Elımızdegı ärbır azamat öz qūqyqtary men bostandyqtaryn bıluge mındettı. Qazırgı sot salasyndaǧy özgerıster qandai? Qazırgı sottardyŋ aşyqtyǧy men jariialylyǧy qandai deŋgeide? Būl saualdarǧa Almaty qalasyndaǧy Almaly audandyq №2 sotynyŋ sudiasy Ūlan Qajyken jauap berdı.
-Ūlan Qozykörpeşūly, soŋǧy jyldarda zaŋǧa jaŋa özgerıster enıp, sot jüiesınıŋ jaŋa reformalary jürgızılıp jatyr. Solarǧa qysqaşa toqtalsaŋyz.
-Soŋǧy jyldary Qazaqstanda sot jüiesınde jäne basqa da salalarda däiektı reformalar jalǧasuda, tiısınşe zaŋnama da özgerude. Sot jüiesınıŋ damuy sottardyŋ jahandyq auqymdaǧy damu vektorlary eskere otyryp, uaqyt ürdısterıne säikes jüredı. Qazırgı uaqytta osyndai özektı baǧyttardyŋ bırı – äkımşılık ädılet jüiesın qalyptastyru bolyp tabylady.
Äkımşılık ädılet instituty – qazırgı qūqyqtyq memlekettıŋ atributtarynyŋ bırı. Būl taqyryptyŋ özektılıgı bızdıŋ elımızde qūqyqtyq memleket pen damyǧan azamattyq qoǧam qūru üşın maŋyzdy. Azamattardyŋ qoǧamdyq bilıkpen qarym-qatynasyndaǧy qūqyqtaryn sot arqyly qorǧaudyŋ joly qazırgı uaqytta eleulı mäselelerdıŋ bırı.
Tarihi tūrǧydan alǧanda, äkımşılık ädılet HIH ǧasyrda zaŋ üstemdıgınıŋ qajettı elementı retınde qalyptasqany belgılı, onyŋ qaǧidalary azamattardyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryna memlekettık organdardyŋ, eŋ aldymen atqaruşy bilıktıŋ, zaŋsyz äreketterınen kepıldık beru bolyp jariialanǧan.
Bügıngı taŋda äkımşılık ädılet täuelsız institut retınde köptegen Europa elderınde sättı damyp keledı. TMD elderınde äkımşılık ädılet Ukraina men Gruziianyŋ qūqyqtyq jüielerıne tän.
Qazaqstanda äkımşılık ädılet mäselelerınıŋ özektılıgı – azamattyq qoǧamnyŋ berık negızın qūru mındetterımen negızdelgen. Būl öz kezegınde qoǧamdyq baqylaudyŋ qosymşa qūqyqtyq kepıldıkterın talap etedı. Osylaişa, azamattarǧa bilıkke äser etudıŋ köptegen qūraldary, sonyŋ ışınde eŋ küştı - sot tūtqalary ūsynylady. Sonymen qatar äkımşılık ädılet institutyn engızudıŋ jäne sot şeşımderıne şaǧymdanudyŋ tiımdı tetıgın damytudyŋ maŋyzdylyǧyn tüsındıredı.
-Äkımşılık räsımdık-prosessualdyq kodekstyŋ basty maqsaty qandai?
-2021 jyldyŋ 1 şıldesınen bastap QR Äkımşılık räsımdık-prosessualdyq kodeksı küşıne eŋedı jäne mamandandyrylǧan audanaralyq äkımşılık sottar öz jūmystaryn bastaidy.
Jaŋa kodifikasiialanǧan akt azamattardyŋ jariia bilık organdarymen özara qarym-qatynasta qūqyqtaryn sot arqyly qorǧau üşın qabyldanǧan. Būl Qazaqstanda äkımşılık ädılet jūiesınıŋ qalyptasuyn bıldıredı. Bızdıŋ elımızdıŋ sot jüiesı, onyŋ ışınde sot törelıgınıŋ älemdık standarttaryn eskere otyryp damyp kele jatqandyqtan, mamandandyrylǧan äkımşılık sottar qūru, sot jäne äkımşılık reformalardyŋ qisyndy jalǧasyna ainaldy. Osy Kodekstıŋ qabyldanuy, äkımşılık sot ısın jürgızudıŋ oqşaulauynyŋ qadamy boldy. Būdan ärı mamandandyrylǧan sottar azamat pen äkımşılık (memlekettık) organ arasyndaǧy jariialy-qūqyqtyq daulardy qaraityn bolady, būl azamattardyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn sot arqyly qorǧaudyŋ jaŋa qūqyqtyq institutynyŋ qūqyq pen zaŋnama jüiesıne engızuı bolyp tabylady.
