Qandy qasap Stalınnyń bastamasymen ekinshi dúnıe júzilik soǵysta 46,25 mıllıon adam jaralanyp, onyń ishinde 10 mıllıonnan astam adam múgedek bolyp qaldy. Al, 3 mıllıondaı adam aıaq-qolynan aıylyryp, aıaqsyz, qolsyz eline qaıtty. Bul derekter Sankt-Peterbýrgtegi "Soǵys-medıınalyq" mýzeıinde bar eken. Muny ǵasyr qasireti dep atasaq ta bolady.
Budan da qasirettisi - 1943-1944 jyldary KSRO KGB-sy soǵystan dene múshelerinen aıyrylyp qalǵan azamattardy ózderiniń múgedektigine memleketten kómek suraǵany úshin únemi baqylaýǵa ustap, olardyń artynan baqylaýshylar qoıyp, "Keńes ókimetine qarsy agıtaııalar uıymdastyryp júrgen joq pa" degen kúdikpen jasyryn operaııalar uıymdastyryp otyrǵan. Eshteńege jaramaı qalǵan adamdarǵa da osyndaı baqylaýlar boldy. Bul naǵyz halyqtar túrmesi ekeni osydan-aq belgili.
Soǵysta dene múshesinen aıyrylǵan eń aýyr jaǵdaıdaǵy I jáne II toptaǵy múgedek adamdarǵa kvalıfıkaııasy joq jumysshynyń aılyǵynyń jartysyndaı ǵana kómek bergen. Olardy eshqandaı jerlerde jumysqa almady. Eshqandaı jerlerde kvalıfıkaııa berilmedi. Bul aýyldy jerlerde tipti aýyr boldy. Olarǵa ókimet tarapynan emes, týǵan týystary ǵana kómek bersin, ókimet kómek kórsetýge múddeli emes degen joǵarydan eskertýler de jasalǵan.
Eń aýyr jaǵdaıdaǵy I jáne II toptaǵy múgedek adamdardyń týǵan týystaryna da memleket tarapynan eshqandaı áleýmettik qamqorlyq bolmady. Narazylyq bildirgen múgedekterge qysym jasalyp, jolda otyrǵan jerlerinen urlap áketip, keıbireýlerin jasyryn atyp ta tastady. Al, týysqandary taýyp alǵan múgedekter ǵana aman qaldy. Dál osyǵan qatysty KGB derekterin Reseıdiń russian7.ru saıty dúrkiretip taratty.
Dál mundaı sumdyq tazartý Stalınniń buıryǵymen 1951 jyly KSRO joǵary keńesi men prezıdıýmynda "Qoǵamǵa qarsy nadandyq áreketter men parazıtterden tazartý" bastamasy arqyly iske asqan. Elin, jerin qorǵap, qasiret shekken, múgedek bolyp qalǵan azamattarǵa Stalın osylaı jaqsylyq jasaǵan.
Osyndaı qatygezdikten keıin Komı ASSR-de soǵysta qasiret shekkenderdiń bári ereýilge shyqqan. Biraq olardy janshyp, basyp tastap, múgedektigine qaramaı túrmelerge tyqqan. Óte uzaq merzimde jaza taǵaıyndaǵan. Keıbir narazy adamdardy KSRO-nyń shetki terrıtorııasyndaǵy araldarda daýyldy boran kúnderde ashyq dalada, tamaqsyz, jaryqsyz, qorlyqpen ustaǵan. Olarǵa qoǵamǵa qaýipti elementter degen aıyptar taǵylǵan.
Soǵystan keıingi kezeńderde de GÝLAG sııaqty lagerler jumysyn toqtatpaǵan. Sonyń biri Valaam araly bolǵan. Ash ustaý, tamaqsyz qaldyrý sııaqty qorlyqtar múgedek adamdarǵa sonda kórsetilgen. Eń sumdyǵy - olar jaıyndaǵy kóp derekterdi der kezinde joıyp otyrǵan. Eshqaıda málimetter shyǵarmaýǵa tyrysqan. Biraq KSRO KGB-da arhıvterden olar jaıynda qalyp ketken keıbir derekter adamnyń janyn túrshiktiredi.
Valaam oqıǵasyn ekskýrsovodta bolǵan Evgenıı Kýzneov degen azamat óz kózimen kórgenin aıtqan. Joǵaryda atalǵan saý adam túgili múgedekterge jasalǵan oqıǵalardyń barlyǵy osy azamat arqyly jetipti. Áıtpese, muny eshkim de bilmeıtin bolyp qala berer edi. Mine, bizdiń keıbir úlkenderimiz maqtap otyratyn KSRO tozaqqa aınalǵan osyndaı halyqtar túrmesi bolǵan.
Bekbolat QARJAN,
"Adyrna" ulttyq portaly
