Bız Abaidy qanşalyq tanyp jürmız? Şynymen Abaidy tanyp boldyq pa? Bız bıletın Abai men bız bılmeitın Abaidyŋ arasy qanşalyq? Abai Semeidegı Ahmet Riza medıresede oqydy. Ol oqu orny Şyǧystanu älemınde qomaqty eŋbekter jazǧan Şahabauddin Bahauiddinūly Marjanidıŋ (1818-1889) baǧytyn ūstandy. Jädişıler dın islam ılımımen qatar matematika, himiia, jaratylystanu, qoǧamtanu, jaǧyrafiia t.b dünielık bılımderdı igere otyryp, dındı ǧylym därejesıne köterdı, söitıp Allanyŋ jasyryp qoiǧan şyndyǧyn aqylmen tabudy ūsyndy. /1.64-65b/
Abai onymen toqtaǧan joq, ol arab, parsy, osmanlynyŋ eskışe türkı tılın jäne orys tılın, qazaqtyŋ eskı tılın meŋgerıp, sonymen bırge Qūran, sünne,usul, fih, aqida bılımderın jaqsy bıldı, bılım Abaidyŋ ruhyna sıŋgen. Aitar sözın jürektıŋ süzgısınen ötkızıp, qaǧazǧa tüsırgen älemdık ūly oişyl.
Liahi ılımder äuelı adamnyŋ ruhyna sıŋedı, sosyn baryp ol tände (boiynda) körınıs beredı. (Qazaqtyŋ islamy osylai qalyptasqan bolatyn, keiın ökınışke orai älsıredı). Auzynda qanşa jerden ılımı bolyp, ıs-äreketınde imandylyq, mädeniettılık, ızettılık, ūiat, namys, jauapkerşılık t.b qūndylyqtar bolmasa, ony kım deimız? Demek bılım adam boiynda körınuı kerek, sonda ǧana ol şynaiy bılımdı bolady.
Paiǧambarymyz turaly sūraǧada Aişa (r.a) anamyz, Alla elşısınıŋ mınezı, ıs-äreketı Qūran demep pe edı? Abaidy basqanyŋ aitqany emes, özınıŋ öleŋderı men qara sözderıne zer salyp, şamamyz kelgenşe zerdelsek. Abaidyŋ №7, №17,№19, №25, №31, №32, №43-şı qara sözderınde jas ūrpaqty, jalpy qazaqty ǧylym-bılımge şaqyrady, sonyŋ jolyn üiretedı. Būl Abaidyŋ aǧartuşylyq, oişyldyq qyry, ol öz aldyna ülken äŋgıme.
Körkem şyǧarmadaǧy Abaidyŋ negızınde halyqtyŋ tüsınıgı qalyptasqany şyndyq. “Abai joly” romanyndaǧy Abai bır ret te namaz oqymaidy, bız soǧan qarap Abai namaz oqymady deitınder bar, sözımızdıŋ däleldı boluy üşın “Abai joly” roman-epopeiasynan üzındı keltıreiık:
“Abai: -E, nemene, būl ne bar molla-qojaŋ jinalyp, menı Mekege jıbergelı jatyrsyŋdar ma? Älde “basy namazǧa tigen joq edı, Qūdai jolyna salaiyq, sauap alaiyq” dep jürsıŋder me? - dedı”./№4 tom, 321 bet./
Al Abaidyŋ №12, №13, №16, №27, №28, №34,№35, №38, №45-şı qara sözınıŋ barlyǧy onyŋ namazda tereŋ oiǧa şomyp, Allaǧa jaqyn bolǧanynyŋ aiǧaǧy. Ony tek kökırek közı aşylǧandar sezedı. Bız taǧy da romanǧa kezek bersek: “Al Därmen men Maǧaş, Käkıtailar özderı süisıngen oilaryn aşa almasa da, Abai aitqan jailarǧa sonşalyq yntyǧa qyzyǧyp tyŋdaidy. Abai älı söilep otyr.
