Tańdaý tehnologııasy

2437
Adyrna.kz Telegram

(Portret-esse)

Beton ishindegi bóten

Kaz HTI-ǵa bir tústi.
Kaz GÝ-ge de bir tústi.
Bir jyl oqyp, zerttedi,
Kádýilgi kirpishti...
(Jýrnalıstik folklordan)

Ekeýmizdiń týyp-ósken jerimizdiń arasy onsha alys emes edi. Biraq soǵan qaramastan bizdi stýdent kezimizde aıdaladaǵy Muratbek Toqtaǵazın tanystyrdy. Sol jyldarda bul Toqtaǵazınge kún saıyn aǵylyp qonaq keletin de jatatyn. Bir kúni ol 5-shi jataqhanadaǵy bólmesine shashy qalyń, qasy odan da qalyń, kózildirikti bir jigitti ertip keldi. Sol zamanda ábden kózimiz úırengen Brejnevtiń qasynan keıin qalyń qas kórip turǵanymyz osy. Bul tegin qas bolmady. Shymkenttegi áıgili Qazaq hımııa-tehnologııa ınstıtýtynyń stýdenti eken. Ózi qurylysshynyń, joq, qurylys materıaldaryn ázirleıtin tehnologtyń oqýyn oqyp jatqan kórinedi. Iaǵnı, bolashaq betontanýshy nemese keleshek kirpishtanýshy. Bizdiń Toqtaǵazınniń de tappaıtyny joq, áıteýir. Mynaý da tynymsyz Toqtaǵazın sııaqty typyrshyǵan bireý shyǵar.
Joq, bul bala ondaıǵa uqsamaıdy. Kózi tym oıly eken. Sol kitap sýyryp tastaǵan oıly kózdi dárigerge kórsetip alýǵa kelgenin keıinirek bildik. Jańa tanysymyz salǵannan ádebıet týraly salmaqty da salıqaly pikirler aıtty. Ózi óleń jazatyn kórinedi. Óleń óretin balanyń kirpish óretinderdiń arasynda neǵyp júrgenine onsha túsinińkiremeı otyrmyz. Sony ózi de túsinbeıdi-aý deımin. Al, ne deseń, o de, mynaý tegin bala emes. Jýrfaktyń jyryndy stýdentteriniń ortasyna keldim ǵoı dep qymsynatyn túri joq. Eshkimnen yqpaıdy, kez-kelgenimizdi sózden súrindiredi. Biraq azdap, azdap emes, edáýir qııalı sııaqty. Sálden keıin bolashaq JBI-diń mamanynyń sózine shetimizden jibı bastadyq.
Shymkenttiń shıraq jigitine shynymen tań qaldyq. Biraq shymkenttiki bola tura sózdiń «shyraıyn» shyǵaratyn «shesheńge...» sheshendigi joq eken. Omyraýlap ortaǵa umtylmaıdy, oılanyp otyryp ornyqty oı aıtady. Ol tipti shýaqty Shymqalanyń týmasy da bolmaı shyqty. Syr boıynyń botatirsek bozbalasy kórinedi. Kerek deseńiz, jataqhanaǵa bizdiń Toqtaǵazındi emes, jerlesi Ámirjan Qosanovty izdep kelipti. Ekeýi bir mektepte oqypty. Bul jýrfakty aýzyna qaratqan ábjil Ámirjannyń qoldy-aıaqqa turmaıtyn kezi. Bir jaqqa shyǵyp ketse kerek. 5-shi jataqhananyń vahtasynda, Tetıa Nastıanyń janynda sony sarylyp kútip otyrǵanda, Muratbek kezdesip qalyp, jón surasqan. Sóıtse bulardyń ekeýi de áıgili «Qazaqstan pıoneriniń» tilshileri eken. Ol kezdegi «Qazaqstan pıoneriniń» tilshileri osy kúngi jas ártister sııaqty asa tanymal. Qaıda barsa da erkin júredi. Ózderi birin-biri jaqsy biledi. Bul ekeýi de sol tar jerde tarıhı tulǵalar sekildi tabysa ketken.
Ol munda jaı kelmepti. Esil-derti – KazGÝ-ge aýysý eken. Onda da jalaýlatqan jýrfakqa emes, baǵdarlamasy baısaldy, ǵylymy ǵıbratty fılfakqa barǵysy keledi. E, ana betony qurǵyrdyń bet-álpeti unamaı, sabaǵyn ıgere almaı júrgen qýaıaq boldy ǵoı dep oılap úlgergenimiz ras. Múlde olaı emes eken. Sabaqty óte jaqsy oqıdy. Qıynnan qıystyrǵan kúrdeli sabaqtardyń emtıhandaryn túgel «beske» tapsyrypty. Ózi sol oqý ornyna tanylyp qalǵan ájepteýir belsendi kórinedi. Endeshe, jyly ornyn sýytyp, ne jyn qýyp júr deseıshi?! Jýrfak pen fılfakqa tehnıkalyq mamandyqqa asa qyry joq, tili men jaǵyna súıengender ǵana kelýshi edi. Al tehnıkany tilip, jurt bilmegendi bilip turǵan myna áýlıege ne joryq?


