Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen "Adyrna" ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen "Alaş Orda": ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı" atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia öttı. Sonda baiandama jasaǧan tarihşy Qabdol Äuezovtyŋ materialyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
“Alaş” atty orda qūryp şalqyǧanyn,
Baq-däuletı tuyp-ösıp balqyǧanyn,
Ärbır ıste qazaq iısı aŋqyǧanyn,
Tırlıkte közımızben köremız be?
Ǧūmar Qaraş, 1918 j.
Äz-Täuke han dünieden ötkennen keiın qazaqtyŋ taǧdyry tarazynyŋ basyna tüsıp, ışkı jaǧdaidyŋ tırlıgı är jüzdı basqarǧan kışı handardyŋ qolyna köştı. Resei imperatrisasy II Ekaterina islam dınıne qoldau körsetu saiasatyn ūstandy. Sebepterı mynada edı: bırınşıden, patşa ükımetı qazaqtardy Reseimen tyǧyz bailanystyrmaq boldy. Būl rette moldalar tek qana Resei tatarlarynan ırıkteldı. Ekınşıden, mūndai qadam jasau qazaqtardyŋ Orta Aziiadaǧy mūsylman ortalyqtarymen bailanysyn şekteuge tiıs boldy. Üşınşıden, būl şaralar köşpelı qazaqtardyŋ jauyngerlık mınez-qūlqyn edäuır jūmsartady dep ūiǧaryldy. Sondyqtan da qazaq dalasymen şekaralas jerlerdıŋ barlyǧynda da memleket qazynasy esebınen meşıtter salyna bastady. Ädette ol meşıtter patşa ükımetı äkımşılıgınıŋ bastamasy nemese qazaq handary men sūltandarynyŋ jäne starşyndarynyŋ ötınışı boiynşa bekınıster janynan salyndy. Mäselen, sūltan Şanşar Sūltanbetovtyŋ ötınışı boiynşa Ertıs özenınıŋ jaǧasynda osyndai bır meşıt boi köterdı. Ol meşıt Jämışev bekınıs-qamaly men Semei qalasynyŋ ortasynda salynǧan edı [1, 102 b.].
İslam dınındegı tözımdılık, beibıtşılık, baǧynyştylyq qasietterdıŋ qataŋ saqtaluy, ūltşyldyq ideiasynyŋ asa köp därıptelmeuı siiaqty ūstanymdar sol kezdegı orys otarşyldary üşın öte tiımdı paidalana bılu saiasatyna kelıp toǧysty. Osy tūsta: «Būdan bız HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyna deiın patşa ükımetınıŋ qazaq dalasyna islam dınıne bailanysty medreseler saldyryp, qazyna esebınen Qūrandy bastyryp, qazaqtarǧa tegın taratuynyŋ maqsaty halyqtyŋ aqyl-oi, sanasyn dınmen şyrmap
ūstau arqyly bilep-tösteudı közdegen», – degen közqarastarmen [2, 46 b.] kelısuge bolady. Sondai-aq: «Mūsylman dınınıŋ moraldyq etikalyq jüiesınıŋ bükıl ırgetasy baǧynyştylyq talaptarmen qūrylǧany anyq», – degen [3, 2 b.] közqarastarǧa säikes, olar islam dınınıŋ könbıstıkke baǧyttalǧan jüiesın paidalanudy da maqsat ettı. Mysaly, Tatarstandaǧy ūlttyq ruh qarsylyǧynyŋ onşa küştı bolmauy, Qazaqstanǧa da osy nūsqany alyp kelıp köşıru turaly ideiany tuǧyzdy. Sondyqtan, Qazaq jerın