-Hatta, ol filosof qūran ışınde adam ilanǧysyz ertegıler de bar, ǧylym, farasat bılgen sau aqyldy adamdar ilanbaityn “jyn, siqyr” siiaqtylarǧa balaşa ilanu da bar deidı. Eske alyŋyzdarşy? “Älem tärakäifa faǧǧala rabbukä bi ashabil fil” degen aiat qandai edı? Iаǧni, “Täŋırı iege küfırlık keltırgendıkten fil qauymyna qarsy, ǧajaiyp qūstar kelıp, är adamnyŋ balasyna täŋırınıŋ qahar tastaryn tastap öltırgenı känı!” deidı ǧoi qūranda. Osyǧan qalai lianuǧa bolady? Iаki, jäne de kündegı bes uaqyt namazda, myna Kökbai oqyp jüretın qūran dūǧalyǧy bar. “Qūl aǧuzı birabbil falaq minaşärrima halaqa, uäminşari näffäsäti fil ǧuqad” deidı. Iаǧni, “rabbyŋnan saqta” dep sūra, siqyrşy kempırdıŋ şübırekke tüiıp, äfsun oqyp siqyrlap tastaityn päleketınen saqta dep tıle!” deidı. Būl filosof aitqandai, özımız osy künde ilanbaityn, baqsy-qūşnaştyŋ sandyraǧyna ilanǧandyqty körsetedı emes pe? Mıne,“haqikat” dep jürgenımızdıŋ keibırı bara-bara osylai oilai bersek, siyrqūiymşaqtap baryp, äldene bop ketetını de bar!-dep külıp toqtady.
Jas dostarynyŋ köbı Abaimen qosa küldı, Kökbai būdan aryǧa şydai almai, tysqa qarai tartty. /№3 tom.30-31better./
Ärine, bız qazaqtyŋ dara talantty jazuşysyn jamandaudan aulaqpyz, oǧan zaman kınälı, ol zamanda “saptaiaqpen as ışıp, sabyna qarauyl qoiǧan” ker zamandaǧy tuyndy ekenı barşaǧa aian. Bızdıŋ oiymyz Abaidyŋ äkesı Qūnanbaidy qaita tanyǧanymyz siiaqty Abaidy qaita tanysaq.
Bız Abaidy tanu üşın alysqa barmai-aq, Abai atamyzdyŋ №38 qara sözın bırge taldap körsek:
“Ei, jüregımnıŋ quaty, perzentterım!” -, dep Abai atamyz sözın sabaqtaidy: “Äuelı adam bır närsenı jaqsy köruı kerek, jaqsy köru üşın adamda adamgerşılık, aqyl, ǧylym boluy şart. Al būlarǧa jetu üşın adam boiynda jaqsy qasiettermen bırge denı sau bolu. Būǧan taǧy ortanyŋ(ot basy, qoǧam, dos) äserın qosady. Adamnyŋ ǧylym-bılımge mahabbaty oiansa, sol adam bolady, sodan soŋ Allany tanidy, özın tanidy, ainalasyn tanidy, jaqsy men jamandy ajyratady. Äuelı balany bastan dūrys tärbieleu kerek, bolmasa ol bala jarym adamǧa, jarym mūsylmanǧa ainalady. Ondai baladan kemel adam şyqpaidy. Alla Haqiqat, oǧan tek adam şynailyqpen jaqyndaidy. Adam ǧylymy-bılımı arqyly är närsenıŋ ışkı syryn bıluge, haqiqatqa, şyndyqqa ūmtyluy kerek. Ǧylym Allanyŋ bır sipaty äitse ǧalym adam Allaǧa ǧaşyq boluy kerek, şynaiy ǧylymdy ızdegen adam dünie-mülık, mansaptan, aqşadan boiyn aulaq ūstai alady, sonda ǧana ol şyn ǧalymǧa ainalady. Eger ǧalym ataq-abyroi, mal tappaq bolsa, onyŋ ǧylymy şala, adamgerşılıgı de joq bolady. Adamdy ataq pen abyroi, mal özı ızdep tapsa, onda ol adamdyǧyna ziian emes. “Allany süiıp, şyndyqty bılmek bolsaŋ jaqsylap tyŋda”,- dep Abai atamyz sözın jaŋarta jalǧaidy. “İman - degenımız tek senım ǧana emes dep imannyŋ alǧaşqy üş şartyn eske salady, sen iman keltırseŋ özıŋ üşın keltıresıŋ, iman keltırmeseŋ de Alla taǧalada eşbır kemşılık joq. Alla bızge mūqtaj emes, bız Allaǧa mūqtajbyz. Özıŋdı Allanyŋ qūly dep bılıp, sol jolda jür.