Keıipkerimiz o basta hımııa-tehnologııa ınstıtýtyna ata-anasynyń qalaýymen túsipti. Munyń fılolog bolam degen uıǵarymyn ol kisiler onsha qup kóre qoımaıdy. Sol jyly ınstıtýt qurylys buıymdary men konstrýkııalar óndirisi mamandyǵyn tańdaǵan talapkerlerdi eksperımentti túrde qabyldaıdy. Mektepti altyn medalmen bitirgender tek qana áńgimelesýden ótip, emtıhansyz alynady. Sabaq biryńǵaı orys tilinde júredi. O bastan orysshaǵa júırik bul múlde qınalǵan joq. Orysshaǵa beıim bolatyn reti bar edi. Qazalydaǵy bilimi irgeli, kóshi ilgeri temirjoldyń mektebinde oqydy. Onyń irgesine orys mektebi tıip tur. Sonda oqıtyn balalarmen aralasyp-quralasyp turdy. Onyń ústine jasynan kitap kemirdi.

Sóıtip, oqýǵa túsken kileń medalıst sabaqqa qulshyna kiristi. Medalsiz túskenderdiń ózderi de bulardan qalysa qoımady. Orys tili sabaǵynda top ekige bólindi. Orys mektebin bitirgender basqa tildi oqıtyn boldy. Al qazaq mektebin bitirgenderdiń shamasyn baıqaý úshin oqytýshy bulardy sóıletip kórdi. Sodan bul armansyz saırady. Suraqtyń bárine minsiz jaýap berdi. Ony aıtasyń, oraıyn keltirip, Bloktyń, Evtýshenkonyń, Voznesenskııdiń óleńderin jatqa oqydy. Oqytýshynyń kózi sharasynan shyqty. «Sabaqtan bossyń, tek synaq tapsyrýǵa kele ǵoı», – dedi.

«Qurylys materıaldary» páninen sabaq beretin Komarova degen apaıy sol zamandaǵy «fızık lırık bolýy kerek» degen qaǵıdany berik ustanatyn edi. Sabaqtyń sońynan rýhanııat týraly pikir almasý úshin on mınýt ýaqyt qaldyrady. Dáristiń ádepki bóliginde qurylys materıalynyń sýyqqa tózimdiligi, basqa da syrtqy faktorlarǵa shydamdylyǵy jóninde málimet alyp, qolyndaǵy kirpishten jıirkenip otyrǵan bul sońǵy on mınýtta ottaı janady. Sóıleıdi, óleń oqıdy, pikir talastyrady. Qabilet-qarymyn kórgen «KPSS tarıhy», «Syzba geometrııa» pánderiniń oqytýshylary da buǵan ózgeshe qaraıtyn boldy. Sabaǵyn úzdik ıgeretin ári ádebıetke beıim stýdentti kim jatsynatyn edi?!
Bul únemi kóshtiń aldynda júrdi. Ara-tura jazý-syzýǵa beıim ekeni esine túsip, ınstıtýttyń «Za ınjenernye kadry» atty kóptırajdy gazetine maqala jazyp qoıady. «Bizdiń oqý tobymyz synaqqa soıalıstik jarysqa barǵandaı barady» degen syńaıdaǵy jigerli maqala. Jazý oǵan tańsyq emes. Mektepte oqyp júrgende, aýdandyq «Lenın týy» jáne respýblıkalyq «Qazaqstan pıoneri» gazetine talaı maqalasy shyqqan. «Baldyrǵanǵa» jańyltpash joldap qoıatyn. Tipti et qyzýymen «Mádenıet jáne turmys» jýrnalyna krossvord jiberip, jazýshy Marat Májıtovten «Izdene tús!» degen hat alǵan. Birde sol Ámirjannyń gazette jarııalanǵan galstýk taqpaıtyn berekesizderdi synap-minegen maqalasyna ún qosty. Ondaılarǵa óziniń de kózqarasyn sezdirip, «Túsine almadym» degen pikir jazdy. Sony nege jazǵanyn áli kúnge deıin túsine almaı júr. Biraq sonda da jýrnalıst bolǵysy joq. Kileń kirpishtiń arasynan shyǵa qashyp, fılologııaǵa ketkendi jany qalaıdy.
Búgingi belgili ádebıettanýshy ǵalym, tanymal jýrnalıst, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Amantaı Sháriptiń stýdent kezdegi áleýmettik portreti osyndaı edi...

