Bala - bolaşaǧymyz. Erteŋgı eldıŋ ırgesın ūstaityn da sol balalar. Al bız sol bolaşaǧymyzdyŋ bastamasy bolatyn jandardy qanşalyqty dūrys tärbielep jatyrmyz? Osy sūraq aiasynda joǧary täjıribelı balalar psihology Tanaguzova Ūlbosyn hanymnan sūhbat aldyq.
- Bala kışkentai kezınde psihologiialyq jaraqat almas üşın jas ata-analarǧa qandai keŋes bere alasyz?
Aldymen balaly bolmai tūryp, ata-analar būl jaǧdaiǧa tolyqtai daiyn boluy kerek. Sebebı ananyŋ emosiiasy men köŋıl-küiı tolyqtai qūrsaqtaǧy säbige äser etedı. Būl kezde äkege artylar jauapkerşılık zor. Jas otbasylarǧa aitarym, erlı-zaiypty bolǧan soŋ, ekeuı bır-bırınıŋ jan düniesın tüsıne bıluı kerek. Qūrsaqqa bala bıtken soŋ er azamat ol özınıŋ bolaşaq balasynyŋ anasyna auyrtpaşylyq tüsırmegenı abzal. Qazaqta "jerıktık" degen tüsınık bar, sol jerıktıktı de qandyru da mındettı. Eger ana şoşynsa, küizelıske tüsse, bala tuylǧan soŋ da densaulyǧynda kınärat boluy mümkın. Ana men äke künde otyryp, bolaşaq balalarynyŋ qandai bolatynyn, onyŋ mınez-qūlqyn, bärın otyryp armandaǧan dūrysyraq, sebebı ışte jatqan bala ony sezedı. Keide bızde mynandai jaǧdailar jiı bolady. Bala şamamen 3-4 jasqa kelgende qylyqtaryna qarap, jaqsy körgennen balany alyp, aspanǧa köterıp, jūlqylap oinaimyz. Jyldam ärı biıkke köterılgen kezde onyŋ jüregı «dık» ete qalady. Balanyŋ külgenıne qarap, oǧan ūnap jatyr degen oiǧa kelemız. Osynyŋ äserınen balanyŋ jüregınde qorqynyş paida bolady. Eseigen soŋ da būl ürei jalǧasa beredı.
Kelesı kezekte bızdegı mäsele - üidegı ata-ananyŋ balanyŋ aldynda dauys köterıp, bır-bırımen tüsınıse almauy. Būl balaǧa bolaşaqta otbasyn qūruǧa qiyndyq keltıredı. Qoǧamda äiel adamǧa jūdyryq ala jügıretın azamattar bar. Ondai körınıstı körgen qyz bolsa, er azamattarǧa degen senımsızdıgı qalyptasady. Al er bala körse, äkeden körgenın ol da jasaidy. Sondyqtan qandai mäsele bolsa da, balanyŋ közınşe aitpaŋyzdar degım keledı. Mıne, osyndai mäselelerden bala eseigende ǧana emes, qūrsaqta jatyp ta psihologiialyq jaraqat aluy mümkın. Ondai balalar erteŋ ata-anaǧa qarsy keluı äbden mümkın. Al bala aitqannan būryn körgendı ısteidı.
- Qazırgı balalar gadjetten köz almaidy. Tıptı besıktegı balanyŋ özın gadjet berıp jūbatamyz. Būl jaǧdaiǧa qalai qaraisyz?
- Dūrys aitasyŋ. Qazır özıŋ de baiqap jürsın. Balaǧa telefon körsetseŋ, közın almai, tıpten qolyn sozady. Demek, qatelıktı ana jıbergen. Qai kezde deseŋ, ol jüktı bolǧan künderde jıberdı. Jastar demei-aq qoiaiyq, barşamyzda osy düniege täueldı bolyp qalǧanbyz. Al jas ata-analar ol ışınde bala bar ma, joq pa, oǧan da qaramaidy. Telefonnan türlı dünieler körgen soŋ ana emosiiaǧa berıledı. Odan qalsa, bala telefondy sezedı. Sondyqtan onyŋ orynyna ertegı oqyŋyz, onymen söilesıŋız, syrlasaŋyz. "Işten bılıp tuylady" degen osy. Jas anaǧa aitarym, boiyŋa bala bıtken sätten bastap oilan! Sen onymen jaqsy emosiiada bol. Telefondy taŋnan keşke deiın qaraudyŋ qajetı joq. Bala tuylmai jatyp, sol dünienı qabyldaidy.
Keiın bala düniege kelgennen keiın onyŋ är tätty qylyǧyn telefonǧa tüsırıp alamyz. Ol qanşalyqty dūrys? Bala ösken soŋ täueldı bolǧannan būryn sol virtualdı ömırge kırıp ketedı. Körgen dünielerın jattap alady, qaitalaidy. Sol arqyly balanyŋ boiyna agressiiany jinaidy. Bala düniege appaq bolyp keledı. Sol appaq jürekke qara daq tüsıretın özımız. Telefon körıp, boiyna neşe türlı mınez-qūlyqty da qalyptastyrady. "Osy jylamasynşy" dep qolyna ūstata salu dūrys emes.
