Zaŋger, Zaŋ magistry,
Tarbyǧatai Zaŋgerler palatasynyŋ
Basqarma töraiymy
Saduakasova R.T.
Bügınde zaŋ salasynda dauly mäseleler köp-aq. Eŋ ökınıştısı, ol olqylyqtardy özımız de moiyndap jürmız. Degenmen qūqyqtyq normativterge özgerıster men tüzetuler engızıp, zaŋǧa tompaq bolar dünielerden aryluǧa alǧyşart jasasaq, kez-kelgen mäselemen oŋai kürese alar edık. Osy jönınde arnaiy mamanmen pıkırlesken edık.
Endeşe sūhbatymyzǧa nazar salularyŋyzdy sūraimyz. - Memleketımızdıŋ qūqyqtyq saiasatyna köŋılıŋız tola ma?
- Būl sūraqqa bır auyz sözben «iia» nemese «joq» dep jauap beru qatelık bolady, öitkenı qūqyqtyq saiasat degen ūǧym öte auqymdy, memleket tarapynan jasalatyn köptegen şaralardan tūrady. Sonyŋ ışınde eŋ maŋyzdysy elımızde qūqyqtyq memleket qūru bolyp tabylady. Qūqyqtyq memleket anyqtamasyna keler bolsaq ol degenımız – özınıŋ negızgı instituttary retınde bilık bölınısın, sot täuelsızdıgın, basqaru zaŋdylyǧyn, memlekettık bilık tarapynan azamattardyŋ qūqyǧy būzyluyna jol bermeudı jäne oǧan qoǧamdyq mekeme tarapynan tigızılgen zalaldyŋ qūnyn ötep aludy qarastyratyn memleket. Qūqyqtyq memleket eŋ aldymen, barlyq memlekettık organdar, lauazymdy tūlǧalar, qoǧamdyq bırlestıkter jäne azamattar baǧynuy tiıs özındegı qūqyqtyq erejelermen özın-özı şekteitındıgımen erekşelenedı, al ondaǧy basty prinsip - qūqyq üstemdıgı. Menıŋ oiymşa bızdıŋ elde osy qūqyqtyq memlekettıŋ barlyq instituttarynyŋ negızı salynǧan, bıraq ol mehanizm jetkılıktı därejede damytylmaǧandyqtan qoǧamda öz körınısın tappai jatady. - Qazaqstannyŋ zaŋ jüiesınde şikılıkterdıŋ bary ras. Bırızdı, qolaily zaŋ jüiesın qalyptastyru üşın bızge ne qajet dep oilaisyz? - Zaŋ jüiesı qoldanystaǧy zaŋdar men qūqyqtyq normativtık atılerden tūratyny belgılı. Zaŋ jüiesınıŋ kemşılıgı bır-bırıne qaişylyqty, kolliziialy zaŋ normalarynyŋ boluy jäne zaŋ aktılerınıŋ qazaqşa mätınderı men orysşa nūsqalarynyŋ säikes kelmeitın tūstarynyŋ köp kezdesuıne bailanysty dep oilaimyn. Zaŋ şyǧaruşylyq prosedurasy, sonyŋ ışınde zaŋ jobalaryn daiyndau kezeŋıne asa nazar audarǧan jön dep sanaimyn. Zaŋ şyǧaruşylyqty mümkındıgınşe demokratiialandyru qajet, zaŋ jobadaryn halyq arasynda aşyq talqyǧa salumen qatar, ol zaŋ jobalaryna qazır paida bolyp jatqan Zaŋgerler Palatalaryn belsendı türde qatystyru kerek dep sanaimyn. Öitkenı zaŋdy qyzmet barysynda zaŋgerler köp paidalanǧandyqtan, täjribe negızınde olardyŋ olqylyqtaryn anyqtap, resmi baǧa beruge qūqyqtyq bılım deŋgeilerı jetkılıktı bolyp tabylady. Orysşa jäne qazaqşa mätınderdıŋ qaişylyqtaryn boldyrmau üşın, bastapqy zaŋ jobasynyŋ mätını qazaq tılınde jasaluy kerek, būl qazaq tılınıŋ de märtebesınıŋ bırqatar köterıluıne yqpalyn tigızetını sözsız. Zaŋ jasau prosedurasyn jaqsartu maqsatynda osy prosesske belsendı qoǧamdyq bırlestıkterdı qatystyryp, pıkırlerımen de sanasu ürdısın damytu kerek dep sanaimyn. Sonymen qatar zaŋ mätınderınıŋ sapasyn arttyryp, bırızdılıktı saqtau üşın qazaq-orys zaŋ terminderı sözdıgı jasalyp qabyldanuy kerek dep sanaimyn. - Halyqtyŋ qūqyqtyq sanasyn, mädenietın qalyptastyru üşın bızge ne qajet? - Bızdıŋ elımızde halyqtyŋ qūqyqtyq sauattylyǧyn, mädenietın köteru maqsatynda bırqatar normativtık aktıler qabyldandy. Menıŋ oiymşa olar ış jüzıne aspady, öitkenı qazırgı kezdegı halyqtyŋ qūqyqtyq mädenietın aqparat jelılerındegı oi pıkırlerın aitudan köruge bolady. Qūqyqtyq mädeniet tömen ekenın jelılerde erkınsıp köptegen qūqyq