Baǵlanovanyń batasy

«Tehta» oqyǵan tekti ǵoı,
Muratyna jetti ǵoı.
Qurylysty jýrfakqa,
Aıyrbastap ketti ǵoı...
(Jýrnalıstik folklordan)

Ol, sóıtip, jýrfaktyń tynys-tirshiligin baıqap kórdi de, óziniń kún sáýleli, kók maısaly Shymkentine qaıtyp ketti. Biraq onda kóp turaqtaǵan joq. Óz erkimen oqýynan shyǵyp, ala jazdaı terlep-tepship emtıhan tapsyryp, KazGÝ-ge tústi.
Shyraıly Shymkent ony ońaılyqpen jibere qoımapty. Qalaı jibersin?! Kileń kúrdeli pánnen birde-bir «tórttik» almaǵan úzdik stýdent. Keshe ǵana ınstıtýttyń qyryq jyldyǵyna arnalǵan saltanatty keshte «Qurysh qalaı shynyqtyny» jurtqa úlgi etip, jalyndy óleń oqyǵan jas shaıyr. Oqý ordasynyń úkilegen úmiti. Bolashaq talantty tehnolog. Sondaı saıypqyran stýdent áıgili «tehty» tárk etip, ózge oqý ornyna ketip barady. Qurylys-tehnologııa fakýltetiniń dekany Nıkolaı Sýzev te, prorektor Vasılıı Kırılın de «seni oqýdan shyǵarýǵa eshqandaı negiz joq» dep birazǵa deıin jibermedi. Ásirese, áýesqoı sazger Kırılın muny raıynan qaıtarýǵa tyrysty. «Men de osy oqý ornynyń qabyrǵasynda án jazyp júrmin ǵoı, sen de sóıtseńshi». «Joq, men táýir nárse jazǵym keledi!».
Bul alǵan betinen qaıtpady. Sol jyly Farıza Ońǵarsynova basqaratyn «Pıoner» jýrnalynyń tutas bir betin alyp óleńderi shyqqan. Sony kórsetedi olarǵa. «Alataýdyń bókterinde, Kóktóbeniń eteginde otyryp, óleń jazbasam bolmaıdy», – dep tepsinedi.
Almatyǵa baryp kelip, oqýdy tastaımyn degenin ata-anasy jaqtyra qoımady. Olarǵa aıtar ýáji daıyn. «Boldy, aıtqan oqýlaryńa tústim. Sabaqty óte jaqsy oqydym. Endi óz oqýyma baram!». Áke-sheshe, jaqyn-jýyq jurttan uıat bolatynyn, bastaǵan isti aıaqtaý kerek ekenin aıtyp, barynsha úgittep baqty. Biraq ol erin baýyryna alyp týlaı berdi. Sóıtip júrgende munyń jan dúnıesin túsinetin bir adam tabyldy-aý, áıteýir! Jáne qandaı adam deseńizshi!
Sol jyly Qazalyǵa áıgili ánshi Roza Baǵlanova kelip, jerlesteriniń aldynda óner kórsetti. Osy óńirdiń týmasy, ári bularǵa eptegen týystyǵy bar Roza apaı bógelmesten Sháripovterdiń shańyraǵyna tartty. Kanıkýl kezinde úı-ishimen mámilege kele almaı, ábden qystyǵyp júrgen stýdent mártebeli meımannyń qasynan shyqpady. Alty alashqa tanymal apasymen armansyz áńgimelesti. Óleńderin oqydy. Syryn aqtardy. Aıtpaıyn dese, ishine syımaıdy. Jazǵany jaryq kórgen gazet-jýrnaldardy kórsetti... Aqkóńil apasy qasy qalyń qara balany erteli-kesh tyńdaýdan jalyqpady. Aqyry ol kisige ózi qalamaǵan oqýdy tastap, basqa oqýǵa ketpek nıetin ańǵartty.
Sol sátte ataqty ánshi buǵan meıirlene qarap otyrdy da, «Qaıtesiń, oqyǵyń kelmese, tastaı sal!» – dedi ǵoı... Bul oǵan úlken rýh berdi. Ózi qashaıyn dep turǵan qoıanǵa barshaǵa belgili Baǵlanovanyń ózi jel bergen soń, ne turys?! Balanyń aıtqanynan qaıtpaıtynyn bilgen ákesi de aqyry bitimge keldi. «Barsań bar, biraq fılfakqa emes, jýrfakqa tart. Jazam degen adamǵa sol durys bolar».
Esep-qısapty shemishkideı shaǵatyn Amantaıǵa jýrfak degeniń buıym bop pa, sabaqty oınap júrip oqydy. Óleńderi men maqalalary jıi jarııalana bastady. Jazǵan dúnıeleri túrli jınaqtarǵa endi. Sóz ónerine sypaıylyqpen keldi. Ádebıettiń tabaldyryǵyn ádeppen attady. Tanymy mol, túısigi tereń, talǵamy joǵary ekenin birden baıqatty.
«Jas alashta» qyzmet istep júrgenimizde, redakııamyzǵa KazGÝ-diń stýdentteri tájirıbeden ótýge jıi keletin. Kúni keshe ǵana solardyń ortasynan shyqqan soń ba, áıteýir bizdi kóbirek jaǵalaıtyn. Shetinen qasqyr edi meniń praktıkanttarym! Sraıyl Smaıyl, Ámirjan Qosanov, Mahat Sadyq, Amantaı Shárip, Qadyrjan Zabıh, Nurlan Nurǵazın... Aspandap ushqan alty qaz sııaqty altaýy da bıik belesterdi betke aldy. Sonyń ishinde, árıne, Amantaıdyń jóni bólek.

