Köş nege jüre tüzeledı nemese «arys» pen «bozdaq» sözınıŋ törkını turaly «Közden ketse, köŋılden bolady ūmyt» deidı qazaq. Keibır közden de, köŋılden de ketpegen, ömırlık ūǧymdarymyzǧa ainalǧan sözderdıŋ şyǧu tegı, tüp törkının kün ötken saiyn ūmytyp bara jatqanymyz ras.
Ärine, auyzekı sözde, iä jazǧanda jalpy maǧynasy jaǧynan dūrys paiymdap qoldana bılsek, eşkım bızden onyŋ qaidan, qalai şyqqanyn bıludı talap etpeitını jäne ras. Dese de, bız sol sözderdıŋ būryn babalarymyz qoldanǧan qandai zattarmen bailanysty ekenın bılsek, ūlttyq ūǧymdarymyz onan saiyn keŋeiıp, tanym tüsınıgımız onan saiyn nyǧaiyp, atalarymyzdyŋ asyl bolmysyna közımız onan saiyn anyq jete tüser edı.
Būraudyŋ da sūrauy bar
Köşpelı ömırdıŋ köş jolynda şaşylyp qalǧan sol söz-qazynamyzǧa qarap otyryp qyzyǧasyŋ häm qamyǧasyŋ. Jaqynda bır dastarhan basynda 25 jyl kütken serialymyz turaly äŋgıme bola qalyp, anau-mynau synnan keiın ärine, «köş jüre tüzeledını" aittyq. Bır jas jıgıt şort kettı. «Sondai sözdı tüsınbeimın jalpy! Bärı aldyn ala jasaluy kerek!? Ne kerek sondai söz?!». Tastüiın tehnikanyŋ zamany ǧoi, öz esebınde onykı de dūrys şyǧar, al bızdıŋ qiial «köş qalai jüre tüzeluşı edı özı?» degen jeke kanalǧa auysyp kettı de, odan keiıngı dau-damaiǧa qūlaq bıtelıp qaldy... Baiaǧy balalyq, taŋ bozynan tūr-tūrlaǧan dauystar, ürgen it, maŋyraǧan qoi, möŋıregen siyr, baqyrǧan tüie, kısınegen jylqy, kıjıngen körşı... degendei yzǧyn-şuyt köş edı ǧoi... İä, köş mındettı türde jüre tüzeledı. Qos örkeştı tüienıŋ töstabanyna qolqaǧa ötkızgen qospaqty arqandy tastap jıberıp, bıreuın qomǧa, bıreuın şomǧa aiyryp artyp-tartyp alǧannan keiın ūzyndyǧy bılektei, juandyǧy oqtaudai jūmyr aǧaşty mındettı türde jükke qystyrasyz. Būrau degenımız sol. Älgı «sudyŋ da sūrauy bar, būraudyŋ da sūrauy bar» degendegı būrau osy. Aitpaqşy, bızdıŋ auylda köbınese osylai bırge qoldanady. Köp, mol degen sudyŋ da, az, kışkentai degen būraudyŋ da sūrauy bar degendei salystyrmaly söz ǧoi jalpy...«Auǧan tüie sekıldı...»
Qoş, sonymen, köş jüredı. Jüre kele jüktıŋ artylǧanyna qarai, joldyŋ qiialyǧyna qarai jük bır jaǧyna auady. Sol kezde köştı bastap kele jatqan azamat, otaǧasy köştı kıdırte tūryp auǧan tüienı basady. Iаǧni, jük mıner jaǧyna ausa, qamşylar jaǧynan kelıp bar salmaǧymen jüktı basyp tüzeidı. Äi, sonda estı haiuan tüie maly, basqan jaqqa qisaia beiımdelıp jüktı tüzesedı-au, şırkın! Älgı, Baluan Şolaq atamyzdyŋ Ǧaliiaǧa, «auǧan tüie sekıldı beiımdelseŋ», dep jürgenı osy ǧoi. Jük tüzelgennen keiın köş jürerde qystyryp qoiǧan būrauyŋyzdy suyryp alyp, bosaŋqyrap qalǧan arqandy bır būrap ainaldyryp qataityp tastaisyz, boldy. Barlyq tüienıŋ jügı mındettı türde auady degen de söz joq, jalpy, köş-jönekei jügı aumaityn tüie bolsa da, jügı aumaityn köş sirek bolady. Osy arada Baluan atamyzdyŋ äigılı änıne qaita bır oralǧymyz keledı. Onyŋ sözınen bolmysymyz boi