Taŋdau tehnologiiasy

(Portret-esse)

Beton işindegi böten

Kaz HTİ-ǧa bir tüsti. Kaz GU-ge de bir tüsti. Bir jyl oqyp, zerttedi, Käduilgi kirpişti... (Jurnalistik folklordan)

Ekeumizdiŋ tuyp-ösken jerimizdiŋ arasy onşa alys emes edi. Biraq soǧan qaramastan bizdi student kezimizde aidaladaǧy Mūratbek Toqtaǧazin tanystyrdy. Sol jyldarda būl Toqtaǧazinge kün saiyn aǧylyp qonaq keletin de jatatyn. Bir küni ol 5-şi jataqhanadaǧy bölmesine şaşy qalyŋ, qasy odan da qalyŋ, közildirikti bir jigitti ertip keldi. Sol zamanda äbden közimiz üirengen Brejnevtiŋ qasynan keiin qalyŋ qas körip tūrǧanymyz osy. Būl tegin qas bolmady. Şymkenttegi äigili Qazaq himiia-tehnologiia institutynyŋ studenti eken. Özi qūrylysşynyŋ, joq, qūrylys materialdaryn äzirleitin tehnologtyŋ oquyn oqyp jatqan körinedi. Iаǧni, bolaşaq betontanuşy nemese keleşek kirpiştanuşy. Bizdiŋ Toqtaǧazinniŋ de tappaityny joq, äiteuir. Mynau da tynymsyz Toqtaǧazin siiaqty typyrşyǧan bireu şyǧar. Joq, būl bala ondaiǧa ūqsamaidy. Közi tym oily eken. Sol kitap suyryp tastaǧan oily közdi därigerge körsetip aluǧa kelgenin keiinirek bildik. Jaŋa tanysymyz salǧannan ädebiet turaly salmaqty da saliqaly pikirler aitty. Özi öleŋ jazatyn körinedi. Öleŋ öretin balanyŋ kirpiş öretinderdiŋ arasynda neǧyp jürgenine onşa tüsiniŋkiremei otyrmyz. Sony özi de tüsinbeidi-au deimin. Al, ne deseŋ, o de, mynau tegin bala emes. Jurfaktyŋ jyryndy studentteriniŋ ortasyna keldim ǧoi dep qymsynatyn türi joq. Eşkimnen yqpaidy, kez-kelgenimizdi sözden sürindiredi. Biraq azdap, azdap emes, edäuir qiiali siiaqty. Sälden keiin bolaşaq JBİ-diŋ mamanynyŋ sözine şetimizden jibi bastadyq. Şymkenttiŋ şiraq jigitine şynymen taŋ qaldyq. Biraq şymkenttiki bola tūra sözdiŋ «şyraiyn» şyǧaratyn «şeşeŋge...» şeşendigi joq eken. Omyraulap ortaǧa ūmtylmaidy, oilanyp otyryp ornyqty oi aitady. Ol tipti şuaqty Şymqalanyŋ tumasy da bolmai şyqty. Syr boiynyŋ botatirsek bozbalasy körinedi. Kerek deseŋiz, jataqhanaǧa bizdiŋ Toqtaǧazindi emes, jerlesi Ämirjan Qosanovty izdep kelipti. Ekeui bir mektepte oqypty. Būl jurfakty auzyna qaratqan äbjil Ämirjannyŋ qoldy-aiaqqa tūrmaityn kezi. Bir jaqqa şyǧyp ketse kerek. 5-şi jataqhananyŋ vahtasynda, Tetia Nastianyŋ janynda sony sarylyp kütip otyrǧanda, Mūratbek kezdesip qalyp, jön sūrasqan. Söitse būlardyŋ ekeui de äigili «Qazaqstan pioneriniŋ» tilşileri eken. Ol kezdegi «Qazaqstan pioneriniŋ» tilşileri osy küngi jas ärtister siiaqty asa tanymal. Qaida barsa da erkin jüredi. Özderi birin-biri jaqsy biledi. Būl ekeui de sol tar jerde tarihi tūlǧalar sekildi tabysa ketken. Ol mūnda jai kelmepti. Esil-derti – KazGU-ge auysu eken. Onda da jalaulatqan jurfakqa emes, baǧdarlamasy baisaldy, ǧylymy ǧibratty filfakqa barǧysy keledi. E, ana betony qūrǧyrdyŋ bet-älpeti ūnamai, sabaǧyn igere almai jürgen quaiaq boldy ǧoi dep oilap ülgergenimiz ras. Mülde olai emes eken. Sabaqty öte jaqsy oqidy. Qiynnan qiystyrǧan kürdeli sabaqtardyŋ emtihandaryn tügel «beske» tapsyrypty. Özi sol oqu ornyna tanylyp qalǧan äjepteuir belsendi körinedi. Endeşe, jyly ornyn suytyp, ne jyn quyp jür deseişi?! Jurfak pen filfakqa tehnikalyq mamandyqqa asa qyry joq, tili men jaǧyna süiengender ǧana keluşi edi. Al tehnikany tilip, jūrt bilmegendi bilip tūrǧan myna äuliege ne joryq? Keiipkerimiz o basta himiia-tehnologiia institutyna ata-anasynyŋ qalauymen tüsipti. Mūnyŋ filolog bolam degen ūiǧarymyn ol kisiler onşa qūp köre qoimaidy. Sol jyly institut qūrylys būiymdary men konstruksiialar öndirisi mamandyǧyn taŋdaǧan talapkerlerdi eksperimentti türde qabyldaidy. Mektepti altyn medalmen bitirgender tek qana äŋgimelesuden ötip, emtihansyz alynady. Sabaq biryŋǧai orys tilinde jüredi. O bastan orysşaǧa jüirik būl mülde qinalǧan joq. Orysşaǧa beiim bolatyn reti bar edi. Qazalydaǧy bilimi irgeli, köşi ilgeri temirjoldyŋ mektebinde oqydy. Onyŋ irgesine orys mektebi tiip tūr. Sonda oqityn balalarmen aralasyp-qūralasyp tūrdy. Onyŋ üstine jasynan kitap kemirdi.

