(Söz ben suret)
Jalpyadamzattyq ruhani qūndylyqtardy damytuǧa airyqşa üles qosqan tūlǧalardyŋ bırı – Taras Grigorevich Şevchenko. Äsırese, onyŋ şyǧarmalary bızdıŋ halqymyzǧa öte jaqsy tanys. Ömırınıŋ bıraz bölıgın qazaq jerınde ötkızgen ol būl eldıŋ tūrmys-tırşılıgın, salt-dästürlerın öz şyǧarmaşylyǧyna arqau ettı. Kobzar aqyn retınde de, suretşı retınde de jergılıktı halyqtyŋ ahualyn körkem öner tuyndylarynda şynaiy beinelep, ruhaniiat tarihynda qaldyrdy.
Qazaq qalamgerlerınıŋ de Şevchenkoǧa degen yqylasy erekşe boldy. Är jyldarda oǧan arnalyp bırqatar şyǧarmalar jazyldy. Ädebietımızdıŋ körnektı ökılderı Säbit Mūqanov, Qasym Amanjolov, Äbdılda Täjıbaev, Taiyr Jarokov, Asqar Toqmaǧambetov, Dihan Äbılev, Saparǧali Begalin, Qalijan Bekqojin, Ǧafu Qaiyrbekov, Syrbai Mäulenov, Şämıl Mūhamedjanov, Iztai Mämbetov, Jūmeken Näjımedenov, Tūmanbai Moldaǧaliev, Fariza Oŋǧarsynova, Qairat Jūmaǧaliev, Säken İmanasov, Qūlanbai Köpışev, Tılegen Şopaşev, Erkeş İbrahim, Äubäkır Nılıbaev, Däuıtälı Stambekov, Asqar Egeubaev jäne basqa aqyn-jazuşylar Şevchenkonyŋ ädebi şyǧarmalaryn öz tılımızge audardy.
Kobzardyŋ ömırbaianynda eleulı oryn alatyn jäne eŋ köp atalatyn eldı mekennıŋ bırı – Qosaral. Syrdariianyŋ teŋızge qūiar jerıne jaqyn ornalasqan Qosaraldy meken etken aqyn özınıŋ öleŋderı men suretterı arqyly Araldyŋ bükıl bolmysyn körsete alǧan. Bır kezde Qosaral tūrǧan aimaqta qazır Qaratereŋ eldı mekenı ornalasqan. Osy Qaratereŋdegı orta mektep ūzaq jyldar boiy T.G.Şevchenkonyŋ atymen ataldy. HH ǧasyrdyŋ orta şenınde būl jerde Şevchenko atyndaǧy balyq kolhozy boldy. Sondyqtan būl auyldyŋ tūrǧyndary Kobzardyŋ ömırbaiany men şyǧarmaşylyǧy jönınde jaqsy habardar.
Onyŋ üstıne auyl şetınde «Taras Şevchenko 1848-1849 jyldarda Qosaralda bolǧan kezınde otyrǧyzǧan aǧaş» degen jazuy bar taqtaişa ılıngen jide aǧaşynyŋ ösıp tūruy eldıŋ aqynǧa degen airyqşa qūrmetınıŋ belgısındei edı. Öz basym osy auylda tuyp-ösıp, sol mektepte oqyǧandyqtan, mūǧalımderdıŋ osy jide aǧaşyna oquşylardy ertıp aparyp, arnaiy şaralar ötkızgenıne bırneşe ret kuä boldym.
T.G.Şevchenkonyŋ Qosaraldaǧy ömırın zertteumen Aral qalasyndaǧy №14 orta mekteptıŋ mūǧalımı L.Sapojnikova, №199 orta mekteptıŋ mūǧalımı J.Dılmaǧambetov ainalysty. Äsırese, №14 orta mekteptıŋ ölketanu muzeiınıŋ jetekşısı bolǧan Liudmila Sapojnikovanyŋ eŋbegı ūşan-teŋız.
Keŋestık däuırde ukrainalyq qalamgerler qosaraldyqtarmen tūraqty bailanys ornatty. 1960 jyldarda «Vechernii Kiev» gazetınıŋ tılşısı Petr Şkliaruk Qaratereŋ (būrynǧy Qosaral) orta mektebıne hat jazyp, mälımet almasyp tūrdy. Al Şevchenko ömırın zerttegen ukrainalyq jazuşy Anatolii Kostenko 1983 jyly Aralǧa arnaiy kelıp, Qosaraldaǧy Taras ekken jide aǧaşyn körıp qaitty.