körsetıp tūrǧandai, janymyzǧa jaǧyp bara jatqandai bır äserlı lep esedı. «Aiym da sen, Ǧaliia, künım de sen». Erkeletedı, baǧasyn arttyrady. «Oŋ qabaǧym tartady külımdeseŋ». Oŋ qabaqtyŋ tartqanyn quanyşqa balaityn qazaqy yrymdy meŋzep, sen jaidary jürseŋ men quanam dep öz köŋılı onyŋ köŋılımen bırge tolqitynyn jetkızedı. Sodan keiın baryp, «Menıŋ köŋılım, Ǧaliia daualansyn, Auǧan tüie sekıldı beiımdelseŋ» dep özınıŋ talabyn, şartyn aitady. Qanşa ǧaşyq bolyp, qoly jetpei tūrsa da «sen maǧan beiımdel» deidı. Äiel erdıŋ yǧyna jyǧylyp, yŋǧaiyna beiımdelgende er köŋılı daualanady eken-au, emdeledı eken ǧoi... Daualanǧan köŋılden han qyzyndai qadırler qamqorlyq örken jaimai ma!? Allaǧa şükır, erınıŋ köŋılın daualauda jalpy sol tūstaǧy qazaq äielınıŋ bıreuden kemı joq şyǧar! Äneki, bır ǧana auǧan tüienıŋ ainalasynan qanşa joǧymyzdy tauyp, atamyzdyŋ änı arqyly onyŋ bolmysyna boilai bastadyq. Jä, auǧan tüienı bastyq, köş tüzeldı, ol endı ary qarai kete bersın, qonysyna jete bersın, bız osy jerden attyŋ basyn özge jaqqa būralyq.Bozdaq
Attyŋ basyn basqa jaqqa būrǧanmen, bızdıŋ oi älı sol köşte boldy, köştegı tüiede boldy, kökteulıkten köşerde qalyŋ jünın jündep sypyryp alǧannan keiıngı taqyr qabyrǧasyna jaŋa tebındep şyqqan boz qylşyǧynda boldy. Sol bozseldır jündı «bozdaq» deitın edık-au. «Tüie bozdaqtasa jündep alu kerek edı, qaraǧanǧa ılınıp beker dalada qalady» deitın-dı ülkender. Iаǧni, eskı jündı ysyra şyǧyp kele jatqan jas öskın. Sodan osy bozdaq sözı men özımızdıŋ kündelıktı aitatyn el üşın eŋıregen bozdaqtardyŋ bır bailanysy bar ma eken dep oiladyq. «Bozbastar qalsaq qalaiyq, bozdaqtar şyqsa eken» degen edık dep äŋgıme aityp otyruşy edı, Tarym türmesınen kelgen qara eşkılı Hasen qariia. Baiybyna barmappyz. Bozbas degen şaşyna aq kırıp şau tarta bastaǧan özı de, bozdaq dep otyrǧany jas azamattar eken. Türmede bız qalsaq ta, jastar şyqsa eken degen tılegı ǧoi jaryqtyqtyŋ. Osyndaida azuly Almas jyraudyŋ auyzynan qūlaǧymyz qarmap qalǧan «jan dılımnen şyqqan jasöskın bozdaǧym» degen bır tırkes tıl ūşyna orala bergenı bar. Qaiyra sūraǧanymyzda osy tūjyrymdy qazyqtai qaǧyp berdı. Endeşe, bızdıŋ aityp jürgen «bozdaqtar» ūǧymy tüienıŋ jas (tırı jün) jünındegı ataudan şyqqanyna jäne sol mändı berıp tūrǧanyna erıksız ilanady ekensıŋ. Jeltoqsanda şähit ketken kökörımderdı «bozdaqtar» deitınımız tegın be? «Bozdaǧynan aiyrylǧan ana...» degen söz anau alapat soǧys jyldarynyŋ tūraqty tırkesıne ainalmap pa edı? «Qyrşyn ketken bozdaqtar» tırkesı de solai. Keşegı er Mūstafa Öztürık qylşyldaǧan qylyştai, jarqyldaǧan qyrandai der şaǧynda qapiiada mert bolǧanda qara şaşynyŋ ūşynan qara tyrnaǧynyŋ ūşyna deiın qazaqy Qajytai aqyn: «Botam-ai, būtaǧym-ai, bozdaǧym-ai! Qaiǧymdy qai-qaidaǧy qozǧauyŋ-ai!» dep küŋırengenı sodan eken-au! İä, analarymyz balasyn «bozdaǧym», otaǧasyn «arysym» dep joqtaǧan. Bozdaqtyŋ jasqa aitylar söz ekenın sodan-aq aŋǧara beruge bolar edı, bıraq naqty tūjyrym jasau üşın naqty faktıler alǧa qoiyluy şart qoi. Qazaqtyŋ qazynaly auyz ädebietınen osy oiymyzǧa özektes köp dünie tabylaryna senımdımız. Äzırge Bozdaq turaly oiymyzdy osy araǧa baiyrqalata tūryp, «arys» turaly az-kem aitsaq.Arys