Oqý bitirgen jyly professor Taýman Amandosov ony óz kafedrasyna qyzmetke alyp qaldy. Jýrfakty qyzyl dıplommen támamdaǵan, eki tilde sabaq beretin jap-jas oqytýshy birden eldiń nazaryn aýdardy. Túbit murt bozbala kezinen ustaz atandy. KazGÝ-diń tarıhyndaǵy rekordtardyń biri de Amantaıǵa buıyrdy. Ol 29 jasynda ýnıversıtettiń kafedra meńgerýshiligine taǵaıyndaldy. Jastaı ákim bolý, mınıstr bolý tańsyq emes. Al basshylar bilim men ǵylymnyń qara shańyraǵy – kafedrany besikten beli shyqpaǵan balaǵa senip tapsyra bermeıdi. Sol kezdegi rektor, zııalylardyń zııalysy Kópjasar Náribaev jýrfaktaǵy ulaǵatty ustazdardyń usynysyn qoldap, jas jigitke zor senim artty. Áýeli jýrnalıstıka tarıhy, keıinnen halyqaralyq jýrnalıstıka kafedrasynyń tizginin ustatty. Osy tusta onyń qaramaǵynda qyzmet istedim. Ol meniń ómirimdegi asa jaıly, aqkóńil bastyqtardyń biri boldy.

Osydan jıyrma alty jyl buryn Amerıka Qurama Shtattaryndaǵy Oklahoma memlekettik ýnıversıtetine tájirıbeden ótýge birge bardyq. Sol joly úndisterdiń «Paý-vaý» degen merekesine qatystyq. Sonda kóńildenip alǵan úndisterdiń biri muny óz qandasy eken dep oılap qalyp, túsiniksiz tilde biraz áńgime aıtty. Soǵan qaramastan ekeýi kádimgideı uǵysty. Áıteýir, anaý rıza bolyp ketti. Amantaı jazǵy semınar kezindegi pikirtalasqa da qyzý aralasty. Amerıkalyqtar jas jigittiń biliktiligine tánti boldy. Aǵylshyn tilin sol kezdiń ózinde táýir biletin. Qazir aýzy-aýzyna juqpaıdy.
Shynynda ol kez-kelgen máseleniń mánisin tez uǵady, aıtar oıyn jyldam juptaıdy. Onyń ǵylymı logıkasyna tek qana qyzyǵý kerek. Ómirde de, ǵylymda da qıynnan qıystyryp, batyl boljam jasaıdy. Osy ýaqytqa deıin onysynyń qalt ketkenin kórgenim joq. Tipti, kópirip sóılep otyryp, aıdalaǵa laqqan pikiriniń ózi ǵylymı bolyp shyǵady.
Sóıtip, bir kezde Baǵlanovanyń batasyn alǵan bala búginde ǵıbratty ǵalymǵa, ulaǵatty ustazǵa, júırik jýrnalıske aınaldy.

Úı, kólik jáne shańsorǵysh...

BAQ-qa týy tigilgen,
Ǵylymda orny bilingen.
Abaı atam sııaqty,
«Eki jaqqa úńilgen...»
(Jýrnalıstik folklordan)