T.G.Şevchenko ömırın zertteuşıler onyŋ A.İ.Butakov ekspedisiiasy qūramynda bolǧan kezdegı salǧan suretterın hronologiialyq tūrǧydan toptap, bes kezeŋge böledı. Sonyŋ üşınşı kezeŋı «Qosaraldy qystap şyǧu» («Zimovka na Kos-Arale») dep atalady. Būl mezgıldegı tuyndylar 6.H.1848 j. – 6.V.1849 j. (№32-43 suretter jäne №173-177 suretter) aralyǧyn qamtidy.
Äigılı aqynnyŋ qaryndaşpen salǧan «Qosaral bekınısı aldyndaǧy şhunalar» («Şhuny vozle ukrepleniia Kos-Aral»), «Qosaraldaǧy baǧdar belgısı» («Maiak na Kos-Arale»), «Qosaral bekınısı jäne bastyŋ keskındemelerı» («Ukreplenie Kos-Aral i nabroski golov»), «Barsakelmes araly» («Ostrov Barsa-Kelmes») akvarelmen beinelegen «Qosaraldaǧy aily tün» («Lunnaia noch na Kos-Arale»), «Qosaraldaǧy qazaq beketı» («Kazahskaia stoianka na Kos-Arale»), «Araldyŋ tık jar jaǧalauy» («Krutoi bereg Aralskogo moria», «Aral teŋızınıŋ jaǧasynda» («Na beregu Aralskogo moria», «Kökaral araly» («Ostrov Kug-Aral»), sepiia täsılın qoldanǧan «Qosaral bekınısınıŋ qysqy keipı» («Ukreplenie Kos-Aral zimoi») (ekı suret), «A.Butakov pen A.İstominnıŋ Qosaraldy qystap jatqan kezı» («A.Butakov i A.İstomin vo vremia zimovki na Kos-Arale»), taǧy basqa suretterı bır kezde onyŋ özı tūraqtaǧan eldı mekennıŋ tabiǧatyn, adamdaryn, auyl ainalasyndaǧy özen-kölderdıŋ körınısterın şynaiy bederlegenımen qūndy.
Aral dalasynyŋ būdan bır jarym ǧasyr būrynǧy beinesı men bügıngı keipınıŋ arasynda ūqsastyq pen sabaqtastyq bar ekenın anyq aŋǧarasyŋ. Būl ūqsastyq tek körkem peizajdardan ǧana baiqalmaidy, suretşı keiıpkerlerınıŋ syrtqy sipatynan, mınez-qūlqynan da sezıledı. Äsırese, «Qosaraldaǧy aily tün» kartinasyndaǧy kökjiekten körıngen tolǧan ai, onyŋ säulesı tüsıp, jarqyrap jatqan köl, su betınde tüngı jelmen terbelgen qamys pen qoǧa, jaǧalauǧa jaqyn kelıp damyldap tūrǧan şhunalar ǧalamat äserge böleidı. Joǧarǧy jaǧy tüiılıp, etek tūsy qazbauyrlanyp, tūtasa tüsken qoiu būlttar appaq aidyŋ töbesınen tönıp tūr. Aidyŋ özı betın bürkemeleuge tyrysqan būlt arasynan syǧalap, köl betın ainadai jaltyratyp, alys kökjiekte döŋgelep barady. Mūnyŋ bärı bır kezdegı Aral men qazırgı Araldyŋ bärıbır kındıgı bır ekenın, Araldy qorşaǧan tabiǧat pen onyŋ töbesındegı aspannyŋ qanşa uaqyt ötse de özgere qoimaitynyn sol ölkenıŋ perzentterınıŋ esıne salady. Uaqyt bederınde Qosaraldyŋ adamdary ǧana özgergenı barşaǧa tüsınıktı. Äitsede, olardyŋ Şevchenko sipattaǧan bolmys-bıtımı, mınez-qūlqy bızdıŋ zamanymyzǧa deiın jetken. Mūnyŋ özı bügınde özındık mentalitetı qalyptasqan ūrpaqtyŋ baiaǧy babalaryna tartqanyn dausyz aiǧaqtaidy.
Bır kezde Aral maŋyndaǧy qalyŋ qamystyŋ arasynda jortqan jolbarys ta Şevchenkonyŋ qyl qalamyna ılıngen. Ol tüz taǧysynyŋ özın de, onyŋ tu syrtyna tüsken köleŋkesın de meilınşe aibatty etıp keiıptegen. «A.Butakov pen A.İstominnıŋ Qosaraldy qystap jatqan kezı» degen surette saiahatşylardyŋ özderı atyp alǧan jolbarystyŋ bas süiegın üidıŋ joǧarǧy jaǧyna ılıp qoiǧany körsetılgen.