-Mamandandyrylǧan audanaralyq äkımşılık sottar degenımız ne? Olardyŋ mamandandyrylǧan äkımşılık sottardan qandai aiyrmaşylyǧy bar? Qazaqstandyqtar şatastyrmai ma?
-Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ 2021 jylǧy 26 qaŋtardaǧy Jarlyǧymen mamandandyrylǧan audanaralyq äkımşılık sottar äkımşılık qūqyq būzuşylyqtar jönındegı mamandandyrylǧan audanaralyq sottar bolyp ataularyn özgerttı. Olardyŋ iurisdiksiialary özgermegen. Olar äkımşılık qūqyq būzuşylyq turaly ısterdı qaraidy, iaǧni barlyǧyna belgılı jol jürısı qaǧidalaryn būzu, tynyştyqty būzu, ūsaq būzaqylyq jäne taǧy basqalary.
Al mamandandyrylǧan äkımşılık sottar degenımız olar jaŋa sottar. Äkımşılık sot ısın jürgızu – sot ısın jürgızudıŋ jaŋa nysany. QR Äkımşılık räsımdık-prosestık kodeksınıŋ 5-baby 2-tarmaǧyna säikes, äkımşılık sot ısın jürgızudıŋ mındetı – jariia-qūqyqtyq qatynastarda jeke tūlǧalardyŋ būzylǧan nemese dau aitylatyn qūqyqtaryn, bostandyqtary men zaŋdy müddelerın, zaŋdy tūlǧalardyŋ qūqyqtary men zaŋdy müddelerın tiımdı türde qorǧau jäne qalpyna keltıru maqsatynda äkımşılık ısterdı ädıl, beitarap jäne uaqtyly şeşu bolyp tabylady.
Äkımşılık ädılet sottary äkımşılık ıster boiynşa sot törelıgınıŋ neǧūrlym damyǧan jäne qazırgı zamanǧy nysany bolyp tabylady. Bilık qatynastaryndaǧy daulardy şeşetın jäne azamattardy äkımşılıktıŋ zaŋsyz äreketterınen qorǧaityn mūndai sottar käsıbilık, beitaraptyq jäne daulardy şeşu qūzyrettılıgı tūrǧysynan äkımşılık sot törelıgın ūiymdastyrudyŋ eŋ qolaily nysany bolyp esepteledı.
Ekı sottyŋ maqsattary men mındetterı, salalary bölek bolǧandyqtan qazaqstandyqtar būl turaly mälımette bolu kerek.
-Qazırgı kezdegı trendterdıŋ bırı mediasiia. Ol nege bailanysty? Osy jönınde aita ketseŋız.
-Mediasiia – bügıngı taŋda janjaldardy şeşudıŋ jalpyǧa bırdei tanylǧan joldary bolyp tabylady. Daulardy alternativtı joldarmen şeşudıŋ ūlttyq zaŋnamada bırneşe türlerı közdelgen – olar: mediasiia, partisipativtık jäne tatulasu kelısımı türlerı bar. Mediasiia degenımız taraptardyŋ erıktı kelısımı boiynşa jüzege asyrylatyn, olardyŋ özara qolaily şeşımge qol jetkızuı maqsatynda mediatordyŋ (mediatorlardyŋ) järdemdesuımen taraptar arasyndaǧy daudy (dau-şardy) retteu räsımı. Būl ädıs daudyŋ ekı tarapyna da paidaly, būl uaqyt, eŋbek jäne qarjy şyǧyndaryn boldyrmauǧa mümkındık beredı, daudy özara tiımdı jaǧdailarda şeşuge jaǧdai jasaidy.
Eger tarihqa jügınetın bolsaq, mediasiia qazaqstandyq zaŋnama üşın jaŋa institut bolsa da, ol jalpy qūqyq jüiesı üşın jaŋa emes ekenın atap ötken jön. Qazaqtyŋ ädettegı qūqyǧynyŋ tarihyna jügınu daulardy mediasiia arqyly şeşu biler zamanynan berı qalanǧanyn aiǧaqtaidy: būl turaly daulardy ädıl şeşudı senıp tapsyrǧan, anaǧūrlym qūrmettı jäne bedeldı adamdy bimen sailau faktısı de aiǧaqtaidy. HIH ǧasyrdyŋ özınde belgılı şyǧystanuşy V.Grigorev bilerdıŋ qazaq qūqyǧy men ädıldıgıne "būryn örkeniettı halyqtar qyzǧana alar edı" dep jazǧan.
Halyqaralyq auqymda mediasiiany älemde qoldanu jetpıs jyl boiy belgılı. Onyŋ şyǧu tegı AQŞ-ta jatyr, ol Ūlybritaniiada, Germaniiada, Gruziiada jäne Skandinaviia elderınde damyǧan. Mediasiia daulardy şeşudıŋ negızgı ädısı retınde Avstraliiada qarastyrylady, al mūndaǧy sot tärtıbı balama bolyp sanalady. Europa Keŋesı 1999 jyldan bastap mediasiiany ärtürlı salalarda qoldanu boiynşa bırqatar ūsynystar qabyldady: otbasylyq, qylmystyq, äkımşılık jäne azamattyq ısterdı şeşu kezınde olar odan ärı keŋeie tüsedı.