būzuşylyqtarǧa jol berılıp jürgenıne özımız küä bolyp otyramyz. Osyndai keleŋsız oqiǧalar bolmau üşın halyq arasynda zaŋ normalaryn nasihattau jūmystary köptep jürgızıluı tiıs dep sanaimyn. Sonymen qatar auyldy jerlerde Aqsaqaldar Keŋesın, eksperiment türınde Biler institutyn engızıp, halyqtyŋ ūiat bolady degen prinsipy negızınde tärbie jūmystaryn jürgızu qajet dep sanaimyn. Halyqtyŋ qūqyqtyq mädenietın arttyruda zaŋgerler men advokattardyŋ da rolın arttyru qajet. Olar palata şeŋberınde belsendılık tanytyp kurstar men leksiialar jürgızıp otyrsa, auditoriia jinau qiyndyqqa soqpaidy dep oilaimyn. - Qazırgı taŋda türlı zaŋ jobalary şyǧyp jatyr. Olar turaly ne aitasyz? - Zaŋ jobalary jönındegı öz pıkırımdı joǧaryda aityp kettım. Qosarym, zaŋ jobalarynyŋ sapaly boluy bolaşaqta bekıtılıp, qoldanysqa tüsetın Zaŋdarymyzdyŋ ömırşeŋdık kepılı. Sondyqtan zaŋ şyǧaru inisiativasyn jan-jaqty paidalanu qajet dep sanaimyn. Zaŋ jobasyn talqylau barysynda aitylǧan syn-pıkırler, alyp-qosularǧa nazar audaryluy kerek. - Bügınde zaŋgerler men qūqyq qorǧau salasynyŋ mamandary öte köp. Alaida halyqtyŋ qūqyǧy tolyqqandy qorǧalyp jatyr ma? - Menım pıkırım, bızdıŋ elımızde azamattardyŋ qūqyqtary qorǧausyz qalyp jatqan kezı, kemde kem. Qūqyq qorǧau tetıkterı keŋınen paidalanuda. Qūqyqtary būzylǧan tūlǧalar qoǧamdyq pıkır tuyndatyp, qai jerde bolsyn öz pıkırınıŋ tyŋdaluyna qol jetkızıp jatyr. Ärine kei kezde terıs piiar, tūrpai türde bolsa da äleumettık jelını paidalanyp aiqaiǧa basp jatyr. Būl äreketter oryndy dep aita almaimyn, degenmen jabaiy türdegı qūqyq qorǧau tetıkterı qoldanylyp jatyr. Käsıbi zaŋgerler tarapynan da qūqyq qorǧau belsendı jüzege asyryluda. Äleumettık qorǧalmaǧan jandar üşın zaŋdyq kömek tegın jüzege asyrylady jäne ondai adamdardyŋ sanattary zaŋda naqty belgılengen. - Jaqsy zaŋger mamandardy tärbieleu üşın qandai şet eldık täjıribelerge süienu kerek dep oilaisyz? - Jalpy älemdık qūqyq jüiesı ekı türge bölınedı, ol anglo-saksondyq jäne bäzde qoldanystaǧy roman-germandyq qūqyq jüiesı. Ekuınıŋ özgeşelıkterınıŋ bırı anglo-saqsondyq qūqyq jüiesı sottyq presedentterge negızdelgen, al romano-germandyq qūqyq jüiesı zaŋ nomalaryna negızdelgen. Menıŋ pıkırımşe tarihi tūrǧydan sot presedentterın keŋınen qoldanyp kele jatqan Angliianyŋ sot jüiesı öz tiımdılıgın baiqatty. Sondyqtan aǧylşyn elınıŋ, AQŞ-tyŋ täjribelerımen bızdıŋ zaŋgerler bılıktılıgın arttyru maqsatynda ıs-jüzınde tanysp kelgenı artyq etpeidı. - Qūqyq, zaŋ salasyndaǧy eŋ dauly mäsele ne? - Öz täjribeme süienıp aitar bolsam, qazırgı taŋda eŋ dauly mäsele, ol aliment öndıru. Qoǧamda ökınşke orai, eŋ qorǧausyz sanat - ol balalar bolyp otyr. Semiadan ajyrasyp ketken janūia müşesı, onda qalǧan balalaryna qarjylai kömek beruden jaltaryp jatady. Alimenttı tölemeu nemese mardymsyz kölemde töleuge tyrysady. Ony joqtyqtan da emes, jūbaiyna renışın solai bıldıredı mys, sonda balanyŋ ne kınäsı bar ekenın aşu üstındegı erlı-zaiyptylar tüsınbei jatady. - Ol mäselemen küresu joldary qanşalyqty deŋgeide jürıp jatyr? - Zaŋ jüzınde aliment tölemeuşılermen küres joldary naqty belgılengen. Is jüzınde köp jaǧdaida ol nomalar oryndalmaidy. Atap aitar bolsaq aliment tölemegenı üşın qylmystyq ıs qozǧap, jazaǧa tartu. Eger osyndai şaralardy qoldanatyn bolsa, aliment tölemei qaşyp, pysyp jürgender sany azaiatyn edı dep oilaimyn.Aqgül QŪDAIBERGEN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