1848-1849 jyldarda Aral aimaǧyn zertteitın ekspedisiiaǧa basşylyq etken A.İ.Butakovtyŋ esımı T.G.Şevchenkonyŋ keibır şyǧarmalarynda (kündelıkterı men estelıkterınde) atalyp otyrady. Zertteuşılerdıŋ mälımetınşe, ol Kobzarmen jaqsy qarym-qatynasta bolǧan. Ekspedisiiadan soŋ on jyldai uaqyt ötken kezeŋde, 1858 jylǧy 10 nauryz künı aqyn kündelıgınde bylai dep jazady: «Vladimirdegı poşta stansasynda men Aleksandr İvanovich Butakovty jolyqtyrdym. Būl kısınıŋ basşylyǧymen 1848-49 jyldarda Aral teŋızınde ekı jaz boiy jüzgenımız bar. Sodan berı ony körgen joq edım. Endı mıne äielımen bırge Orynbor jaqqa ketıp barady, ärı qarai Syrdariia jaǧalauyna attanbaq. Men ol jaqty eske alsam, tūla boiym mūzdap ketedı. Al ol bolsa, sol jerde mäŋgı qonystanyp qaluǧa bar».
Aqyn körgen qiyndyǧyn eske alyp, köŋılı tüsse de, Aleksei Butakovtyŋ Aralǧa degen yntazarlyǧyn erekşe atap körsetedı. Şynynda da, bügıngı Aral turaly zertteulerde A.Butakovtyŋ materialdary älı künge deiın keŋınen qoldanyl atyny ras. Onyŋ üstıne qazırgıdei Araldyŋ älem kartasyndaǧy bet-beinesı özgerıp ketken kezeŋde eskı mälımetterdı naqtylau üşın sol ekspedisiianyŋ derekterıne ünemı nazar audarylady. Butakov jazbalary köptegen eldı mekenderdıŋ, teŋız tösındegı araldardyŋ, teŋız qoltyǧyndaǧy tübekterdıŋ būrynǧy beinesın qalpyna keltıruge mümkındık beredı. Būl ekspediianyŋ jūmysyna Kobzardyŋ da ülken üles qosqany anyq. Taras Şevchenkonyŋ ekı jyldyŋ oqiǧasyn qamtityn būl kündelıgınde onyŋ ömırındegı Qosaral kezeŋı bırneşe ret eske alynady.
T.G.Şevchenkonyŋ kündelıgındegı derekter men mälımetterdı naqtylaǧan S.Şesterikovtıŋ tüsınıktemesınde aqynnyŋ Aral aimaǧyna keluınıŋ jai-japsary aitylady, aqynnyŋ būl qūramda atqarǧan mındetı jönınde baiandalady: «Bükıl topqa jetekşılık etken kapitan-leitenant şeşındegı Butakov Aral teŋızın zertteu jäne sipattamasyn jasau jūmysymen ainalysatyn ekspedisiiaǧa soldat Şevchenkony suretşı retınde qabyldady. Şevchenkonyŋ būl joryqqa qatysuy Butakovqa keiınnen jaisyzdyq äkeldı. Aqyn 1950 jyly ekınşı ret aidauǧa jıberılıp, auyrtpalyqtyŋ azabyn molynan tartty. Öitkenı oǧan patşa ükımetı jazu men suret saluǧa mülde tiym salǧan edı. Aral teŋızınıŋ sipattamasyn jasaǧany üşın Butakov Berlin gidrografikalyq ǧylymi qoǧamynyŋ qūrmettı müşesı bolyp sailandy. Soŋyna köptegen arnauly eŋbekter qaldyryp, kontr-admiral şenın ielengen ol 1869 jyly qaitys boldy».
Aqynnyŋ kündelıgındegı faktılerge orai berılgen tüsındırmelerge jügınsek, keiınırek ekspedisiia basşysy kapitan-leitenat A.İ.Butakov pen korpus komandirı Obruchevtıŋ jazu men suret saluǧa tiym salynǧan Şevchenkony topqa qosqany üşın jazalanǧany turaly aitylady. Obruchev Peterburgten sögıs alady. Butakov ta jazasyz qalmaidy. Butakovtyŋ tiıstı oryndarǧa bergen resmi aqparynda (donesenie) «Soldat Şevchenko Aral teŋızı jaǧalauyndaǧy jäne onyŋ maŋaiyndaǧy körınısterdı suretke tartu üşın korpus komandirı bolyp taǧaiyndaldy» delıngen.