Söitip, oquǧa tüsken kileŋ medalist sabaqqa qūlşyna kiristi. Medalsiz tüskenderdiŋ özderi de būlardan qalysa qoimady. Orys tili sabaǧynda top ekige bölindi. Orys mektebin bitirgender basqa tildi oqityn boldy. Al qazaq mektebin bitirgenderdiŋ şamasyn baiqau üşin oqytuşy būlardy söiletip kördi. Sodan būl armansyz sairady. Sūraqtyŋ bärine minsiz jauap berdi. Ony aitasyŋ, oraiyn keltirip, Bloktyŋ, Evtuşenkonyŋ, Voznesenskiidiŋ öleŋderin jatqa oqydy. Oqytuşynyŋ közi şarasynan şyqty. «Sabaqtan bossyŋ, tek synaq tapsyruǧa kele ǧoi», – dedi.

«Qūrylys materialdary» päninen sabaq beretin Komarova degen apaiy sol zamandaǧy «fizik lirik boluy kerek» degen qaǧidany berik ūstanatyn edi. Sabaqtyŋ soŋynan ruhaniiat turaly pikir almasu üşin on minut uaqyt qaldyrady. Däristiŋ ädepki böliginde qūrylys materialynyŋ suyqqa tözimdiligi, basqa da syrtqy faktorlarǧa şydamdylyǧy jöninde mälimet alyp, qolyndaǧy kirpişten jiirkenip otyrǧan būl soŋǧy on minutta ottai janady. Söileidi, öleŋ oqidy, pikir talastyrady. Qabilet-qarymyn körgen «KPSS tarihy», «Syzba geometriia» pänderiniŋ oqytuşylary da būǧan özgeşe qaraityn boldy. Sabaǧyn üzdik igeretin äri ädebietke beiim studentti kim jatsynatyn edi?! Būl ünemi köştiŋ aldynda jürdi. Ara-tūra jazu-syzuǧa beiim ekeni esine tüsip, instituttyŋ «Za injenernye kadry» atty köptirajdy gazetine maqala jazyp qoiady. «Bizdiŋ oqu tobymyz synaqqa sosialistik jarysqa barǧandai barady» degen syŋaidaǧy jigerli maqala. Jazu oǧan taŋsyq emes. Mektepte oqyp jürgende, audandyq «Lenin tuy» jäne respublikalyq «Qazaqstan pioneri» gazetine talai maqalasy şyqqan. «Baldyrǧanǧa» jaŋyltpaş joldap qoiatyn. Tipti et qyzuymen «Mädeniet jäne tūrmys» jurnalyna krossvord jiberip, jazuşy Marat Mäjitovten «Izdene tüs!» degen hat alǧan. Birde sol Ämirjannyŋ gazette jariialanǧan galstuk taqpaityn berekesizderdi synap-minegen maqalasyna ün qosty. Ondailarǧa öziniŋ de közqarasyn sezdirip, «Tüsine almadym» degen pikir jazdy. Sony nege jazǧanyn äli künge deiin tüsine almai jür. Biraq sonda da jurnalist bolǧysy joq. Kileŋ kirpiştiŋ arasynan şyǧa qaşyp, filologiiaǧa ketkendi jany qalaidy. Bügingi belgili ädebiettanuşy ǧalym, tanymal jurnalist, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Amantai Şäriptiŋ student kezdegi äleumettik portreti osyndai edi...