hristiandandyrudan görı islamdandyra tüsu maŋyzdyraq, ärı tiımdırek, ärı paidalyraq boldy. Sebebı, islam dını basqa dınderge qaraǧanda qazaqtarǧa barynşa jaqyn ekendıgın tüsıngen Reseilık ǧalymdar da ony jete zertteuge qarai ūmtyldy. Sondyqtan, olar qazaq jerındegı sopylyq dästür men onyŋ tym könbıstıkke kelıp
toǧysatyn ūstanymyn oŋtaily paidalanudy jäne jandandyra tüsudı qoldai otyryp, ony tatar-başqūrt-noǧai jūrty men būharlyqtar arqyly örıstetudı tiımdı dep bıldı. Şyndyǧynda, sol kezdegı, äsırese, HIH ǧasyrdaǧy qazaq aǧartuşylary bılım
alǧan oqu oryndarynyŋ köpşılıgı dıni-mūsylmandyq sipatta bolǧan edı. Demek, «mūndai aǧartuşylyqtan eş ziian joq» degen siiaqty ūstanym Resei imperiiasyndaǧy otarşyldyqty jürgızuşı teoretikter üşın zamanǧa säikes keletın şyndyq retınde baǧalandy. Sebebı, sol kezdegı işan-moldalar qaşanda qaru alyp,
joryqqa şyǧuǧa qūştar bolmaǧan. Demek, basty ūstanym būl jerde qazaqtardyŋ ūlttyq ruhy men ūlttyq ideiasyn ūmyttyru degenge kelıp saiady. Mysaly «Aiqap» jurnalyndaǧy «Äulie-Ata habarlary» dep atalatyn maqalada da osymen yŋǧailas
pıkırler bylaişa baiandalǧan: «İşandar, qojalardan aiaq alyp jürgısız... Meşıtter bek köp bolsa da mektep, medrese joq. Eşbır jerde sabaq oquşy balalar joq» [4, 133 b.]. Sebebı, olar islamnyŋ tek osyndai qūlşylyq jaǧyn ǧana köre bıldı. HIH ǧasyrdaǧy islam dının tatar-başqūrt-qazaq dalasynda örıstetu, bır-bırıne
missionerler jıberu saiasatynyŋ sol kezdegı qitūrqylyǧy men tereŋ otarlauşylyq-baǧyndyruşylyq psihotehnikasyn jete tüisıngenderdıŋ bırı – Ǧūmar Qaraş bolatyn: «Ol qara slavianşyldyqty örşıtse de, beine tek qana slavian bailarynyŋ şat tūrmyspen däuren sürulerı yŋǧaiyna qarap qyzmet ettı. Bütın Rossiiada bolǧan, Rossiia halqynyŋ bırıguı missionerler qamy häm basqalar siiaqty zor ūiymdardyŋ bary da qyzmetterın osy baǧytqa ǧana arnap sıŋırdı» [5, 110 b.]-dep körsettı. Ekaterina II 1785 jyly 25 qaraşada arnaiy qauly şyǧaryp, baron İgelstromǧa qazaq rularyn tatar moldalarymen qamtamassyz etudı tapsyrdy. Moldalar qazaq dalasynda Resei ükımetıne tyŋşylyq qyzmet atqaryp, qazaq tılın, ädet-ǧūryp, salt-dästürlerın bıluı qazaq halqyn Resei qūramyna engızude deldaldyq qyzmet etuge mümkındık berdı. Mäselen alǧaşqy müfti Huseinov Syrym Datūlynyŋ ūlt-azattyq köterılısın basuǧa tıkelei qatysqan kısı boldy. Osylaişa tatar moldalar qūranyn arqalap qazaq saharasyna jaiylyp kettı. Älıptı taiaq dep bılmegen talai