Jýrfaktyń buryn buqaralyq aqparat quraldarynda qyzmet istegen oqytýshylarynyń stýdentter aldyndaǵy bedeli bıik bolady. Oqytýshylar óndiristen jýrfakqa, jýrfaktan óndiriske úzdiksiz aýysyp jatady. Amantaı da bir kúni dıplomynda jazylǵan mamandyǵynyń aýylyna qaraı at basyn burdy. «Qazaqstan» teleradıokorporaııasynyń Qyzylorda oblystyq fılıalyn basqardy. Aımaqtyq telejýrnalıstıkaǵa biraz jańalyq ákeldi. Talantty ári tegeýrindi jastarǵa óris ashty. Odan soń korporaııa basqarmasy tóraǵasynyń orynbasary qyzmetin atqardy. Qazaq teleónimderiniń ulttyq boıaýyn qalyńdatyp, rýhyn arttyrǵan Ǵalym Dosken, Tursynjan Shapaı syndy talǵamy bıik, tolǵamy tereń aǵalarymen birlese jumys istep, shyǵarmashylyq sheberligin shyńdady. Keıinirek «Astana aqshamy» gazetine basshylyqqa keldi. Basylymnyń áleýetin arttyrdy, jýrnalısterdi jınaqylyqqa baýlydy. Bas redaktor edim dep shirenip otyrmaı, gazetti bastan-aıaq ózi oqydy. Qate kórse, ıt qosyp qýalaıdy. Bir árip qısaıyp tursa, bir tynys belgi qoıylmaı ketse, ishkeni as bolmaıdy. Biz aıtamyz: «Qaıtesiń, sol qatesi qurǵyrdy qýalap? Qate degen gazettiń kórki emes pe?!». Joq, ol kónbeıdi. Ózi basqaratyn basylymnyń ár sany saýatty bolyp shyqqanyn qalaıdy. Bul turǵydan alǵanda, bizdiń Amantaıdyń kategorııasy – naǵyz «qategorııa»!
Aıtpaqshy, onyń BAQ-taǵy baǵy munymen de shektelmeıdi. Az ǵana ýaqyt elimizdiń Syrtqy ister mınıstrliginiń Halyqaralyq aqparat komıteti tóraǵasynyń orynbasary bolyp qyzmet istegeni bar. Bul da – baspasózden alystyǵy joq laýazym.
Osy ýaqytqa deıin negizinen baspasóz ben ǵylymnyń aınalasynda ter tógip keledi. Qaı nárseni de taldap-talǵap júretin daǵdysymen «eki jaqqa úńilip», ekeýinen de kóp nárse tapty. Ómir jolynda teorııa men tájirıbeni únemi ushtastyrady. Jýrfakta jýrnalıstıkanyń teorııasyn ıgerip, keıin BAQ-qa bet túzedi. Ózi qyzmet istegen oqý oryndarynda ǵylymnyń teorııasyna kóbirek kóńil bólse, ǵylym ordalarynda irgeli zertteýmen aınalysty. KazGÝ-diń aǵa oqytýshysy, kafedra meńgerýshisi, Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetiniń prorektory, Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń prorektory, kafedra meńgerýshisi, ınstıtýt dırektorynyń orynbasary, fakýltet dekany retinde bilim salasynyń qyr-syryna ábden qanyqty. Oqý júıesi men ádisteme máselesine tereń boılady. Al KazGÝ-diń doktoranty, «Alash» mádenıet jáne rýhanı damý ınstıtýtynyń dırektory, Halyqaralyq Túrki akademııasynyń ǵalym-hatshysy retinde ǵylym álemine alańsyz kirdi. Zertteýshi retinde ony ádebıettiń tarıhy men teorııasy, túrkologııa, etnolıngvıstıka, jýrnalıstıkanyń tarıhy men teorııasy kóbirek qyzyqtyrady. Ǵylymı eńbekteriniń deni osy taqyryptarǵa arnalǵan. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda baıaǵy odaqtyń bedeldi arhıvteriniń birazyn armansyz súzip shyqqan. Sol qazynasy áli de ortaıa qoıǵan joq.
Jalpy, ol aýqatty otbasynan shyqty. Ákesi sovhoz dırektory, aýdandyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń bastyǵy, aýpartkomnyń birinshi hatshysy, aýdan ákimi, kezinde elimizdiń astanasy atanǵan qalanyń ákimi boldy. Al endi sonyń birazyn biz kópke deıin bilgen joqpyz. Óıtkeni ol ózi sııaqty iship-jemi mol, baı-baǵylannyń balalarymen emes, biz sekildi óńkeı ashqursaq, kedeı-kepshiktiń perzentterimen birge júrdi. Ádepkide baıaǵy Harýn ar-Rashıd qusap qarapaıym el-jurttyń ómirin ábden zerttep alyp, dókeılerdiń dúrdeı uldarynyń ortasyna qaıta ketetin shyǵar dep oılaǵanbyz. Joq, ol ketpedi. Ketpek túgili, áli kúnge deıin birge kele jatyr.
Jarylqasyn aǵam ony eshqashan erkeletken joq. Bul da ákimniń ulymyn dep dandaısyǵan emes, kórpe-tósegin arqalap, páterden-páterge kóship-qonyp júrdi. Bir kúni oǵan Jarylqasyn aǵa úı alyp berdi. Qaıdan deısiz ǵoı? It ólgen jerden. Almatyǵa jıyrma-otyz shaqyrym jerdegi KIZ degen aýyl. Kádimgi peshke ot jaǵatyn, durystap janbasa, shatyrǵa shyǵyp, murjasyn tazalaıtyn shaǵyn ǵana jer úı. Sodan tańerteńgi saǵat 8-de bastalatyn ýnıversıtettegi sabaǵyna jaıaý-jalpylap, ázer jetedi. Ózge ákimniń tórt-bes perzenti shetinen aýyzynan aq, maı, kók maı aǵyp, qaladaǵy jyly páterinde jymyń-jymyń etip júrgende, jalǵyz ul qala syrtynda qar kúrep, pesh jóndep jatady. Sosyn biz qaljyńdap, mynadaı óleń shyǵardyq: «Aıtýǵa men júr edim ǵoı uıalyp, Bilip edim aqyrynda ósterin, Jalǵyz ulǵa jer túbinen úı alyp, Jarylqasyn Sháripuly, ne istediń?».