Baǧlanovanyŋ batasy

«Tehta» oqyǧan tekti ǧoi, Mūratyna jetti ǧoi. Qūrylysty jurfakqa, Aiyrbastap ketti ǧoi... (Jurnalistik folklordan)

Ol, söitip, jurfaktyŋ tynys-tirşiligin baiqap kördi de, öziniŋ kün säuleli, kök maisaly Şymkentine qaityp ketti. Biraq onda köp tūraqtaǧan joq. Öz erkimen oquynan şyǧyp, ala jazdai terlep-tepşip emtihan tapsyryp, KazGU-ge tüsti. Şyraily Şymkent ony oŋailyqpen jibere qoimapty. Qalai jibersin?! Kileŋ kürdeli pännen birde-bir «törttik» almaǧan üzdik student. Keşe ǧana instituttyŋ qyryq jyldyǧyna arnalǧan saltanatty keşte «Qūryş qalai şynyqtyny» jūrtqa ülgi etip, jalyndy öleŋ oqyǧan jas şaiyr. Oqu ordasynyŋ ükilegen ümiti. Bolaşaq talantty tehnolog. Sondai saiypqyran student äigili «tehty» tärk etip, özge oqu ornyna ketip barady. Qūrylys-tehnologiia fakultetiniŋ dekany Nikolai Suzev te, prorektor Vasilii Kirilin de «seni oqudan şyǧaruǧa eşqandai negiz joq» dep birazǧa deiin jibermedi. Äsirese, äuesqoi sazger Kirilin mūny raiynan qaitaruǧa tyrysty. «Men de osy oqu ornynyŋ qabyrǧasynda än jazyp jürmin ǧoi, sen de söitseŋşi». «Joq, men täuir närse jazǧym keledi!». Būl alǧan betinen qaitpady. Sol jyly Fariza Oŋǧarsynova basqaratyn «Pioner» jurnalynyŋ tūtas bir betin alyp öleŋderi şyqqan. Sony körsetedi olarǧa. «Alataudyŋ bökterinde, Köktöbeniŋ eteginde otyryp, öleŋ jazbasam bolmaidy», – dep tepsinedi. Almatyǧa baryp kelip, oqudy tastaimyn degenin ata-anasy jaqtyra qoimady. Olarǧa aitar uäji daiyn. «Boldy, aitqan oqularyŋa tüstim. Sabaqty öte jaqsy oqydym. Endi öz oquyma baram!». Äke-şeşe, jaqyn-juyq jūrttan ūiat bolatynyn, bastaǧan isti aiaqtau kerek ekenin aityp, barynşa ügittep baqty. Biraq ol erin bauyryna alyp tulai berdi. Söitip jürgende mūnyŋ jan düniesin tüsinetin bir adam tabyldy-au, äiteuir! Jäne qandai adam deseŋizşi! Sol jyly Qazalyǧa äigili änşi Roza Baǧlanova kelip, jerlesteriniŋ aldynda öner körsetti. Osy öŋirdiŋ tumasy, äri būlarǧa eptegen tuystyǧy bar Roza apai bögelmesten Şäripovterdiŋ şaŋyraǧyna tartty. Kanikul kezinde üi-işimen mämilege kele almai, äbden qystyǧyp jürgen student märtebeli meimannyŋ qasynan şyqpady. Alty alaşqa tanymal apasymen armansyz äŋgimelesti. Öleŋderin oqydy. Syryn aqtardy. Aitpaiyn dese, işine syimaidy. Jazǧany jaryq körgen gazet-jurnaldardy körsetti... Aqköŋil apasy qasy qalyŋ qara balany erteli-keş tyŋdaudan jalyqpady. Aqyry ol kisige özi qalamaǧan oqudy tastap, basqa oquǧa ketpek nietin aŋǧartty. Sol sätte ataqty änşi būǧan meiirlene qarap otyrdy da, «Qaitesiŋ, oqyǧyŋ kelmese, tastai sal!» – dedi ǧoi... Būl oǧan ülken ruh berdi. Özi qaşaiyn dep tūrǧan qoianǧa barşaǧa belgili Baǧlanovanyŋ özi jel bergen soŋ, ne tūrys?! Balanyŋ aitqanynan qaitpaitynyn bilgen äkesi de aqyry bitimge keldi. «Barsaŋ bar, biraq filfakqa emes, jurfakqa tart. Jazam degen adamǧa sol dūrys bolar». Esep-qisapty şemişkidei şaǧatyn Amantaiǧa jurfak degeniŋ būiym bop pa, sabaqty oinap jürip oqydy. Öleŋderi men maqalalary jii jariialana bastady. Jazǧan dünieleri türli jinaqtarǧa endi. Söz önerine sypaiylyqpen keldi. Ädebiettiŋ tabaldyryǧyn ädeppen attady. Tanymy mol, tüisigi tereŋ, talǧamy joǧary ekenin birden baiqatty. «Jas alaşta» qyzmet istep jürgenimizde, redaksiiamyzǧa KazGU-diŋ studentteri täjiribeden ötuge jii keletin. Küni keşe ǧana solardyŋ ortasynan şyqqan soŋ ba, äiteuir bizdi köbirek jaǧalaityn. Şetinen qasqyr edi meniŋ praktikanttarym! Sraiyl Smaiyl, Ämirjan Qosanov, Mahat Sadyq, Amantai Şärip, Qadyrjan Zabih, Nūrlan Nūrǧazin... Aspandap ūşqan alty qaz siiaqty altauy da biik belesterdi betke aldy. Sonyŋ işinde, ärine, Amantaidyŋ jöni bölek.