qazaq qaradomalaǧy tatardyŋ şybyǧynyŋ arqasynda mūsylmanşa sauat aşty. Būl kezeŋ halqymyzdyŋ tılıne, ädebietıne yqpal etpedı dep aita almaimyz. Orystyŋ qolşoqparyna ainalǧan tatar moldalary qazaq dalasyndaǧy öz missiialaryn osylaişa «adal» atqara berdı.Tatar moldalar qazaq dalasynda tek dındı uaǧyzdaǧan joq. Sonymen bırge sauattylyqty da uaǧyzdady. Qazaq balalaryna arnap köşpelı mektepter ūiymdastyrdy. Sol uaqytta qazaq tılınde tatar tılınıŋ äserı baiqalady. Ony alǧaşqy qazaq basylymdarynyŋ betterınen de baiqauǧa bolady. Tıptı, «Qazaq» gazetınıŋ özınde tatar sözderınıŋ äserı aŋǧarylyp tūrady. «Aiqap» jurnalynyŋ töŋıregıne jinalǧan ziialylar, eger qazaq memleketı qūrylatyn bolsa, islam dınınıŋ zaŋdylyqtaryna negızdelu kerek degen ūstanymda boldy deidı. Al «Qazaq» gazetınıŋ ainalasyndaǧy ziialylar memlekettı basqaru jüiesınde evropalyq jüienı taŋdady. Bıraq būlar islamdy emes, ädet-ǧūrypty qoǧamdyq qūndylyq retınde jaqtaǧan. Osy jerde de qaqtyǧystardyŋ, kereǧar közqarastardyŋ bar ekenın köruge bolady. Qazaq qoǧamynyŋ damu joly jäne ondaǧy dınnıŋ alatyn orny mäselesınde Alaş ziialylarynyŋ arasynda ekı jaqty közqaras qalyptasty. Bır jaǧynan, Reseide bılım alyp, orys ädebietı men mädenietınen susyndaǧan ziialy top halyqtyŋ jarqyn bolaşaǧyn batystyŋ ozyq mädeni ülgılerın qabyldau arqyly tüsındırdı jäne dındı ekınşı orynǧa qoidy. Ekınşı jaǧynan, islamdyq ruhta tärbielengen, islam dınınıŋ ülgılerı men erejelerın öz boiyna tereŋ sıŋırgen ziialy qauym dındı basty orynǧa şyǧardy. Olar islam ılımınıŋ ǧylym men bılımnıŋ damuyna zor yqpalyn körsete kele, ūlt tūtastyǧyn dıni tūtastyqpen tıkelei bailanystyrdy. Alaş qairatkerlerınıŋ ışınde islam dınınıŋ köptegen ırı ökılderı boldy. Solardyŋ bırı Ǧūmar Qaraşūly edı. Alaş Orda ükımetınıŋ keibır qabyldaǧan zaŋdarynda müftiiat qūru mäselesı köterıledı. Ǧūmar Qaraş babamyz alǧaşqy qazaq müftiı bolyp sanalady. Orynborǧa, tatar moldalarǧa baǧynbaityn öz aldyna jeke qazaqtyŋ özınıŋ müftiiaty bolu kerek degen mäselenı naqty qūjat küiınde bekıtıp bergen[6, 86 b.]. XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda ömır sürıp, kazaq halqynyŋ tarihyn zerttep zerdeleuge ülken üles kosqany, mädenietımız ben ruhani ömırımızdıŋ ūlaǧatty ūstazdary sanalatyn adamdar – Şoqan, Abai, Ybyrai, sondai-aq Bökei ordasynan şyqqan Mūhambet Salyq Babajanov. Olardan qalǧan öşpes ruhani mūralardyŋ arasynda İslam dını jönınde aitylǧan pıkırlerı, közqarastary bügıngı ūrpaqtyŋ nazar audaruyna, elep-eskerıp jüruıne äbden tūrarlyq