Mediasiia institutynyŋ halyqaralyq auqymda damuyn taldau soŋǧy onjyldyqtarda tatulastyru räsımderın qoldanu qarqyndy ösıp kele jatqanyn jäne daulardy şeşudıŋ neǧūrlym basym jäne ämbebap täsılı retınde qarastyrylǧanyn körsetedı.
Mediasiia prosestıŋ kez kelgen satysynda, onyŋ ışınde sot aktılerın oryndau satysynda da qoldanyluy mümkın.
-Äkımşılık räsımdık-prosestık kodekste taraptarǧa mūndai mümkınşılık qarastyryldy ma?
-Mediasiia jolymen daudy şeşu Äkımşılık räsımdık-prosestık kodekste bekıtılgen. Iаǧni, taraptar özara jol beru negızınde äkımşılık prosestıŋ barlyq satysynda (kezeŋınde) sot şeşım şyǧaruǧa ketkenge deiın tatulasu, mediasiia nemese daudy partisipativtık räsım tärtıbımen retteu turaly kelısım jasasu arqyly äkımşılık ıstı tolyǧymen nemese ışınara aiaqtai alady. Jauapkerdıŋ äkımşılık qalauy bolǧan kezde taraptardyŋ tatulasuyna jol berıledı. Osylai zaŋda mediasiia, tatulasu nemese partisipativtık kelısım siiaqty tatulastyru räsımderı şeŋberınde äkımşılık organmen tatulasu mümkındıgı közdelgen.
-Sottardy synǧa alu qanşalyqty ädıl? Qazırgı sottar aşyq, ärı äleumettık jelılerde tez jauap beredı, sonyŋ ışınde konstruktivtı syndardy da qabyldai bıledı. Būl joǧarǧy sot organynyŋ jaŋa trendı me?
-Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ 01.09.2020 jylǧy "Qazaqstan Jaŋa naqty ahualda: ıs-qimyl uaqyty" atty Qazaqstan halqyna Joldauynda "äleumettık-ekonomikalyq damudyŋ bırde-bır aspektısı zaŋ üstemdıgınsız jäne azamattarymyzdyŋ qauıpsızdıgıne kepıldık bermei-aq tabysty ıske asyryla almaidy" delıngen. Būl qaǧidat "halyq ünıne qūlaq asatyn memleket" tūjyrymdamasynyŋ özegı bolyp tabylady. Ony ıske asyru azamattardyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn qamtamasyz etude negızgı röl atqaratyn qūqyq qorǧau jäne sot jüielerın odan ärı reformalaudy közdeidı.
Ädıl sot törelıgı qūqyqtyq memlekettıŋ maŋyzdy ölşemı ekenı belgılı. "Qoǧamnyŋ sottarǧa degen senımın nyǧaitu basym maqsatqa ainaluǧa tiıs. Oǧan memleket pen sudialar korpusynyŋ bırlesken küş-jıgerımen ǧana qol jetkızuge bolady", - delıngen Joldauda. Sondyqtan jaqyn arada būl baǧyttaǧy reformalar jalǧasatyn bolady.
Eldıŋ sot jüiesı jūmysynyŋ aşyqtyǧy men jariialylyǧy – Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Soty qyzmetınıŋ baǧyttarynyŋ bırı. Sottyŋ aşyqtyǧyn, jariialylyǧyn jäne aiqyndyǧyn arttyru maqsatynda, sot qyzmetınıŋ nätijelerın qalyŋ jūrtşylyqqa tolyq ärı uaqtyly jetkızu boiynşa sottyŋ BAQ-pen bailanysyn ornatu üşın resmi saittar, sottardyŋ äleumettık jelılerdegı paraqşalary jūmys ısteidı, paidalanuşylarǧa yŋǧaily bolu üşın «Sot kabinetı» jüiesı jäne t.b. qūrylǧan.
Sonymen qatar, Prezidentımız Qasym-Jomart Toqaev sudialardyŋ sezınde atap qetkendei, sudialarǧa BAQ pen äleumettık jelıler tarapynan qysym körsetuge jol bermeu kerek: «Jariialylyq, BAQ aşyqtyǧyn sotqa qysym jasau üşın paidalanuǧa bolmaidy. Sot törelıgı tek sot zalynda jäne sot prosesınıŋ qorytyndylary boiynşa ǧana jürgızıluı tiıs».
-Jauabyŋyzǧa raqmet!
Sūhbattasqan: Dina LİTPİN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