Oqu bitirgen jyly professor Tauman Amandosov ony öz kafedrasyna qyzmetke alyp qaldy. Jurfakty qyzyl diplommen tämamdaǧan, eki tilde sabaq beretin jap-jas oqytuşy birden eldiŋ nazaryn audardy. Tübit mūrt bozbala kezinen ūstaz atandy. KazGU-diŋ tarihyndaǧy rekordtardyŋ biri de Amantaiǧa būiyrdy. Ol 29 jasynda universitettiŋ kafedra meŋgeruşiligine taǧaiyndaldy. Jastai äkim bolu, ministr bolu taŋsyq emes. Al basşylar bilim men ǧylymnyŋ qara şaŋyraǧy – kafedrany besikten beli şyqpaǧan balaǧa senip tapsyra bermeidi. Sol kezdegi rektor, ziialylardyŋ ziialysy Köpjasar Näribaev jurfaktaǧy ūlaǧatty ūstazdardyŋ ūsynysyn qoldap, jas jigitke zor senim artty. Äueli jurnalistika tarihy, keiinnen halyqaralyq jurnalistika kafedrasynyŋ tizginin ūstatty. Osy tūsta onyŋ qaramaǧynda qyzmet istedim. Ol meniŋ ömirimdegi asa jaily, aqköŋil bastyqtardyŋ biri boldy.

Osydan jiyrma alty jyl būryn Amerika Qūrama Ştattaryndaǧy Oklahoma memlekettik universitetine täjiribeden ötuge birge bardyq. Sol joly ündisterdiŋ «Pau-vau» degen merekesine qatystyq. Sonda köŋildenip alǧan ündisterdiŋ biri mūny öz qandasy eken dep oilap qalyp, tüsiniksiz tilde biraz äŋgime aitty. Soǧan qaramastan ekeui kädimgidei ūǧysty. Äiteuir, anau riza bolyp ketti. Amantai jazǧy seminar kezindegi pikirtalasqa da qyzu aralasty. Amerikalyqtar jas jigittiŋ biliktiligine tänti boldy. Aǧylşyn tilin sol kezdiŋ özinde täuir biletin. Qazir auzy-auzyna jūqpaidy. Şynynda ol kez-kelgen mäseleniŋ mänisin tez ūǧady, aitar oiyn jyldam jūptaidy. Onyŋ ǧylymi logikasyna tek qana qyzyǧu kerek. Ömirde de, ǧylymda da qiynnan qiystyryp, batyl boljam jasaidy. Osy uaqytqa deiin onysynyŋ qalt ketkenin körgenim joq. Tipti, köpirip söilep otyryp, aidalaǧa laqqan pikiriniŋ özi ǧylymi bolyp şyǧady. Söitip, bir kezde Baǧlanovanyŋ batasyn alǧan bala büginde ǧibratty ǧalymǧa, ūlaǧatty ūstazǧa, jüirik jurnaliske ainaldy.

Üi, kölik jäne şaŋsorǧyş...

BAQ-qa tuy tigilgen, Ǧylymda orny bilingen. Abai atam siiaqty, «Eki jaqqa üŋilgen...» (Jurnalistik folklordan)