derekter bolyp tabylady. Şoqannyŋ eŋbekterınen onyŋ İslam dınınıŋ tarihyn jöne onyŋ qazaq jerıne qalai taraǧanyn jete bılgenın aŋǧaru qiyn emes. Ol mūsylmanşylyqtyŋ ornyǧuyn öz şyǧarmalarynda asa bır bılgırlıkpen taldaidy. Şoqan öz basy dındar bolmaǧan, tıptı dın turaly tüsınıkterden joǧary tūrǧan jäne dıni tanym-senımge syn közben karaǧan adam. Onyŋ ruhani bet-beinesı, qoǧamdyq oi-sanasy qalyptasyp kele jatqan kezde qazaq jerıne İslam dını älı tarap ketken joq bolatyn. «Mūsylmandyq äzırşe bızdıŋ süiegımız ben qanymyzǧa sıŋıp bola qoiǧan joq. Qazaqtardyŋ arasynda älı Mūhammedtıŋ atyn bılmeitınder köp... Qasiettı Nestor zamanynda Ruste bolǧan siiaqty, endı bızdıŋ saharada da qazır qos dın däuırı bolyp jür»,-dep jazdy ol. Rasynda, Şoqan tūsynda İslam dının taratuǧa patşa ökımetı, jergılıktı el bileuşıler, sondai-aq, qoja-moldalar tarapynan orasan mol küş-jıger jūmsalyp jatqanymen, ol älı qazaq jerıne qanat jaiyp ülgermegen edı. İslam dınınıŋ qalai taraǧanyna nazar audara kelıp Şoqan onyŋ qazaq jerıne üş jaqtan oŋtüstıkten, soltüstıkten, batys betten engenın aitady. Ony nasihattauǧa İrannan, Orta Aziiadan jäne Qazannan şyqqan qoja-moldalar at salysty. Äsırese, tatar moldalardyŋ belsendılıgı küştı boldy. Osy pıkırdı Şoqanmen tūstas ömır sürgen, Bökei ordasynan şyqqan qazaqtyŋ zerdelı ziialylardyŋ bırı Mūhambet Salyq Babajanov ta aitady. Ol özınıŋ «Severnaia pchela» dep atalatyn jurnalda 1860 jyly qaraşa aiynda basylǧan maqalasynda tatar moldalarynyŋ islam dının Işkı Ordada taratudaǧy eŋbegıne toqtala kelıp, onyŋ küngei jäne köleŋkelı jaqtary boldy deidı. Onyŋ küngei jaǧy dep jalpy tatar moldalarynyŋ qazaqtardy parsyşa, arabşa, sondai-aq tatarşa jazuǧa üiretuınıŋ igı äserlerınıŋ bolǧanyn aitady. Sonymen bırge Mūhambet Salyq Babajanov olardyŋ qazaqtardy tatarlandyryp jıbere jazdaǧanyna da nazar audardy.
Tüiındei kelgende, aǧartuşylar qazaqtardyŋ oi-sanasyn dınnıŋ kandai da bır türınen aman saqtaudy qalady. Olar tuǧan halqynyŋ dıni fanatizmge salynbai, saliqaly, salauatty ömır keşkenın körgısı keldı. Dınnıŋ adamdy sırespe jattandylyqka ūryndyratynyn, oi-örısın şekteitının kemeŋgerlıkpen köre bıldı.
Paidalanǧanädebietter: 1.İstoriia Kazahstana:Ocherki.Almaty,1994. 2.Düisenbaeva A.K. Qazaqstandaǧy islamdyq aǧymdar: dıntanulyq taldau.Almaty, 2014. 3.Prof.Dr.Sabri Hizmetli.Mazhabtar tarihy.Türkıstan,2000. 4.Osman Qarabiyq.İslam dını. Almaty.2007. 5.İslamdaǧy sektalar men baǧyttar: oqu qūraly. Almaty.2013. 6.Ǧūmar Qaraş / B.M.Ataş,Q.Ū.Äljan.Almaty, 2014.