T.G.Şevchenkonyŋ qazaq tılınde bırneşe ret şyqqan kıtaptaryna onyŋ Qosaral eldı mekenınde tūryp jazǧan öleŋderı molynan engızıldı. 1848-1849 jyldary soŋyna «Qosaral» dep qol qoiǧan mūndai öleŋderınıŋ qazaq tılındegı nūsqasy jiyrma şaqty ǧana. Al T.G.Şevchenkonyŋ öz otanynda, Kievte ukrain tılınde şyqqan «Kobzar» degen kıtaptan onyŋ «Qosaral» dep qol qoiǧan eluden astam öleŋı jariialanǧanyn köremız. Demek, onyŋ ömırındegı Qosaral kezeŋı – şyǧarmaşylyǧyndaǧy jemıstı kezeŋ. Būl jönınde 1961 jyly jaryq körgen Taras Şevchenkonyŋ qazaq tılındegı taŋdamaly şyǧarmalar jinaǧyna alǧy söz jazǧan ädebiet synşysy Qaljan Nūrmahanov bylai deidı: «Aqyn sol jyldyŋ qysyn ekspedisiiamen bırge Qosaralda ötkızedı. Aiaq basqan saiyn baqylaudan bosanǧan Kobzar osy qysta tvorchestvoǧa bütındei berılıp, özınıŋ tamaşa öleŋderın jazady... Olarda eşbır uaiymnyŋ, eşbır ökınıştıŋ ızı de, köleŋkesı de joq».
Sonymen qatar, Q.Nūrmahanov Şevchenkonyŋ qazaq halqynyŋ ömırımen aidaudan būryn da tanys bolǧany onyŋ 1847 jyly jazǧan «Tüs» atty poemasynan baiqalatynyn aitady.
Taras Şevchenkonyŋ joǧaryda atalǧan kündelıgınen Araldyŋ bır kezdegı bet-beinesı jönınde tolyq mälımet aluǧa bolady. Onda ainaldyrǧan ekı jyl ışındegı Qosaralda bolǧan oqiǧalardyŋ bärı meilınşe körınıs tapqan. Butakovtyŋ ekspedisiiasynyŋ barysy tügeldei jazbaǧa tüsken, ärı Şevchenkonyŋ barlyq şyǧarmalarynyŋ aiaǧynda merzımı körsetılgen. Sondyqtan būl mälımetterdıŋ bärı naqtylyǧymen erekşelenedı.
Osy tūrǧydan alǧanda, kündelıktegı «1848 jyly Aral teŋızınde üş ai boiy jüzgennen keiın Syrdariianyŋ saǧasyna qystap şyǧu üşın qaityp oraldyq. Qosaral aralyndaǧy Oral kazaktary jailaǧan fortta bız jaǧalauǧa şyqtyq», – degen joldardyŋ derektık maŋyzy zor.
«I stala tma, ı od Uralu, Ta do Tingiza, do Aralu» dep jyrlaǧan Taras Şevchenkonyŋ Qosaral turaly tolǧanystaryn aqynnyŋ ana tılı – ukrain tılınde sanaǧa sıŋırudıŋ jönı bölek. Şevchenko şyǧarmalarynyŋ tüpnūsqasy öz oqyrmanynyŋ jüregıne aldymen jetedı. Onyŋ Qosaraldaǧy köŋıl-küiı öz tılınde bylaişa bederlenedı:
Mov za poduşne, ostupili,
Ose mene na chujinı
Nudga ı osın. Boje milii,
De j zahovatisia menı?
Şo dıiati? Uje i guliaiu
Po sım Aralu; ı pişu.
Qazaq aqyndary T.G.Şevchenkonyŋ öleŋderın sölı men mäiegın saqtap, öte körkem audardy. Bızdıŋ ädebietımızdıŋ tūlǧaly ökılderı onyŋ şyǧarmalaryn taza qazaqşa söilettı. Olar tüpnūsqanyŋ baǧasyn kemıtpei, şeber tärjımalaǧany sonşalyq, Kobzardyŋ jyrlary qazaq aqyny jazǧandai bolyp şyqty. Mysaly, qazaq ädebietınıŋ klassigı Äbdılda Täjıbaev Taras öleŋın öte äuezdı etıp qazaqşalady. Būl audarmada ukrain aqynynyŋ ışkı älemı, jan-düniesı, qaiǧy-şerı aiqyn körınedı. Sonymen qatar, ūşy-qiyry joq telegei teŋızdıŋ, sylaŋ qaqqan Syrdariianyŋ, Şevchenkomen bırge mūŋaiǧan Qosaraldyŋ beinesı köz aldyŋa keledı:
Jel şatyry jelpıldegen!