Jurfaktyŋ būryn būqaralyq aqparat qūraldarynda qyzmet istegen oqytuşylarynyŋ studentter aldyndaǧy bedeli biik bolady. Oqytuşylar öndiristen jurfakqa, jurfaktan öndiriske üzdiksiz auysyp jatady. Amantai da bir küni diplomynda jazylǧan mamandyǧynyŋ auylyna qarai at basyn būrdy. «Qazaqstan» teleradiokorporasiiasynyŋ Qyzylorda oblystyq filialyn basqardy. Aimaqtyq telejurnalistikaǧa biraz jaŋalyq äkeldi. Talantty äri tegeurindi jastarǧa öris aşty. Odan soŋ korporasiia basqarmasy töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetin atqardy. Qazaq teleönimderiniŋ ūlttyq boiauyn qalyŋdatyp, ruhyn arttyrǧan Ǧalym Dosken, Tūrsynjan Şapai syndy talǧamy biik, tolǧamy tereŋ aǧalarymen birlese jūmys istep, şyǧarmaşylyq şeberligin şyŋdady. Keiinirek «Astana aqşamy» gazetine basşylyqqa keldi. Basylymnyŋ äleuetin arttyrdy, jurnalisterdi jinaqylyqqa baulydy. Bas redaktor edim dep şirenip otyrmai, gazetti bastan-aiaq özi oqydy. Qate körse, it qosyp qualaidy. Bir ärip qisaiyp tūrsa, bir tynys belgi qoiylmai ketse, işkeni as bolmaidy. Biz aitamyz: «Qaitesiŋ, sol qatesi qūrǧyrdy qualap? Qate degen gazettiŋ körki emes pe?!». Joq, ol könbeidi. Özi basqaratyn basylymnyŋ är sany sauatty bolyp şyqqanyn qalaidy. Būl tūrǧydan alǧanda, bizdiŋ Amantaidyŋ kategoriiasy – naǧyz «qategoriia»! Aitpaqşy, onyŋ BAQ-taǧy baǧy mūnymen de şektelmeidi. Az ǧana uaqyt elimizdiŋ Syrtqy ister ministrliginiŋ Halyqaralyq aqparat komiteti töraǧasynyŋ orynbasary bolyp qyzmet istegeni bar. Būl da – baspasözden alystyǧy joq lauazym. Osy uaqytqa deiin negizinen baspasöz ben ǧylymnyŋ ainalasynda ter tögip keledi. Qai närseni de taldap-talǧap jüretin daǧdysymen «eki jaqqa üŋilip», ekeuinen de köp närse tapty. Ömir jolynda teoriia men täjiribeni ünemi ūştastyrady. Jurfakta jurnalistikanyŋ teoriiasyn igerip, keiin BAQ-qa bet tüzedi. Özi qyzmet istegen oqu oryndarynda ǧylymnyŋ teoriiasyna köbirek köŋil bölse, ǧylym ordalarynda irgeli zertteumen ainalysty. KazGU-diŋ aǧa oqytuşysy, kafedra meŋgeruşisi, Qyzylorda memlekettik universitetiniŋ prorektory, Euraziia ūlttyq universitetiniŋ prorektory, kafedra meŋgeruşisi, institut direktorynyŋ orynbasary, fakultet dekany retinde bilim salasynyŋ qyr-syryna äbden qanyqty. Oqu jüiesi men ädisteme mäselesine tereŋ boilady. Al KazGU-diŋ doktoranty, «Alaş» mädeniet jäne ruhani damu institutynyŋ direktory, Halyqaralyq Türki akademiiasynyŋ ǧalym-hatşysy retinde ǧylym älemine alaŋsyz kirdi. Zertteuşi retinde ony ädebiettiŋ tarihy men teoriiasy, türkologiia, etnolingvistika, jurnalistikanyŋ tarihy men teoriiasy köbirek qyzyqtyrady. Ǧylymi eŋbekteriniŋ deni osy taqyryptarǧa arnalǧan. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda baiaǧy odaqtyŋ bedeldi arhivteriniŋ birazyn armansyz süzip şyqqan. Sol qazynasy äli de ortaia qoiǧan joq. Jalpy, ol auqatty otbasynan şyqty. Äkesi sovhoz direktory, audandyq auyl şaruaşylyǧy basqarmasynyŋ bastyǧy, aupartkomnyŋ birinşi hatşysy, audan äkimi, kezinde elimizdiŋ astanasy atanǧan qalanyŋ äkimi boldy. Al endi sonyŋ birazyn biz köpke deiin bilgen joqpyz. Öitkeni ol özi siiaqty işip-jemi mol, bai-baǧylannyŋ balalarymen emes, biz sekildi öŋkei aşqūrsaq, kedei-kepşiktiŋ perzentterimen birge jürdi. Ädepkide baiaǧy Harun ar-Raşid qūsap qarapaiym el-jūrttyŋ ömirin äbden zerttep alyp, dökeilerdiŋ dürdei ūldarynyŋ ortasyna qaita ketetin şyǧar dep oilaǧanbyz. Joq, ol ketpedi. Ketpek tügili, äli künge deiin birge kele jatyr. Jarylqasyn aǧam ony eşqaşan erkeletken joq. Būl da äkimniŋ ūlymyn dep dandaisyǧan emes, körpe-tösegin arqalap, päterden-päterge köşip-qonyp jürdi. Bir küni oǧan Jarylqasyn aǧa üi alyp berdi. Qaidan deisiz ǧoi? İt ölgen jerden. Almatyǧa jiyrma-otyz şaqyrym jerdegi KİZ degen auyl. Kädimgi peşke ot jaǧatyn, dūrystap janbasa, şatyrǧa şyǧyp, mūrjasyn tazalaityn şaǧyn ǧana jer üi. Sodan taŋerteŋgi saǧat 8-de bastalatyn universitettegi sabaǧyna jaiau-jalpylap, äzer jetedi. Özge äkimniŋ tört-bes perzenti şetinen auyzynan aq, mai, kök mai aǧyp, qaladaǧy jyly päterinde jymyŋ-jymyŋ etip jürgende, jalǧyz ūl qala syrtynda qar kürep, peş jöndep jatady. Sosyn biz qaljyŋdap, mynadai öleŋ şyǧardyq: «Aituǧa men jür edim ǧoi ūialyp, Bilip edim aqyrynda österin, Jalǧyz ūlǧa jer tübinen üi alyp, Jarylqasyn Şäripūly, ne istediŋ?».

