Qandy qasap Stalinnyŋ bastamasymen ekınşı dünie jüzılık soǧysta 46,25 million adam jaralanyp, onyŋ ışınde 10 millionnan astam adam mügedek bolyp qaldy. Al, 3 milliondai adam aiaq-qolynan aiylyryp, aiaqsyz, qolsyz elıne qaitty. Būl derekter Sankt-Peterburgtegı "Soǧys-medisinalyq" muzeiınde bar eken. Mūny ǧasyr qasıretı dep atasaq ta bolady.
Būdan da qasırettısı - 1943-1944 jyldary KSRO KGB-sy soǧystan dene müşelerınen aiyrylyp qalǧan azamattardy özderınıŋ mügedektıgıne memleketten kömek sūraǧany üşın ünemı baqylauǧa ūstap, olardyŋ artynan baqylauşylar qoiyp, "Keŋes ökımetıne qarsy agitasiialar ūiymdastyryp jürgen joq pa" degen küdıkpen jasyryn operasiialar ūiymdastyryp otyrǧan. Eşteŋege jaramai qalǧan adamdarǧa da osyndai baqylaular boldy. Būl naǧyz halyqtar türmesı ekenı osydan-aq belgılı.
Soǧysta dene müşesınen aiyrylǧan eŋ auyr jaǧdaidaǧy I jäne II toptaǧy mügedek adamdarǧa kvalifikasiiasy joq jūmysşynyŋ ailyǧynyŋ jartysyndai ǧana kömek bergen. Olardy eşqandai jerlerde jūmysqa almady. Eşqandai jerlerde kvalifikasiia berılmedı. Būl auyldy jerlerde tıptı auyr boldy. Olarǧa ökımet tarapynan emes, tuǧan tuystary ǧana kömek bersın, ökımet kömek körsetuge müddelı emes degen joǧarydan eskertuler de jasalǧan.
Eŋ auyr jaǧdaidaǧy I jäne II toptaǧy mügedek adamdardyŋ tuǧan tuystaryna da memleket tarapynan eşqandai äleumettık qamqorlyq bolmady. Narazylyq bıldırgen mügedekterge qysym jasalyp, jolda otyrǧan jerlerınen ūrlap äketıp, keibıreulerın jasyryn atyp ta tastady. Al, tuysqandary tauyp alǧan mügedekter ǧana aman qaldy. Däl osyǧan qatysty KGB derekterın Reseidıŋ russian7.ru saity dürkıretıp taratty.
Däl mūndai sūmdyq tazartu Stalinnıŋ būiryǧymen 1951 jyly KSRO joǧary keŋesı men prezidiumynda "Qoǧamǧa qarsy nadandyq äreketter men parazitterden tazartu" bastamasy arqyly ıske asqan. Elın, jerın qorǧap, qasıret şekken, mügedek bolyp qalǧan azamattarǧa Stalin osylai jaqsylyq jasaǧan.
Osyndai qatygezdıkten keiın Komi ASSR-de soǧysta qasıret şekkenderdıŋ bärı ereuılge şyqqan. Bıraq olardy janşyp, basyp tastap, mügedektıgıne qaramai türmelerge tyqqan. Öte ūzaq merzımde jaza taǧaiyndaǧan. Keibır narazy adamdardy KSRO-nyŋ şetkı territoriiasyndaǧy araldarda dauyldy boran künderde aşyq dalada, tamaqsyz, jaryqsyz, qorlyqpen ūstaǧan. Olarǧa qoǧamǧa qauıptı elementter degen aiyptar taǧylǧan.
Soǧystan keiıngı kezeŋderde de GULAG siiaqty lagerler jūmysyn toqtatpaǧan. Sonyŋ bırı Valaam araly bolǧan. Aş ūstau, tamaqsyz qaldyru siiaqty qorlyqtar mügedek adamdarǧa sonda körsetılgen. Eŋ sūmdyǧy - olar jaiyndaǧy köp derekterdı der kezınde joiyp otyrǧan. Eşqaida mälımetter şyǧarmauǧa tyrysqan. Bıraq KSRO KGB-da arhivterden olar jaiynda qalyp ketken keibır derekter adamnyŋ janyn türşıktıredı.
Valaam oqiǧasyn ekskursovodta bolǧan Evgenii Kuznesov degen azamat öz közımen körgenın aitqan. Joǧaryda atalǧan sau adam tügılı mügedekterge jasalǧan oqiǧalardyŋ barlyǧy osy azamat arqyly jetıptı. Äitpese, mūny eşkım de bılmeitın bolyp qala berer edı. Mıne, bızdıŋ keibır ülkenderımız maqtap otyratyn KSRO tozaqqa ainalǧan osyndai halyqtar türmesı bolǧan.
Bekbolat QARJAN,
"Adyrna" ūlttyq portaly