Sız Allanyŋ ūly esımderı men sipattaryna iman keltıresız, Onyŋ “Tırı, Ǧylym, Qūdıret, Köruşı, Bıluşı, Qalauşy, Söileuşı, Boldyruşy” /2./ sipattary bar, Alla bızdı özınıŋ osy segız sipatymen jaratqan, onda bız Alladan bet būryp basqa qandai joldy taŋdaimyz, qandai mūsylman bolamyz? Jaratuşynyŋ körkem esımderın jaqsylap maǧynasyn bılmesek, Allany dūrys tani almaimyz. Ärine, Allany bız azdap bılsek te jetıp jatyr, Allany tolyq tanu, tügelımen bılu eş mümkın emes, Allanyŋ zaty tūrmaq, hikımetıne eşbır ǧalym-ǧūlamanyŋ aqyly jetpeidı. Alla taǧala ölşeusız, bızdıŋ aqylymyz ölşeulı, äitse ölşeulı men ölşeusızdı qaitıp ölşeimız? Kıtaptarda Alla taǧalanyŋ bız bıletın segız sipaty men toqsan toǧyz türlı körkem esımderı aitylady, al bız bılmeitın Alla taǧalanyŋ sansyz esımderı bar, ǧalamnyŋ ışınde ǧalamdar bar şyǧar. Isın körde ısteuşını tany.“Allanyŋ “Köruşı, Bıluşı, Qalauşy, Söileuşı, Boldyruşy” sipattary Özınıŋ “Ǧylym men Qūdıret” sipatyn bızge aşyqtap tüsındıredı, sen aspanǧa qara, jerge qara, ortasyndaǧylarǧa qara, Onyŋ jaratqan ärbır zaty hikmetpen, şeber ornalastyrlyǧan, oǧan sız ben bızdıŋ aqylymyz jetpeidı. Adamǧa Alla taǧala aqyl, qairat, küş berıp, özıne boisūnudy būiyrdy. Bolmasa adasady. Allanyŋ Raqyman(Raqymdy), Rahim(Qaiyrymdy),Ǧafur(Keşırımdı),Uadud(Aqpeiıl), Hafiz(Saqtauşy),
Sattar(Aiypty jabuşy), Razzaq(Ryzdyq beruşı), Nafiǧ(Napaqa beruşı), Uakil(Qorǧaşy), Latif(Iltipatty) /2./ esımderın ūlyqtap Alla taǧalnyŋ būl ǧalamdy aqyl jetpeitın etıp jaratqan. Mysalǧa: jansyz zattardan(sudan, şöpten) paida alatyn tırşılık iesı etıp haiuandy jaratty, al adamǧa sol haiuandy baqtyryp, odan alǧan paidasyn (ony jeudı, mınudı) hiiamette sūralmaityn etıp jaratty. Adam balasy basqa ülkendı-kışlı ısterı üşın maqşarda jauap beredı, onyŋ özı Allanyŋ bızdı jaqsy körgendıgı, ädıldıgı. Alla taǧalanyŋ adamdy erekşe ılımımen jaratqan, adam dene bıtımıne bır-bırlep zer sala qaraidy, dene müşelerımızdıŋ sonşama üilesımmen, kemel jaratylǧanyna taŋǧalady. Jartuşynyŋ adamǧa bergen nyǧmetterın sanap tausa almaisyŋ, jer betıne Alla taǧala adam üşın qisapsyz dastarhan jaiyp qoiǧan, olar eş tausylmaidy, jerdıŋ betınde adamnyŋ menıkı deitın eşteŋesı joq bärı Allanıkı. Al ǧylymdy meŋgerıp, öner tapsaŋ, jaŋalyq aşsaŋ taǧy sol Allanyŋ bergen aqylymen, densaulyǧymen, küşımen taptyŋ. “Alla bızdı jaqsy körgen soŋ osynyŋ bärın berdı, bız de Allany jaqsy köruımız, qūlşylyq jasaumyz paryz”,- deidı hakım Abai. Taǧy bır tyŋ taqyrypty Abai atamyz bylai bastaidy: “Alla taǧalanyŋ pendelerıne salǧan joly qandai? Ony köbı bılmeidı. Alla taǧala adamǧa tereŋ oilan deidı. “Eger sen Allany süiseŋ, Ol da senı süiedı. Adamdarǧa jaqsylyq jasa, öitkenı Alla jaqsylyq jasauşyny jaqsy köredı. Allaǧa iman keltırıp, jaqsy ıster ısteitın adam jänatqa barady. Kımnıŋ ūiaty joq bolsa, onyŋ imany joq. Kım ädıletsız bolsa, sol imansyz”- degen aiat-hadistermen bastap, Qūrannyŋ ışı tolǧan ızgılık, adamdy tek jalaŋ iman qūtqarmaidy, sol imanyŋ ön boiyŋnan körınsın,- deidı ǧūlama. Adam är kez Allaǧa şükırın, raqmetın aitsa, onda ol jaqsy adam, sodan onyŋ iman küşeiedı. Sen äu basta talaptanyp mūsylman bolasyŋ, sodan soŋ adam bolasyŋ, solai şynşyl, ızıgılık jolyndaǧy danalyqa talpynasyŋ.