Köterıldı keŋ kemeden.
Qoǧa aralap Syrdariiaǧa
Jyljytty keŋ tolqynmenen.
Qoş beişara, Qosaralym!
Boldyŋ ortaq tap ekı jyl,
Qarǧysymmen, qaiǧymmenen.
Tarastyŋ tanymyndaǧy Qosaral özı sekıldı mūŋlyq, özı sekıldı jūpyny, özı sekıldı qaiyrymdy. Aqyn aidyndy Aralmen syrlasady, oǧan ışkı küiınışın, qinalysyn jetkızedı. Qosaralǧa bauyr basyp qalǧan aqyn keterde onymen qimai qoştasady. Osy körınıs Şämıl Mūhamedjanov audarmasynda öte sättı şyqqan.
«Qosaral, qoş bol, jūpyny,
Qalpyŋdy senıŋ ūnattym.
Ekı jyl boiy mūŋymdy,
Ūmyt qyp, menı jūbattyŋ».
Al Ǧafu Qaiyrbekov audarǧan myna bır öleŋdı Taras Şevchenkonyŋ «Qosaraldaǧy aily tün» kartinasynyŋ jyrmen beinelengen nūsqasy deuge bolar. Aspan men jer, dala men teŋız, kün men tün, būlt pen ai ymyrt üiırılgen alageuım şaqtaǧy uaqyt pen keŋıstıktıŋ arpalysqa tüsıp jatqany sekıldı äser qaldyrady.
Kün közınde būlttar jüzıp barady,
Qyzǧylt küreŋ boiau japty dalany.
Ūiyqtauǧa şaqyrǧandai beine bır,
Teŋız kündı qūşaǧyna alady.
Süŋgıgen kün jasyl teŋız qoinyna,
Elesteter qūndaqtaǧy balany.
Beineleu önerınıŋ tuyndysyn san türlı boiaumen äspettep, ölmeitın, öşpeitın qūndylyqtar qaldyrǧan Taras Şevchenko sözben de suret salady. Sözdıŋ bar boiauyn qoldanyp, tabiǧatqa jan bıtıredı. Körkem peizajdyŋ şeberı tabiǧattyŋ äsem körınısın aq qaǧazdyŋ betıne köşıredı. Sodan soŋ öleŋıne özınıŋ köŋıl-küiın darytady. Tarǧyl aspandy, juas tolqyndy, sūlaǧan özendı, būqqan qamysty qozǧalysqa keltıredı. Keŋ dalada jürse de, erkındık jetpei tynysy tarylady. Aidynyn kerıp, alaŋsyz jatqan teŋızge kelıp, mūŋyn aityp şaǧynady. Tarastyŋ sol sättegı köŋıl äuenın qapysyz ūqqan qazaq poeziiasynyŋ alyby Äbdılda Täjıbaev osy körınıstı audarma türınde körkemdep beineleidı. Būl öleŋ de Äbdıldanyŋ şeberlıgınıŋ arqasynda qazaq ışıne audarma ekenı bılınbei, qazaqşa jazylǧandai bolyp jettı:
Aspan tarǧyl, tolqyn juas,
Jatyr özen sūlaǧan.
Jelsız qamys būǧyp basyn,
Beine mastai qūlaǧan.
Täŋırım ne köp jatam ba,
Keŋ türmede dalada.
Aralynda sory teŋız,
Ötıp ömırım qalam ba?
Osyndai körkem audarmanyŋ metrlerı arqasynda qazaq dalasynyŋ öz Tarasy boldy. Ol taza qazaqşa söiledı, qazaqtyŋ janyna üŋıldı, qazaqtyŋ ūlttyq oi-sanasynyŋ damuyna da üles qosty. Tūtas bır däuırdegı mektep oquşylary Kobzardyŋ öleŋderın jatqa oqydy, onyŋ ömırbaianyn önege tūtty. Ärine, qazır zaman özgerdı, ūrpaq auysty, jaŋa qūndylyqtar paida boldy. Bıraq Taras Şevchenko qazaq jerıne, qazaq taǧdyryna qatysy bar tūlǧa retınde baǧalana bermek.
Būl kezeŋ aidyndy Araldyŋ şerlı şejıresınde jäne köne Qaratereŋnıŋ tolǧauly tarihynda «Taras kelgen...» degen atpen qalatyn şyǧar...
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