Ózimiz aıtyp, ózimiz kúlemiz. Bir kúni aǵamyz Amantaıǵa qaladan úsh bólmeli páter alyp berdi. Týra bizdiń álgi óleńimizdi oqyp qoıǵan sııaqty. Sóıtip júrgende, Amantaıǵa eskileý bir mashına bitti. Tek aty ǵana mashına. Sıqy qasha bastaǵan sary «Jıgýlı». Júrýinen turýy kóp. Esigin julqyp ashyp, julqyp jabasyń. Túnimen taksı bolyp qatynap, jolaýshy tasyǵan kezde, sol esiktiń azabyn ábden tartasyń. Toqtatqan adam kire almaıdy, kirgen adam shyǵa almaıdy. «Qoı, bolmas» dep, Jarylqasyn aǵama arnap, taǵy bir óleń shyǵardyq: «Balańyzdyń murty qandaı qııaqty, Jańa kólik ápermeseń uıat-ty. Kafedra basqarǵanyn qaıteıin, Mashınasy kóterem at sııaqty».

O qudanyń qudireti, bul óleń de aǵamnyń qulaǵyna jetken be dersiń. Qalaǵa bir kelgende, Amantaıǵa sý jańa kólik satyp alyp berip ketti. Sóıtsek, ol balasyn jaıly turmysqa birtindep beıimdegen eken ǵoı. Bular joly qutty óleń jazǵanǵa ábden boı úıretip alypty. Bir kúni Mıra kelin kelip, qıylyp tur: «Shańsorǵyshym eskirip, mazamdy alyp júrgeni. Bir óleń jazyp bershi...». Shańsorǵyshqa óleń shyǵara qoımadyq. Anadaı ásem úı men ádemi mashınadan keıin kún saıyn qoqys jutatyn shańsorǵyshtyń deńgeıine túskimiz kelmedi...

Ketigin tapqan kirpish

Qolyna ustap qalamdy,
Óz órnegin sala aldy.
Kórkem sózdiń aýlyna,
Kirpish bolyp qalandy.
(Jýrnalıstik folklordan)

Bir basynda birneshe óner toǵysqan. Sonyń ishinde ǵylymy alǵashqy orynda turady. Professor Temirbek Qojakeevtiń jetekshiligimen Sultanbek Qojanovtyń ádebı-pýblııstıkalyq murasyn zerttep, kandıdattyq dıssertaııa qorǵady. Doktorlyq eńbegi qazaq poezııasyndaǵy ulttyq ıdeıaǵa arnaldy. Ǵylymdaǵy jetistikteri úshin «Daryn» memlekettik jastar syılyǵyn, Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy syılyqty ıelendi. Amantaıdyń ǵylymnyń óz ókili ekenine eshkim kúmán keltire almaıdy. Buǵan onyń «Qazaq poezııasy jáne ulttyq ıdeıa», «Sultanbek Qojanuly – ádebıetshi», «Qaıratkerdiń qalamgerligi», «Sóz óneri jáne ulttyq rýh», «Ulttyq ádebıet jáne dástúrli mentaldik», «Rýh pen rámiz: mentaldik modelderi» atty monografııalyq eńbekterin oqyǵan adamnyń kózi ábden jetedi.

Til ıgerýge óte beıim. Aǵylshyn jáne túrik tilderinde erkin sóıleıdi. Basqa tilderdi de meńgerý tetigin jaqsy biledi. Ázerbaıjannyń áıgili aqyndary Hýseıin Jábıd pen Baqtııar Vahabzadeniń óleńderin qazaqshaǵa túpnusqadan aýdardy.