Köp jerdegı auyzekı aitylymda «arbanyŋ, şananyŋ kölık jegetın jetek aǧaşy» delınedı. «Arbanyŋ astyŋǧy aǧaştary», «arbanyŋ bel aǧaştary» dep te tüsındırıledı sözdıkte. Alaida, bügıngı bızdıŋ sanadaǧy arys ūǧymynyŋ arbadan ǧana örbıgenı ışıme tolyqtai jata qoimaityn. Oǧan sebep, «arysym qūlady» deidı ǧoi joqtau? Qazaqtyŋ bügıngı qan-sölsız «ǧylymi» tılımen aitqanda, «qūlau» - zattyŋ biıkten tömenge baǧyttalatyn äreket türı ǧoi. Arbanyŋ aǧaşyna kele qoiar ma?.. Osy sūraqqa saŋlau aşqan bır söz boldy, äkem kiız üidıŋ kerege, uyq, şaŋyraǧyn jasaityn üiaǧaşşy edı. Bır joly auylǧa barsam bır-ekı ai būryn ülken äkemızdıŋ kelını bosanypty. Atamyzǧa amandasa baryp, nemeresıne «bauy berık bolsyn» aityp jatyrmyn. «Mynau tuǧanda Nūrǧalym şaŋyraq şauyp jatyr eken, sodan atyn Arys qoidym» dedı atamyz Mäden aqsaqal. Ol kezde esınıŋ aldy bar, arty joq bız «e, e, e» deppız ǧoi jai ǧana. Jalqy sūraq qoiǧanda jauabyn anyq bılgendei ekenbız, amal ne?.. Dese de, aituly jyrau Almas Almatovtyŋ «Şyŋǧysnama», «Joşynama» dastandaryn oqyp otyryp «arysqa» bailanysty jyr joldaryn jolyqtyrǧanymyzda atamyzdyŋ älgı sözı jadymyzda qaita jarq ete qalǧany! Ǧajap! «Aqorda arysynan omyrylyp...» dep keledı äigılı jyrda. Nede bolsa, ordanyŋ aǧaşy boldy ǧoi dep tüigenbız ıştei. Taŋda jortqan tülkınıŋ ızıne tüsken bürkıtşıdei söz ızınıŋ qyzyǧyna tüsıp alǧan kısınıŋ büiırın «arys» sözınıŋ bülkıldetpeuı mümkın be? Nege «Alaş arystary?». Qazaq üşın qan keşken azamattarǧa berılgen baǧadai, solardyŋ biık märtebesın körseterdei bolyp osy söz nege qosamjarlana aitylady? «Tastan tülkı tabylar aŋdyǧanǧa» deidı-au hakım atamyz. Almas jyraudyŋ «Qazyna» dastanyn aşyp qalǧanymyzda qarsy aldymyzdan qaşqan tülkıdei bolyp jalǧyz jol jyr öttı ǧoi. Kiız üidıŋ tıgılısımen, onyŋ sän-saltanatyn mūndai surettep jazǧan jyrdy būryn-soŋdy oqymaǧan ekenbız. Ol öz aldyna bölek äŋgıme. Älgı jalǧyz joldy aitaiyq: «Arysyn şaŋyraqtyŋ bütın şapqan...» deidı-au! Şaŋyraqtyŋ ülken şeŋberın aityp otyr ǧoi. Qandai ǧajap! Otyz omyrtqa, qyryq qabyrtqa, bärın ūstap tūrǧan auyz omyrtqa degendei kiız üidı ūstap tūrǧan bır şaŋyraq emes pe? Alty keregeŋnıŋ bıreuı synsa tört qanat qylyp qaita tıgersıŋ, uyǧyŋ synsa bas attatyp basqasyn şanşi berersıŋ, şaŋyraǧyŋ synsa... ordaŋ otyn bolady. Qandai auyr!?. «Şaŋyraǧy şaiqalypty...», «şaŋyraǧy ortasyna tüsıptı...», «arysy qūlapty...»