İslam dınındegı tözımdılık, beibıtşılık, baǧynyştylyq qasietterdıŋ qataŋ saqtaluy, ūltşyldyq ideiasynyŋ asa köp därıptelmeuı siiaqty ūstanymdar sol kezdegı orys otarşyldary üşın öte tiımdı paidalana bılu saiasatyna kelıp toǧysty. Osy tūsta: «Būdan bız HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyna deiın patşa ükımetınıŋ qazaq dalasyna islam dınıne bailanysty medreseler saldyryp, qazyna esebınen Qūrandy bastyryp, qazaqtarǧa tegın taratuynyŋ maqsaty halyqtyŋ aqyl-oi, sanasyn dınmen şyrmap
ūstau arqyly bilep-tösteudı közdegen», – degen közqarastarmen [2, 46 b.] kelısuge bolady. Sondai-aq: «Mūsylman dınınıŋ moraldyq etikalyq jüiesınıŋ bükıl ırgetasy baǧynyştylyq talaptarmen qūrylǧany anyq», – degen [3, 2 b.] közqarastarǧa säikes, olar islam dınınıŋ könbıstıkke baǧyttalǧan jüiesın paidalanudy da maqsat ettı. Mysaly, Tatarstandaǧy ūlttyq ruh qarsylyǧynyŋ onşa küştı bolmauy, Qazaqstanǧa da osy nūsqany alyp kelıp köşıru turaly ideiany tuǧyzdy. Sondyqtan, Qazaq jerın
hristiandandyrudan görı islamdandyra tüsu maŋyzdyraq, ärı tiımdırek, ärı paidalyraq boldy. Sebebı, islam dını basqa dınderge qaraǧanda qazaqtarǧa barynşa jaqyn ekendıgın tüsıngen Reseilık ǧalymdar da ony jete zertteuge qarai ūmtyldy. Sondyqtan, olar qazaq jerındegı sopylyq dästür men onyŋ tym könbıstıkke kelıp
toǧysatyn ūstanymyn oŋtaily paidalanudy jäne jandandyra tüsudı qoldai otyryp, ony tatar-başqūrt-noǧai jūrty men būharlyqtar arqyly örıstetudı tiımdı dep bıldı. Şyndyǧynda, sol kezdegı, äsırese, HIH ǧasyrdaǧy qazaq aǧartuşylary bılım
alǧan oqu oryndarynyŋ köpşılıgı dıni-mūsylmandyq sipatta bolǧan edı. Demek, «mūndai aǧartuşylyqtan eş ziian joq» degen siiaqty ūstanym Resei imperiiasyndaǧy otarşyldyqty jürgızuşı teoretikter üşın zamanǧa säikes keletın şyndyq retınde baǧalandy. Sebebı, sol kezdegı işan-moldalar qaşanda qaru alyp,
joryqqa şyǧuǧa qūştar bolmaǧan. Demek, basty ūstanym būl jerde qazaqtardyŋ ūlttyq ruhy men ūlttyq ideiasyn ūmyttyru degenge kelıp saiady. Mysaly «Aiqap» jurnalyndaǧy «Äulie-Ata habarlary» dep atalatyn maqalada da osymen yŋǧailas
pıkırler bylaişa baiandalǧan: «İşandar, qojalardan aiaq alyp jürgısız... Meşıtter bek köp bolsa da mektep, medrese joq. Eşbır jerde sabaq oquşy balalar joq» [4, 133 b.]. Sebebı, olar islamnyŋ tek osyndai qūlşylyq jaǧyn ǧana köre bıldı. HIH ǧasyrdaǧy islam dının tatar-başqūrt-qazaq dalasynda örıstetu, bır-bırıne
missionerler jıberu saiasatynyŋ sol kezdegı qitūrqylyǧy men tereŋ otarlauşylyq-baǧyndyruşylyq psihotehnikasyn jete tüisıngenderdıŋ bırı – Ǧūmar Qaraş bolatyn: «Ol qara slavianşyldyqty örşıtse de, beine tek qana slavian bailarynyŋ şat tūrmyspen däuren sürulerı yŋǧaiyna qarap qyzmet ettı. Bütın Rossiiada bolǧan, Rossiia halqynyŋ bırıguı missionerler qamy häm basqalar siiaqty zor ūiymdardyŋ bary da qyzmetterın osy baǧytqa ǧana arnap sıŋırdı» [5, 110 b.]