- Balany sol gadjetten bır sätke alystatu üşın qandai psihologiialyq oiyndar ūsynar edıŋız?
- Ata-anadan ala almaǧan sol bır köŋıldı bala gadjetten ızdeidı. Ata-ana balamen köp oinau kerek. Bala qai kezde baqytty? Ärine, janynda ata-anasy bolǧan kezde özın jaqsy sezınedı. Balaǧa jiı ertegı oqyp bergen jön. Balaǧa oiynşyq alyp bergennen keiın, «boldy alyp berdım» demei, sol oiynşyqty qalai oinaitynyn körsetken jaqsy. Ertegı oqudyŋ paidasy - ata-ana men balanyŋ arasy jaqyndai tüsedı. Bala eş qinalmai oiyn bölısetın, ötırık aitpaityn jaǧdaiǧa daǧdylanady. Osyǧan qatysty bır äŋgıme bar. «Bırde bır kısınıŋ kışkentai balasy bolady. Bala künde bır sūraqty jüz ret qoiady. Är sūraq qoiǧanda äkesı erınbei jauap beredı. Äkesı ülken däpter alyp, balasynyŋ bır künde qanşa sūraq qoiǧanyn quanyşpen jazyp alatyn bolypty. Arada jyldar ötkende äkesı qartaiyp, balasy er jetedı, ekeuı saiabaqta otyrady. Äkesınıŋ köz janary naşarlaǧannan köp närsenı köre almaidy. Qūstardyŋ dauysyn estıp, "būl nenıŋ dauysy?" dep balasynan bırneşe ret sūraidy. Bala bır jauapty qaitalap aityp otyrady. Bıraz uaqyttan soŋ sol sūraqty qaitadan qoiady. Sonda balasy «Tüu, äke, jüz ret sūradyŋyzǧoi, jüz ret jauap berdım ǧoi» dep ökpesın bıldıredı. Sonda äkesı ündemei tūryp, būryn özı jazǧan däpterdı balasynnyŋ qolyna ūstatyp ketıptı. Ony oqyǧan balasy jylap, äkesınen keşırım sūraidy» Būl jerdegı qorytyndy bylai bolmaq, äke ūlyn ömırge daǧdylandyrdy. Būl jerde balanyŋ betın qaqpai, «qoia tūrşy, keiın köremın» dep aitqan joq, bärın üirettı. Al bız ne ısteimız? Bala suret salyp kelse, quanbaimyz. Ol balaǧa öz-özın dūrys baǧalamauǧa, senımsızdıkke alyp keledı . Balanyŋ ärbır sözıne erekşe män berıŋız.
- Qazırgı köp otbasyda bolatyn jaǧdai şyǧar, ekı balanyŋ bır-bırımen jiı sözge keluı, oiynşyqqa talasyp qaluy degen siiaqty jaittar köp kezdesedı. Sol jaǧdaidan ata-analarǧa qalai dūrys şyǧuǧa keŋes beresız?
Ata-analarǧa aitarym, balalarǧa ülken jauapkerşılıktı erte jükteimız. Tūŋǧyş balamyz ben kenjemız töbelesse, bırden ülken balaǧa bas salamyz. «Sen ülkensıŋ ǧoi, sen nege oilai jasaisyŋ?»- dep zekıp tastaimyz Ol da balaǧoi, onyŋ da tentektık jasaityn qūqyǧy bar. Balalarǧa ūryssaŋyz, bırdei ūrysyŋyz. Olardy ülken, kışı dep bölu dūrys emes.
- Ūlbosyn hanym , köp jyldyq täjıribelı psiholog retınde, mektepte bıraz balalarmen jūmys jasaisyz. Sol balalar aldyŋyzǧa köbıne qandai jaǧdaimen keledı?
- Balalardyŋ basym köpşılıgı, joǧaryda aityp ötkendei, sol otbasy mäselesımen jiı keledı. «Menı anam tüsınbeidı, menı otbasym tüsınbeidı»- dep mūŋyn şaǧady. Balalardyŋ türıne qarap eş mın taǧyp, syn aita almaisyz. Köp närse olardyŋ jan düniesınde bolyp jatyr. Ony ata-ana tüsıne alu kerek. Jūmystan şarşap kelse de, «balam, qalaisyŋ?, kömek kerek pe?, ne ıstep jatsyŋ?» deitın qarapaiym sūraqtarmen köŋıl bölseŋız jetkılıktı. Ol özınıŋ ata-anasyna kerek ekenın tüsınedı.
Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Äŋgımelesken: Kengaşova Aisaule
Ūqsas jaŋalyqtar