Mektepti altyn medalmen, ýnıversıtetti qyzyl dıplommen bitirgen bizdiń keıipkerimiz ómirinde bir-aq ret «4» aldy. Mıyńdy sý qylatyn joǵary matematıkany, kúrdeli tehnıkalyq pánderdi sókteı «5-pen» oqyp edi. Sóıte tura, ózi jaqsy kóretin ádebıet teorııasynan «úzdik» baǵa buıyrmady. Biraq sol «tórttiktiń» ózi keıin tórge shyǵardy.
Únemi úzdik oqyǵan Amantaıdy «tórttaǵandatqan» basqa emes, óziniń jaqsy kóretin Janǵara aǵasy edi. Kádimgi áıgili ádebıetshi, parasatty professor Janǵara Dádebaev. Ol kezde jap-jas oqytýshy. Lekııany jan-tánimen berilip oqıdy. Biraq tym pysyq, sózýar stýdent oǵan salǵannan unaı qoımaǵan sııaqty. Onyń ústine bul ádebıet teorııasynan akademık Zeınolla Qabdolov dáris beretin shyǵar dep sonsha kútip, kóńili qońyltaqsyp júr edi. Zekeńniń «Sóz ónerin» Shymkentte júrgende satyp alyp, jata-jastana oqyǵan. Ádebıet álemine jetelegen de osy kitap bolatyn. Matematıka teorııasyn, syzba geometrııany, geologııany jilikshe shaǵatyn zerek stýdent «tórttikti» sabaq bilmegeni úshin emes, jybyrlap tynysh otyrmaǵany úshin aldy.
Sodan fılfakqa akademık Qabdolovty izdep bardy. «Osylaı da osylaı. «Sóz ónerin» qolymnan tastamaı oqyǵan elgezek bala edim. Emtıhandy qaıta tapsyrýǵa bola ma?». Zekeń stýdentti asyqpaı tyńdap, «Dekanattan joldama alyp kele ǵoı, aınalaıyn, emtıhandy ózim qabyldaımyn», – dedi. Keıin kanıkýl bastaldy, qol tımedi, basqa sebepter kılikti, áıteýir reti kelgen joq. Kóp uzamaı umytyp ta ketti. Ózi bireýdiń jalǵyz uly bolǵan soń, synaq kitapshasyndaǵy jalǵyz «tórtti» joıyp jiberýge qoly barmaǵan shyǵar. Esesine «Jetektegen jetekshińnen aınaldym, jetekke júrgen senen aınaldym», – dep Janǵara Dádebaevtyń anasy aıtqandaı, Jákeńniń jetekshisi – akademık Qabdolovqa keıin bul da shákirt boldy. Elge belgili eki aǵasynyń da talaı jaqsylyǵyn kórdi. Amantaı Shárip – Qabdolovtyń doktoranttar galereıasyndaǵy talantty ǵalymdardyń biri. «Ǵalymdyǵy aqyndyǵyn óńgerip, aqyndyǵy ustazdyqqa jol bergeni» (J.Ábdiráshev) bolmasa, jýrnalıstigi osy qyrlarynyń eshqaısysynan kem túspeıdi. Buqaralyq aqparat salasynda da ózindik qoltańbasyn qaldyrdy. Bertinde eldiń bas gazeti «Egemen Qazaqstandy» da basqardy.
Keıin óleńdi kóp jazbaı ketti demeseń, óz oqyrmanyna talantty aqyn ekenin tanyta aldy. «Qubyla» degen jalǵyz jyr jınaǵy – óleńge asa talǵammen qaraıtyndyǵynyń kýási. Aqyndyq qýaty jetkilikti bola tura, bıttiń qabyǵyndaı juqa kitappen shekteldi. Al endi osy ne kitap ekeni, ne dápter ekeni belgisiz, kózge qorashtaý birtúrli baspasóz ónimi jarnamashyl aqyndardyń jalpaq jınaqtarynyń kóbisin on orap alady. Oılylyǵymen, tereńdigimen, kórkemdigimen...
Ony aıtasyń, stýdent kezinde aqyndar aıtysyna qatysyp, báıge alǵany bar. Ol sol jyldardaǵy jýrfaktyń jeztańdaıy, sóz súleıi, búgingi syrshyl sýretshi Ersaıyn Japaqpen aıtysty. Qashanda aıtys ústindegi qaıtpas qaısarlyǵymen erekshelenetin Erekeń aldyma Amantaı keldi eken dep aıylyn jııa qoıǵan joq. Jas balany jasqap alǵysy kelgendeı, uzaǵynan bir qaıyryp, kezegin usynyp edi, tómengi kýrstyń aqyny tómen qarap otyryp:

