükırovke şeksız alǧys bıldıremın. Ūlytau öŋırın Älkei Marǧūlan 1945-1970 jyldar aralyǧynda üzdıksız zerttegen. Araǧa elu jyldai uaqyt salyp Marǧūlan Seisembaev "Ūlytau mūrasy" atty ekspedisiia ūiymdastyryp otyr. Maǧan osynda bır tarihi sabaqtastyq bar tärızdı körınedı.
Ūly Babalardyŋ ızı qalǧan Ūlytauda qazaqtyŋ ärbır balasy boluy kerek. "Ūlytauǧa bardyŋ ba, ūlar etıŋ jedıŋ be?" degende ūialmai jauap beretın bolaiyq, aǧaiyn.
Arman ÄUBÄKIR,
Almaty-Jezqazǧan-Ūlytau-Almaty