Alla o bastan adamdy ǧylymǧa qūştar, raqymdy, ädılettı etıp jaratqan, al endı osy qasietterdı ary qarai damytu ne söndıru är adamnyŋ öz ısı. Osy qasietterdı kemelıne jetkızgennıŋ eŋ myqtysy paiǧambar, sodan soŋ äulie, odan soŋ hakım, eŋ soŋǧysy tolyq mūsylman”,- dep topşylaidy dana Abai. “Paiǧambar men Äulielernıŋ jürek közı aşylǧan Allanyŋ şynaiy qūldary, olar Allaǧa şyn ǧaşyq bolǧandar-düniede tek aqretın oilaǧandar. Al Hakımder bolsa, dünielık ısterdı aqrettık ıske ainaldyrǧandar, bärı bır Allany ūlyqtaidy. Olarda näpsı degen bolmaidy. Adam pendesınıŋ eŋ soŋǧy ruhani biık därejesı äulielık dep baǧamdasaq, äulienıŋ bärı dünienı tärkı ettı desek, sonda maldy kım baǧady, dūşpandy kım toqtatady, kiımdı kım toqidy, astyqty kım egedı, Allanyŋ pendelerı üşın jaratqan qazynalaryn kım jinaidy?”- dep şekten şyqpaudy aitady. “Ärine, künädan tiylǧan türde haram, makruh jemei, taza dünie tap, Allaǧa şükır et”-, dep sözın tüiedı Abai. “Allaǧa bailan da häreket et, sebebın jasa, sonda elge jem bolmaisyŋ”. “Endı ne mūsylman emes, ne käpır emes orta jolda jürseŋ, sol jaman”,- dep jiırkenedı. “Äulielerdıŋ barlyǧyn dünieden bezgen dep aita almaimyz, naǧyz äulie, ol dünienı qolynda ūstap tūrsa da, jüregı tek Alla dep soǧady”. Syrty halyqpen, ışı Haqpen bolǧandar naǧyz kemel adamdar. Adamdy būzatyn närse, ol - adasuşylyq, bılımsızdık, nadandyq, jat toptyŋ artynan ketu solai tarihqa kıru. Bılım syrtqy jäne ışkı bılım bolyp bölınedı. Syrtqy bılımdı ūstanǧandar tek aqylymen jūmys jasaidy, olar ǧalym atanady, ärbır ǧalym hakım emes, al ärbır hakım ol ǧalym. Hakımder tek öz ruhyn, jüregın tyŋdaidy, olardyŋ aqyly soǧan baǧynady, olar adaspaidy.
İman ekı türlı bolady, bırı bıreuge erıp, uaǧyz tyŋdap, kıtap oqyp jetken naqyli iman bolsa, endı bırı, ol hakımderdıŋ imany, ol (Iаqin), şynaiy tereŋ oimen, jürektıŋ közımen özı Haqty tanyǧan ǧaqli iman. Adamnyŋ jaqsysy adamǧa paida keltırgen adam” dep Paiǧambarymyzdyŋ hadisımen sözın tūzdyqtaǧan Abai, “ Zaman özgeredı, bıraq qaǧidalar özgeremeidı. Menıŋ zamanymnyŋ moldalary hakımderge dūşpan”,“ moldalar bılımsız, olar arab, parsydan azdap tıl syndyrsa, sosyn bırlı jarym, bolymsyz söz jattap, şala bılgenıne mäz bolyp, elge paidasy timek tūrmaq, eldı şatastyryp bıtıredı”,- dep aşynady. “Olardyŋ bılımı tek bırdı-ekılı, auzynda ǧana, ruhyna bılım sıŋbegen, naǧyz būzyqtar sol. Olar şyn sözge or qazady, al şyn söz ol Allankı, olar sonda kımder?”,- dep sözın sabaqtaidy. “Türkiiada eskı formattaǧy medreseler zamanǧa qarai jaŋartylyp, äskeri mektep, türlı dünielık bılımder qosa oqylatyn meketep bolǧan. Al myna moldalar sol baiaǧy eskı medresede oqyǧan, olar ǧylymdy paidasyz köredı, bügıngı tırşılık düniesınde nadan, essızge ainalady, ne olardyŋ tırlıkke beiımı joq, solai olar el aldaudan basqaǧa jaramaidy, olardyŋ bılımı şynaiy bolmaǧasyn, jürekten şyqpaidy, ondai bılımnıŋ adamǧa eş paidasy bolmaidy. Olardyŋ aqylyn jönge salatyn Allanyŋ nūry jüregınde joq, endı