Özimiz aityp, özimiz külemiz. Bir küni aǧamyz Amantaiǧa qaladan üş bölmeli päter alyp berdi. Tura bizdiŋ älgi öleŋimizdi oqyp qoiǧan siiaqty. Söitip jürgende, Amantaiǧa eskileu bir maşina bitti. Tek aty ǧana maşina. Siqy qaşa bastaǧan sary «Jiguli». Jüruinen tūruy köp. Esigin jūlqyp aşyp, jūlqyp jabasyŋ. Tünimen taksi bolyp qatynap, jolauşy tasyǧan kezde, sol esiktiŋ azabyn äbden tartasyŋ. Toqtatqan adam kire almaidy, kirgen adam şyǧa almaidy. «Qoi, bolmas» dep, Jarylqasyn aǧama arnap, taǧy bir öleŋ şyǧardyq: «Balaŋyzdyŋ mūrty qandai qiiaqty, Jaŋa kölik äpermeseŋ ūiat-ty. Kafedra basqarǧanyn qaiteiin, Maşinasy köterem at siiaqty».

O qūdanyŋ qūdireti, būl öleŋ de aǧamnyŋ qūlaǧyna jetken be dersiŋ. Qalaǧa bir kelgende, Amantaiǧa su jaŋa kölik satyp alyp berip ketti. Söitsek, ol balasyn jaily tūrmysqa birtindep beiimdegen eken ǧoi. Būlar joly qūtty öleŋ jazǧanǧa äbden boi üiretip alypty. Bir küni Mira kelin kelip, qiylyp tūr: «Şaŋsorǧyşym eskirip, mazamdy alyp jürgeni. Bir öleŋ jazyp berşi...». Şaŋsorǧyşqa öleŋ şyǧara qoimadyq. Anadai äsem üi men ädemi maşinadan keiin kün saiyn qoqys jūtatyn şaŋsorǧyştyŋ deŋgeiine tüskimiz kelmedi...

Ketigin tapqan kirpiş

Qolyna ūstap qalamdy, Öz örnegin sala aldy. Körkem sözdiŋ aulyna, Kirpiş bolyp qalandy. (Jurnalistik folklordan)

Bir basynda birneşe öner toǧysqan. Sonyŋ işinde ǧylymy alǧaşqy orynda tūrady. Professor Temirbek Qojakeevtiŋ jetekşiligimen Sūltanbek Qojanovtyŋ ädebi-publisistikalyq mūrasyn zerttep, kandidattyq dissertasiia qorǧady. Doktorlyq eŋbegi qazaq poeziiasyndaǧy ūlttyq ideiaǧa arnaldy. Ǧylymdaǧy jetistikteri üşin «Daryn» memlekettik jastar syilyǧyn, Şoqan Uälihanov atyndaǧy syilyqty ielendi. Amantaidyŋ ǧylymnyŋ öz ökili ekenine eşkim kümän keltire almaidy. Būǧan onyŋ «Qazaq poeziiasy jäne ūlttyq ideia», «Sūltanbek Qojanūly – ädebietşi», «Qairatkerdiŋ qalamgerligi», «Söz öneri jäne ūlttyq ruh», «Ūlttyq ädebiet jäne dästürli mentaldik», «Ruh pen rämiz: mentaldik modelderi» atty monografiialyq eŋbekterin oqyǧan adamnyŋ közi äbden jetedi.

Til igeruge öte beiim. Aǧylşyn jäne türik tilderinde erkin söileidi. Basqa tilderdi de meŋgeru tetigin jaqsy biledi. Äzerbaijannyŋ äigili aqyndary Huseiin Jäbid pen Baqtiiar Vahabzadeniŋ öleŋderin qazaqşaǧa tüpnūsqadan audardy.