Assalaýmaǵaleıkým, aqyn aǵam,
Aıtysyńdy talaı men baqylaǵam.
Barlyǵynda jeńilip qalsań-daǵy,
Yrjalaqtap ketýshi eń sahnadan, –

dep qoıyp qaldy. Ersaıyn utymdy jaýap bergen inisine súısinip, keńpeıildilik kórsetti. Aıtys odan ári qaraı dostyq ráýishte jalǵasty.
Al endi Amantaıdyń án salǵanyn kórgen adam onyń óner jolyn qýmaǵanyna qapa bolar edi. Daýysy erekshe sazdy. Tyńdaǵan adam eriksiz uııdy. Gıtarada táýir oınaıdy. Mýzykanyń mán-jaıyn tereń túsinetinder onyń qabilet-qarymyn óte joǵary baǵalaıdy. Biraq eshqashan eldiń aldyna shyqpaıdy, konert qoımaıdy, kesh ótkizbeıdi. Aıtpaqshy, Syr boıynyń tegeýrindi telemagnaty, arqaly aqyn Shahızada Ábdikárimov túsirip bergen jalǵyz klıpi bar. Ony da jurt nazaryna usynýǵa qulyqty emes. Biraq anda-sanda ánshi Ábeniń rahatyn biz kóremiz. Shaǵyn toı-tomalaqta «Án salshy, bir bala-aı...», – dep qol shapalaqtap, dem berip otyramyz. Oǵan Ábe degen atty talantty ǵalym inisi Aqedil Toıshan qoıdy. Tek ana álemge áıgili áıdik Ábemen shatastyryp almaý úshin úlkenin «Álemniń Ábesi», kishisin «Álimniń Ábesi» deımiz.


Osydan eki-úsh jyl buryn bar jumysyn jınap qoıyp, Otan soǵysynda qaza bolǵandardyń derekterin izdeýmen aınalysty. Kompıýterdiń qulaǵynda oınap, ınternettiń ıirimine súńgip, talaı joldas-jorasynyń baıaǵyda habarsyz ketken atalaryn taýyp berdi. Sol úshin tehnıka tilin jetik biletin ol myń tásil qoldanǵan shyǵar. Bárimiz atalarymyzdyń rýhymen qaýyshyp, jyrǵap qaldyq. Jigitterdiń aldy kórshi elderdegi baýyrlastar beıitine baryp qaıtty. Sodan soń oǵan júdá rıza bolyp, «Ata tapqysh Amantaı» degen óleń shyǵardyq.
Taǵy birde «Astana aqshamy» gazetiniń bas redaktory bolyp qyzmet istep júrgen kezinde óziniń birinshi orynbasary Talǵat Batyrhannyń qolyn pyshaq kesip ketipti. Qashannan zar zaman aqyndarymen rýhtas Tákeń sary ýaıymǵa salynyp otyrǵanda, Amantaı ony emhanaǵa ertip aparyp, dereý dárigerge qaratady, jedel em-dom jasatady. Onymen qoımaı jubatady, jigerlendiredi, janyna jylý sebedi. Ómirden jáne óz tájirıbesinen myń-san mysal keltirip, mundaıda kúıreýiktikke boı urýǵa bolmaıtynyn ǵylymı turǵydan negizdep turyp túsindiredi. Jańa ǵana qolyna oq tıgen jaýyngerdeı, yńyrsyp ázer turǵan Talǵat eki kózi shoqtaı janyp, «Sodan beri jaqsy kórip turmyn Amantaıdy», – dep jaqyn-jýyqqa telefon shala bastaıdy. Al osylaı aldyńa túsip, elpektegen Amantaı keıde saýsaǵyńdy pyshaq tilmek túgili jylan shaǵyp alsa da bylq etpeıdi.
Minez-qulqyna adam túsinip bolmaıdy. Kóńil-qoshy kelmeı tursa, traktormen súıreseń de jetegińe júrmeıdi. Áńgimeni berilip otyryp aıtsań da, qulaǵyna qystyrmaıdy. Al ózi yqylastanyp áńgime aıtqysy kelse, tyńdap otyrsyń ba, joq pa, onda sharýasy bolmaıdy. Amantaı qajy sekildi órshelene sóılep, nazaryńdy eriksiz aýdarý onyń ádetinde joq. Tyńdasań tyńda, tyńdamasań qoı...

* * *

Tehnologtyń oqýyn oqyǵan ol qaı istiń de tıimdi tetigin tapqandy qalap turady. Sondyqtan onyń ómir jolyn tańdaý tehnologııasy da durys bolǵan sııaqty. Biz, árıne, dosymyzdyń óz ortamyzda júrgenine qýanamyz. Alaıda, osy kúni keıbir ǵımarattyń aıdyń-kúnniń amanynda opyrylyp túskenin kórgende, birtúrli kúı keshemiz. Sol salaǵa bir Amantaı jetpeı turǵan sekildenedi.
Eger ol ázirlese, kirpishiń de, betonyń da eshqashan setinemes edi...

* * *

1 mamyr – kirpishten qashyp, betonnan bezinip, armatýradan aýlaqtap, aqyry ádebıettanýǵa kelip, úıirin tapqan ǵıbratty ǵalym, parasatty pýblııst, búgingi QR UǴA korrespondent-múshesi, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Amantaı Sháriptiń týǵan kúni! Qyryq jyldan beri qatarlas, qanattas kele jatqan Amantaıǵa amandyq tileımiz!

Baýyrjan OMARULY

Pikirler