tırşılıkke beiımı bolmaǧasyn, kedei bolady, solai joqşylyq adamdy haiuandandyryp jıberedı”,- dep sözın tüiındeidı oişyl Abai. Dünie ǧylymyn bılmeu ol ziiandy, ol Qūranda sögılgen. “Bız ärine ǧylymdy malǧa sat demeimız, ǧylym arqyly öner tauyp, käsıpten, sonda mal özı ızdeidı”,- deidı. Bıraq bızdıŋ önerımız şariǧattyŋ zaŋyna säikes bolsyn, är kez Allanyŋ körıp tūrǧanyn sezıne bılu kerek. Sonymen bırge öz zamanynyŋ işandaryn synaidy, olardyŋ bılımsızdıgın alǧa tartady, solai özderınşe tarihat qalyptastyrǧanyna jany aşidy. Olardyŋ tek el aldap jürgenıne ökınedı. Alla joly şeksız, onyŋ eşkım tübıne jetpeidı, kımde-kım sol jolǧa jürudı özıne şart etse, ol taza mūsylman, tolyq adam delınedı. Dünie qusaŋ öz paidaŋa, eger sol dünieŋmen, aqylyŋmen adamǧa kömek berseŋ, pendege jaqsylyq jasau maqsatynda bolsaŋ ol Qūdai joly. Ökınışe orai, köp adamnyŋ maqsaty basqa, tek özın oilaidy, olar sändene kiınıp, qūr maqtanady, odan ne şyqty? Maqtanşaq adam ol ışıtar, künşıl bolady. Alla taǧala senıŋ syrtyŋa qaramaidy, jüregıŋe qaraidy, eger adam jamanşylyqtyŋ arasyna jürıp özın taza ūstai alsa ol adam, al eger özın basqalardan artyq sanasa onda onyŋ qūryǧany, al endı elge qastyq jasau, basqalardy qorlau ol naǧyz haiuandyq. Barlyq adam balasyn qor qylatyn üş närse: nadandyq(haiuandyq), erınşektık(jıgersızdık, ūiatsyzdyq, kedeilık), zalymdyq(jyrtqyş haiuandyq). Qūdai taǧala barlyq närsenı sebepsız jaratpady, ärı onyŋ bärın bır hikmetpen jaratty, demek, nadandyqtan qūtyluǧa talaptanudy, talaptanuǧa niet etudı sebep ettı. Adam bılımı arqyly tura jolǧa tüsedı, mıne osylai bärın Alla bır-bırıne bailaǧan, bız sony tüsınsek. Al sız namaz oquǧa niet ettıŋız, būl sızdıŋ ışkı imanyŋyzdan, onyŋ syrtqy körınısı tolyq däret alu, namazǧa tūru, al endı sız namazda Allany körıp tūrmyn, ne Alla menı körıp tūr dep sezıne alsaŋ ol senıŋ ışkı imanyŋnan. “Eger küzetşı tek oiau tūrmyn dep küzetıp tūrǧan närsesın bılmese, onyŋ nesı küzet?”,- dep mysal beredı. Söz soŋynda Abai atamyz däretten bastap, namyzdyŋ ışı men syrtyna öte jıŋışkelıkpen toqtalady. Namazdaǧy bırınşı säjde ol senıŋ jerden jaralǧanŋdy rastauyŋ, ekınşı säjde sol qara jerge qaitatynyŋa maqūldyq tanytqanyŋ, al ortadaǧy bas kötergenıŋ senıŋ qaita tırılıp sūraqqa jauap beretınıŋdı qostaǧanyŋ. “Osy sözderden ǧibarat aldyŋyz ba?”,- dep sūraq bere sözın tamamdaidy./3./
Al Abai atamyzdyŋ Qalǧan 30 sözı derlık, Qazaq psihologiiasy men qoǧamyndaǧy kemşılıkterdı saralai taldaidy jäne ony şeşudıŋ jolyn islamdyq qūndylyqtardy “tez” etıp soǧan salyp tüzeuge şaqyrady.
Paidalanǧan ädebietter:
Abai.kz
Paidalanǧan ädebietter:
- Qydyrbek Älqojaev “Abai estetikasy jäne islam” An-Arys baspasy, Almaty 2007jyl
- Säduaqas Ermatūly Ermatov (orys tılınen audarǧan) “Allanyŋ 99 ǧajaiy esımı” merei baspasy, Almaty, 2006 jyl
- Akbar majit, Su jou şoiŋ “Abai aqyliialary” QHR ūlttar baspasy, Beijıŋ.1995 jyl
- Mūhtar Äuezov “Abai joly” №3,4 tom, Jazuşy baspasy, Almaty 2013jyl
Abai.kz