... Endı sol arysty otaǧasydan otan deŋgeiıne kötergende alaşşyl ardaqtylardy «arys» demei ne deimız? Arystarymyz art-artynan atylǧanda küllı alaş jesır, jetım qalǧan eken ǧoi! Sodan..., «21-de jasym bar» degen Qairattai jetım bozdaqtardy jeltoqsan alaŋynda taǧy da qynadai qyrǧan eken-au! «Qairat degen atym bar, Qazaq degen zatym bar, Erkek toqty qūrbandyq, Atam deseŋ atyŋdar!». Qazaq üşın 21-şı ǧasyr osy sözben tüiındeledı. Aldyŋǧy arystardyŋ da aitqandary osy söz, keşkenderı sol taǧdyr. Bız, jetım Mūqaǧali aitqandai, jetım bolyp jürıp-aq jetılıppız. Şükır, qazaqtyŋ erkın aspanynda kün kötergen qyrany qaita qalyqtady. Söz oraiy qūiyndai ūitqyp taqyryptan auytqyp baramyz-au, oiymyzdy tüiındeiık. Sonşa şaŋyraq ıstep jürgende äkemnıŋ şaŋyraq şeŋberın «arys» dep aitqanyn nege estımedım eken? Şaŋyraq şapqanynda janynda da talai bolǧanmyn. Älde elemedım be?.. Bar estıgenım şaŋyraq şauyp jatqan kezde tuylǧan soŋ, soǧan orai qoiylǧan Arys ınımnıŋ aty. Almas aǧamyzdyŋ jyry sol sözdı aq almastai jarqyratyp berdı. Ärine, būl sözdıŋ kei öŋırde özgeşe atalǧanyna talas joq. «Qazaq qolöner atalymdarynyŋ tüsındırme sözdıgınde» şaŋyraqtyŋ küldıreuışsız şeŋberın «toǧyn» dep te ataityny turaly aitylǧanyn bılemız. Arba aǧaşynyŋ atauy bolǧanyna da dau joq. Būl jerde arbanyŋ arysy – belaǧaşy, är otbasynyŋ arysy– otaǧasy degendei är nenıŋ öz arysy (negızgı tıregı) boluy da mümkın ǧoi degen joramal aituǧa da bolady. Qalaida, osy otaǧasy nemese ardaqtylarymyzǧa aitylar «arys» sözı şaŋyraq şeŋberınıŋ «arys» ataluynan şyqqan boluy kerek degen oi qisynǧa keledı-aq. Bız bır söz törkının ındetken, müiızı şaŋyraqtai ırgelı ǧalym emespız, dese de jetken jerıne deiın sanamyzǧa salyp saraptap körgen türımız osy. Būǧan bıreu kelıser, bıreu kelıspes. Qūr qol sılteu jaramas, kelıspese özınıŋ naqty uäjın aitar. Qostasa bızdıŋ qol jetpegen, bızdıŋ közge tüspegen tyŋ derekterın qosar. Äiteuır, būl da bır söz-keruen, köş qoi, jüre tüzeler. İä, būl da alaştyŋ alda kele jatqan 100 jyldyq toiyna bara jatqan köş edı, jüktı tüienıŋ bauyryna būrauyn qystyryp jıberdık, köş-jönekei auyp jatsa «äup» desıp tüzetısersızder... Aitpaqşy, Almas aǧamyzdyŋ «bütın şapqan deitını» bar emes pe? Ol endı naǧyz bai-manap, han-sūltandardyŋ ordasynyŋ şaŋyraǧynyŋ arysy. Ädettegı şaŋyraqty üş-tört bölek qaiyŋdy iıp, bır-bırıne qosyp şegelep jasaidy. Al, bır şaŋyraqty bır qaiyŋnan ǧana bütın şabu degen oŋai şarua emes. Aǧaş ta, şeber de sai boluy kerek. Ol aǧaşty iıuge, baptauǧa uaqyt ta molynan kerek. Bıraq endı, jelge myqty bolady. Bütınnıŋ aty – bütın ǧoi! Arys salmaqty, myqty bolsa uyǧy, keregesı de soǧan sai som boluy tiıs. Al, ondai som üi aǧaşyn kedei qazaq otynyn da, tūzyn da tasityn japyryq örkeş jaman tüiesıne artyp köşe almaidy ǧoi, ol basqan jerın solqyldatqan, ekı örkeşı baladai baidyŋ sandal atandaryna ǧana jarasatyn jük qoi-au! Äneki, Alla däulet berıp, arysy bütın şabylǧan alty qanat aqordasy alpys narǧa jük bolǧan han-sūltan men bai- baǧlandardyŋ salqar köşı. Öz tūsynda ol da bır özgeşe saltanat edı-au...Ūlarbek NŪRǦALYMŪLY,
«Egemen Qazaqstan"