-dep körsettı. Ekaterina II 1785 jyly 25 qaraşada arnaiy qauly şyǧaryp, baron İgelstromǧa qazaq rularyn tatar moldalarymen qamtamassyz etudı tapsyrdy. Moldalar qazaq dalasynda Resei ükımetıne tyŋşylyq qyzmet atqaryp, qazaq tılın, ädet-ǧūryp, salt-dästürlerın bıluı qazaq halqyn Resei qūramyna engızude deldaldyq qyzmet etuge mümkındık berdı. Mäselen alǧaşqy müfti Huseinov Syrym Datūlynyŋ ūlt-azattyq köterılısın basuǧa tıkelei qatysqan kısı boldy. Osylaişa tatar moldalar qūranyn arqalap qazaq saharasyna jaiylyp kettı. Älıptı taiaq dep bılmegen talai qazaq qaradomalaǧy tatardyŋ şybyǧynyŋ arqasynda mūsylmanşa sauat aşty. Būl kezeŋ halqymyzdyŋ tılıne, ädebietıne yqpal etpedı dep aita almaimyz. Orystyŋ qolşoqparyna ainalǧan tatar moldalary qazaq dalasyndaǧy öz missiialaryn osylaişa «adal» atqara berdı.Tatar moldalar qazaq dalasynda tek dındı uaǧyzdaǧan joq. Sonymen bırge sauattylyqty da uaǧyzdady. Qazaq balalaryna arnap köşpelı mektepter ūiymdastyrdy. Sol uaqytta qazaq tılınde tatar tılınıŋ äserı baiqalady. Ony alǧaşqy qazaq basylymdarynyŋ betterınen de baiqauǧa bolady. Tıptı, «Qazaq» gazetınıŋ özınde tatar sözderınıŋ äserı aŋǧarylyp tūrady. «Aiqap» jurnalynyŋ töŋıregıne jinalǧan ziialylar, eger qazaq memleketı qūrylatyn bolsa, islam dınınıŋ zaŋdylyqtaryna negızdelu kerek degen ūstanymda boldy deidı. Al «Qazaq» gazetınıŋ ainalasyndaǧy ziialylar memlekettı basqaru jüiesınde evropalyq jüienı taŋdady. Bıraq būlar islamdy emes, ädet-ǧūrypty qoǧamdyq qūndylyq retınde jaqtaǧan. Osy jerde de qaqtyǧystardyŋ, kereǧar közqarastardyŋ bar ekenın köruge bolady. Qazaq qoǧamynyŋ damu joly jäne ondaǧy dınnıŋ alatyn orny mäselesınde Alaş ziialylarynyŋ arasynda ekı jaqty közqaras qalyptasty. Bır jaǧynan, Reseide bılım alyp, orys ädebietı men mädenietınen susyndaǧan ziialy top halyqtyŋ jarqyn bolaşaǧyn batystyŋ ozyq mädeni ülgılerın qabyldau arqyly tüsındırdı jäne dındı ekınşı orynǧa qoidy. Ekınşı jaǧynan, islamdyq ruhta tärbielengen, islam dınınıŋ ülgılerı men erejelerın öz boiyna tereŋ sıŋırgen ziialy qauym dındı basty orynǧa şyǧardy. Olar islam ılımınıŋ ǧylym men bılımnıŋ damuyna zor yqpalyn körsete kele, ūlt tūtastyǧyn dıni tūtastyqpen tıkelei bailanystyrdy. Alaş qairatkerlerınıŋ ışınde islam dınınıŋ köptegen ırı ökılderı boldy. Solardyŋ bırı Ǧūmar Qaraşūly edı. Alaş Orda ükımetınıŋ keibır qabyldaǧan zaŋdarynda müftiiat qūru mäselesı köterıledı. Ǧūmar Qaraş babamyz alǧaşqy qazaq müftiı bolyp sanalady. Orynborǧa, tatar moldalarǧa baǧynbaityn öz aldyna jeke qazaqtyŋ özınıŋ müftiiaty bolu kerek degen mäselenı naqty qūjat küiınde bekıtıp bergen[6, 86 b.]. XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda ömır sürıp, kazaq halqynyŋ tarihyn zerttep zerdeleuge ülken üles kosqany, mädenietımız ben ruhani ömırımızdıŋ ūlaǧatty ūstazdary sanalatyn adamdar – Şoqan, Abai, Ybyrai, sondai-aq Bökei ordasynan şyqqan Mūhambet Salyq Babajanov. Olardan qalǧan öşpes ruhani mūralardyŋ arasynda İslam dını jönınde aitylǧan pıkırlerı, közqarastary bügıngı ūrpaqtyŋ nazar audaruyna, elep-eskerıp jüruıne äbden tūrarlyq derekter bolyp tabylady. Şoqannyŋ eŋbekterınen onyŋ İslam dınınıŋ tarihyn jöne onyŋ qazaq jerıne qalai taraǧanyn jete bılgenın aŋǧaru qiyn emes. Ol mūsylmanşylyqtyŋ ornyǧuyn öz şyǧarmalarynda asa bır bılgırlıkpen taldaidy. Şoqan öz basy dındar bolmaǧan, tıptı dın turaly tüsınıkterden joǧary tūrǧan jäne dıni tanym-senımge syn közben karaǧan adam. Onyŋ ruhani bet-beinesı, qoǧamdyq oi-sanasy qalyptasyp kele jatqan kezde qazaq jerıne İslam dını älı tarap ketken joq bolatyn. «Mūsylmandyq äzırşe bızdıŋ süiegımız ben qanymyzǧa sıŋıp bola qoiǧan joq. Qazaqtardyŋ arasynda älı Mūhammedtıŋ atyn bılmeitınder köp... Qasiettı Nestor zamanynda Ruste bolǧan siiaqty, endı bızdıŋ saharada da qazır qos dın däuırı bolyp jür»,-dep jazdy ol. Rasynda, Şoqan tūsynda İslam dının taratuǧa patşa ökımetı, jergılıktı el bileuşıler, sondai-aq, qoja-moldalar tarapynan orasan mol küş-jıger jūmsalyp jatqanymen, ol älı qazaq jerıne qanat jaiyp ülgermegen edı. İslam dınınıŋ qalai taraǧanyna nazar audara kelıp Şoqan onyŋ qazaq jerıne üş jaqtan oŋtüstıkten, soltüstıkten, batys betten engenın aitady. Ony nasihattauǧa İrannan, Orta Aziiadan jäne Qazannan şyqqan qoja-moldalar at salysty. Äsırese, tatar moldalardyŋ belsendılıgı küştı boldy. Osy pıkırdı Şoqanmen tūstas ömır sürgen, Bökei ordasynan şyqqan qazaqtyŋ zerdelı ziialylardyŋ bırı Mūhambet Salyq Babajanov ta aitady. Ol özınıŋ «Severnaia pchela» dep atalatyn jurnalda 1860 jyly qaraşa aiynda basylǧan maqalasynda tatar moldalarynyŋ islam dının Işkı Ordada taratudaǧy eŋbegıne toqtala kelıp, onyŋ küngei jäne köleŋkelı jaqtary boldy deidı. Onyŋ küngei jaǧy dep jalpy tatar moldalarynyŋ qazaqtardy parsyşa, arabşa, sondai-aq tatarşa jazuǧa üiretuınıŋ igı äserlerınıŋ bolǧanyn aitady. Sonymen bırge Mūhambet Salyq Babajanov olardyŋ qazaqtardy tatarlandyryp jıbere jazdaǧanyna da nazar audardy.
Tüiındei kelgende, aǧartuşylar qazaqtardyŋ oi-sanasyn dınnıŋ kandai da bır türınen aman saqtaudy qalady. Olar tuǧan halqynyŋ dıni fanatizmge salynbai, saliqaly, salauatty ömır keşkenın körgısı keldı. Dınnıŋ adamdy sırespe jattandylyqka ūryndyratynyn, oi-örısın şekteitının kemeŋgerlıkpen köre bıldı.
Äuezov Ǧabdol Jandıldäūly,
Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq mūrajaiynyŋ
bölım basşysy.
Qaraǧandy oblysy, Jezqazǧan. kabdol.auezov.78@mail.ru
Paidalanǧanädebietter: 1.İstoriia Kazahstana:Ocherki.Almaty,1994. 2.Düisenbaeva A.K. Qazaqstandaǧy islamdyq aǧymdar: dıntanulyq taldau.Almaty, 2014. 3.Prof.Dr.Sabri Hizmetli.Mazhabtar tarihy.Türkıstan,2000. 4.Osman Qarabiyq.İslam dını. Almaty.2007. 5.İslamdaǧy sektalar men baǧyttar: oqu qūraly. Almaty.2013. 6.Ǧūmar Qaraş / B.M.Ataş,Q.Ū.Äljan.Almaty, 2014.