Mektepti altyn medalmen, universitetti qyzyl diplommen bitirgen bizdiŋ keiipkerimiz ömirinde bir-aq ret «4» aldy. Miyŋdy su qylatyn joǧary matematikany, kürdeli tehnikalyq pänderdi söktei «5-pen» oqyp edi. Söite tūra, özi jaqsy köretin ädebiet teoriiasynan «üzdik» baǧa būiyrmady. Biraq sol «törttiktiŋ» özi keiin törge şyǧardy. Ünemi üzdik oqyǧan Amantaidy «törttaǧandatqan» basqa emes, öziniŋ jaqsy köretin Janǧara aǧasy edi. Kädimgi äigili ädebietşi, parasatty professor Janǧara Dädebaev. Ol kezde jap-jas oqytuşy. Leksiiany jan-tänimen berilip oqidy. Biraq tym pysyq, sözuar student oǧan salǧannan ūnai qoimaǧan siiaqty. Onyŋ üstine būl ädebiet teoriiasynan akademik Zeinolla Qabdolov däris beretin şyǧar dep sonşa kütip, köŋili qoŋyltaqsyp jür edi. Zekeŋniŋ «Söz önerin» Şymkentte jürgende satyp alyp, jata-jastana oqyǧan. Ädebiet älemine jetelegen de osy kitap bolatyn. Matematika teoriiasyn, syzba geometriiany, geologiiany jilikşe şaǧatyn zerek student «törttikti» sabaq bilmegeni üşin emes, jybyrlap tynyş otyrmaǧany üşin aldy. Sodan filfakqa akademik Qabdolovty izdep bardy. «Osylai da osylai. «Söz önerin» qolymnan tastamai oqyǧan elgezek bala edim. Emtihandy qaita tapsyruǧa bola ma?». Zekeŋ studentti asyqpai tyŋdap, «Dekanattan joldama alyp kele ǧoi, ainalaiyn, emtihandy özim qabyldaimyn», – dedi. Keiin kanikul bastaldy, qol timedi, basqa sebepter kilikti, äiteuir reti kelgen joq. Köp ūzamai ūmytyp ta ketti. Özi bireudiŋ jalǧyz ūly bolǧan soŋ, synaq kitapşasyndaǧy jalǧyz «törtti» joiyp jiberuge qoly barmaǧan şyǧar. Esesine «Jetektegen jetekşiŋnen ainaldym, jetekke jürgen senen ainaldym», – dep Janǧara Dädebaevtyŋ anasy aitqandai, Jäkeŋniŋ jetekşisi – akademik Qabdolovqa keiin būl da şäkirt boldy. Elge belgili eki aǧasynyŋ da talai jaqsylyǧyn kördi. Amantai Şärip – Qabdolovtyŋ doktoranttar galereiasyndaǧy talantty ǧalymdardyŋ biri. «Ǧalymdyǧy aqyndyǧyn öŋgerip, aqyndyǧy ūstazdyqqa jol bergeni» (J.Äbdiräşev) bolmasa, jurnalistigi osy qyrlarynyŋ eşqaisysynan kem tüspeidi. Būqaralyq aqparat salasynda da özindik qoltaŋbasyn qaldyrdy. Bertınde eldıŋ bas gazetı «Egemen Qazaqstandy» da basqardy. Keiin öleŋdi köp jazbai ketti demeseŋ, öz oqyrmanyna talantty aqyn ekenin tanyta aldy. «Qūbyla» degen jalǧyz jyr jinaǧy – öleŋge asa talǧammen qaraityndyǧynyŋ kuäsi. Aqyndyq quaty jetkilikti bola tūra, bittiŋ qabyǧyndai jūqa kitappen şekteldi. Al endi osy ne kitap ekeni, ne däpter ekeni belgisiz, közge qoraştau birtürli baspasöz önimi jarnamaşyl aqyndardyŋ jalpaq jinaqtarynyŋ köbisin on orap alady. Oilylyǧymen, tereŋdigimen, körkemdigimen... Ony aitasyŋ, student kezinde aqyndar aitysyna qatysyp, bäige alǧany bar. Ol sol jyldardaǧy jurfaktyŋ jeztaŋdaiy, söz süleii, bügingi syrşyl suretşi Ersaiyn Japaqpen aitysty. Qaşanda aitys üstindegi qaitpas qaisarlyǧymen erekşelenetin Erekeŋ aldyma Amantai keldi eken dep aiylyn jiia qoiǧan joq. Jas balany jasqap alǧysy kelgendei, ūzaǧynan bir qaiyryp, kezegin ūsynyp edi, tömengi kurstyŋ aqyny tömen qarap otyryp: Assalaumaǧaleikum, aqyn aǧam, Aitysyŋdy talai men baqylaǧam. Barlyǧynda jeŋilip qalsaŋ-daǧy, Yrjalaqtap ketuşi eŋ sahnadan, – dep qoiyp qaldy. Ersaiyn ūtymdy jauap bergen inisine süisinip, keŋpeiildilik körsetti. Aitys odan äri qarai dostyq räuişte jalǧasty. Al endi Amantaidyŋ än salǧanyn körgen adam onyŋ öner jolyn qumaǧanyna qapa bolar edi. Dauysy erekşe sazdy. Tyŋdaǧan adam eriksiz ūiidy. Gitarada täuir oinaidy. Muzykanyŋ män-jaiyn tereŋ tüsinetinder onyŋ qabilet-qarymyn öte joǧary baǧalaidy. Biraq eşqaşan eldiŋ aldyna şyqpaidy, konsert qoimaidy, keş ötkizbeidi. Aitpaqşy, Syr boiynyŋ tegeurindi telemagnaty, arqaly aqyn Şahizada Äbdikärimov tüsirip bergen jalǧyz klipi bar. Ony da jūrt nazaryna ūsynuǧa qūlyqty emes. Biraq anda-sanda änşi Äbeniŋ rahatyn biz köremiz. Şaǧyn toi-tomalaqta «Än salşy, bir bala-ai...», – dep qol şapalaqtap, dem berip otyramyz. Oǧan Äbe degen atty talantty ǧalym inisi Aqedil Toişan qoidy. Tek ana älemge äigili äidik Äbemen şatastyryp almau üşin ülkenin «Älemniŋ Äbesi», kişisin «Älimniŋ Äbesi» deimiz. Osydan eki-üş jyl būryn bar jūmysyn jinap qoiyp, Otan soǧysynda qaza bolǧandardyŋ derekterin izdeumen ainalysty. Kompiuterdiŋ qūlaǧynda oinap, internettiŋ iirimine süŋgip, talai joldas-jorasynyŋ baiaǧyda habarsyz ketken atalaryn tauyp berdi. Sol üşin tehnika tilin jetik biletin ol myŋ täsil qoldanǧan şyǧar. Bärimiz atalarymyzdyŋ ruhymen qauyşyp, jyrǧap qaldyq. Jigitterdiŋ aldy körşi elderdegi bauyrlastar beiitine baryp qaitty. Sodan soŋ oǧan jüdä riza bolyp, «Ata tapqyş Amantai» degen öleŋ şyǧardyq. Taǧy birde «Astana aqşamy» gazetiniŋ bas redaktory bolyp qyzmet istep jürgen kezinde öziniŋ birinşi orynbasary Talǧat Batyrhannyŋ qolyn pyşaq kesip ketipti. Qaşannan zar zaman aqyndarymen ruhtas Täkeŋ sary uaiymǧa salynyp otyrǧanda, Amantai ony emhanaǧa ertip aparyp, dereu därigerge qaratady, jedel em-dom jasatady. Onymen qoimai jūbatady, jigerlendiredi, janyna jylu sebedi. Ömirden jäne öz täjiribesinen myŋ-san mysal keltirip, mūndaida küireuiktikke boi ūruǧa bolmaitynyn ǧylymi tūrǧydan negizdep tūryp tüsindiredi. Jaŋa ǧana qolyna oq tigen jauyngerdei, yŋyrsyp äzer tūrǧan Talǧat eki közi şoqtai janyp, «Sodan beri jaqsy körip tūrmyn Amantaidy», – dep jaqyn-juyqqa telefon şala bastaidy. Al osylai aldyŋa tüsip, elpektegen Amantai keide sausaǧyŋdy pyşaq tilmek tügili jylan şaǧyp alsa da bylq etpeidi. Minez-qūlqyna adam tüsinip bolmaidy. Köŋil-qoşy kelmei tūrsa, traktormen süireseŋ de jetegiŋe jürmeidi. Äŋgimeni berilip otyryp aitsaŋ da, qūlaǧyna qystyrmaidy. Al özi yqylastanyp äŋgime aitqysy kelse, tyŋdap otyrsyŋ ba, joq pa, onda şaruasy bolmaidy. Amantai qajy sekildi örşelene söilep, nazaryŋdy eriksiz audaru onyŋ ädetinde joq. Tyŋdasaŋ tyŋda, tyŋdamasaŋ qoi...

* * *

Tehnologtyŋ oquyn oqyǧan ol qai istiŋ de tiimdi tetigin tapqandy qalap tūrady. Sondyqtan onyŋ ömir jolyn taŋdau tehnologiiasy da dūrys bolǧan siiaqty. Biz, ärine, dosymyzdyŋ öz ortamyzda jürgenine quanamyz. Alaida, osy küni keibir ǧimarattyŋ aidyŋ-künniŋ amanynda opyrylyp tüskenin körgende, birtürli küi keşemiz. Sol salaǧa bir Amantai jetpei tūrǧan sekildenedi. Eger ol äzirlese, kirpişiŋ de, betonyŋ da eşqaşan setinemes edi...

* * *

1 mamyr – kırpışten qaşyp, betonnan bezınıp, armaturadan aulaqtap, aqyry ädebiettanuǧa kelıp, üiırın tapqan ǧibratty ǧalym, parasatty publisist, bügıngı QR ŪǦA korrespondent-müşesı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Amantai Şärıptıŋ tuǧan künı! Qyryq jyldan berı qatarlas, qanattas kele jatqan Amantaiǧa amandyq tıleimız!

Bauyrjan OMARŪLY