Qazırgı dıni, saiasi ahualdyŋ kürdelı kezeŋınde Alaş ziialylary ūstanǧan memleketşıldık, ūlttyq salt-dästür men ädet-ǧūrypty därıpteu, dın bırlıgı ideialary özektılıgın joiǧan joq Azattyqtyŋ altyn besıgı bolǧan Almaty şaharynyŋ Ūlttyq kıtaphanasynda qalalyq Dın ısterı basqarmasy jäne «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia öttı.
Jiynǧa ŪǦA akademigı Hangeldı Äbjanov, önertanu ǧylymynyŋ doktory Şaizada Toqtabaeva, tarihşy Danagül Mahat, jas ǧalymdar jäne Alaş arystarynyŋ ūrpaqtary qatysty. Jiyndy aşyp, kırıspe söz söilegen kıtaphana direktory Janat Seidumanov ruhani jaŋǧyru mäselesınde kıtaphananyŋ alar orny maŋyzdy ekenın aita kelıp, kielı ordanyŋ atqarar jūmystarynyŋ qatarynan Alaşqa keŋ oryn baryn jetkızdı. Al jiynnyŋ moderatory tarihşy Hangeldı Mahmūtūly bügıngı ruhani jaŋǧyru tūsynda Qazaq elınıŋ mäŋgılık el boluyn közdegen Alaş ideiasynyŋ özektılıgı arta tüskenın atap aitty. Ǧalymnyŋ aituynşa, qazırgı dıni, saiasi ahualdyŋ kürdelı kezeŋınde Alaş ziialylary ūstanǧan memleketşıldık, ūlttyq salt-dästür men ädet-ǧūrypty därıpteu, dın bırlıgı ideialary özektılıgın joiǧan joq.
Konferensiia ekı seksiiadan tūrdy: alǧaşqy bölık «Alaş ideiasynyŋ mänı men qalyptasu kezeŋı» dep ataldy da, onda ötken ǧasyr basyndaǧy qūbylys bolyp engen alaştyq fenomenderdıŋ, olardyŋ ūlt paidasyna tigızgen ülesı saralandy.
Önertanuşy Şaizada Toqtabaeva qazaqtyŋ bırtuar ǧalymy Şoqan Uälihanovtyŋ jazbalaryndaǧy salt-dästür men dın mäselelerıne toqtalyp, köşpelı halyqtyŋ dındı ūstanuy ömır saltymen erekşe üilesım tapqanyna nazar audardy. «Bügıngı jahandanu ürdısı jailaǧan qoǧamda halyq önerı men ädet-ǧūrpy ūlttyq mädenietımızdıŋ özegı boluy kerek», – dedı ǧalym. «Resei imperatrisasy II Ekaterina islam dınıne qoldau körsetu saiasatyn ūstandy» dep esepteidı kezektı baiandamanyŋ avtory – Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq mūrajaiynyŋ bölım basşysy Qabdol Äuezov.
Onyŋ sebepterın baiandamaşy bylai tüsındıredı: «bırınşıden, patşa ükımetı qazaqtardy Reseimen tyǧyz bailanystyrmaq boldy. Būl rette moldalar tek qana Resei tatarlarynan ırıkteldı. Ekınşıden, mūndai qadam jasau qazaqtardyŋ Orta Aziiadaǧy mūsylman ortalyqtarymen bailanysyn şekteuge tiıs boldy. Üşınşıden, būl şaralar köşpelı qazaqtardyŋ jauyngerlık mınez-qūlqyn edäuır jūmsartady dep ūiǧaryldy. Sondyqtan da qazaq dalasymen şekaralas jerlerdıŋ barlyǧynda da memleket qazynasy esebınen meşıtter salyna bastady. Ädette ol meşıtter patşa ükımetı äkımşılıgınıŋ bastamasy nemese qazaq handary men sūltandarynyŋ jäne starşyndarynyŋ ötınışı boiynşa bekınıster janynan salyndy». HH ǧasyr basynda qazaqtyŋ dästür-salty men ömırıne ülken özgerıster alyp kelgen dıni saiasattyŋ astaryn jaqsy tüsıngen Alaş qairatkerlerı būl ürdıske belsene qarsy tūrdy. Olar dın men memleket bölek boluy tiıs dep, zaiyrly memleket qūrudy maqsat tūtty.
Būl turaly konferensiia barysynda ädebiettanuşy Bauyrjan Segızbaev Alaş ziialylary qazaq dalasyna missioner tatar moldalaryn jıberıp, halyqtyŋ aqyl-oi, sanasyn dınmen şyrmau arqyly özınıŋ saiasi müddesın ıske asyrudy közdegen otarşyl bilıktıŋ jymysqy saiasatyn qatal äşkerelegenın alaş qairatkerlerınıŋ sözderınen däiek keltıre otyryp aityp şyqty. Sol kezde de «öleŋ aitu, küi tartu künä» dep, eldı azǧyrǧan «ukaznoi» moldalar az bolmaǧan. «Ukaznoi» moldalardyŋ äşkere qylyqtary turaly Qūrbanǧali Halidi kıtabynda az jazylmaǧan», – deidı magistr, National Digital History portalynyŋ şyǧaruşy redaktory Z. Kärımhan.
Solai bola tūra, «ukaznoi» molda atanǧan keibır adamdardyŋ ülken qairatkerge ainalǧanyn köruge bolady dep, Zaisan öŋırınde ötken Bekmūhambet Satypaldyūlynyŋ ömırı men qyzmetınen tarihi äŋgıme şerttı. «Dıni otarlau missiiasy jäne Nauan hazıret» atty baiandamasynda avtor Alaş ziialylarynyŋ dıni közqarasyna odan būryn ömır sürgen jäne ūlt bolaşaǧy üşın küresken Nauryzbai Talasūly men Şaimerden Qosşyǧūlūlynyŋ ömırdegı erlıkterın baiandap berdı. Konferensiianyŋ «Alaş jäne ūlttyq ideia» atty ekınşı seksiiasynda ǧalymdar dın men dıl tazalyǧy üşın arpalysqan Ahmet Baitūrsynūly, Älihan Bökeihan, Ǧūmar Qaraş, Smaǧūl Säduaqasov syndy qairatkerlerdıŋ aǧartuşylyq küresterı jaiynda keŋınen maǧlūmattar keltırdı. «Smaǧūl Saduaqasūlynyŋ qazaq balalarynyŋ bolaşaǧy üşın atqarǧan ūşan-teŋız eŋbegı eş ūmytylmaidy» deidı tarihşy D. Mahat.
Ǧalymnyŋ aituynşa, oqu-aǧartu salasynda jaqsy mektep, sapaly oqulyq, bılımdı mūǧalım – üştaǧanynyŋ qalyptasuyna alaŋdaǧan Smaǧūl arystyŋ «Oian qazaq, qorǧan qazaq» dep, eldı bılımge, bırlıkke ündegen ideiasy bügıngı künı de ülgı tūtuǧa laiyq. Alaş arystarynyŋ soŋǧy tūiaǧy Qaiym Mūhamedhanovtyŋ ǧylymi mūrasy men qyzmetı jaiynda qaisar tūlǧanyŋ qyzy Dina Qaiymqyzy mazmūndy baiandama jasady. Özınıŋ ūstanymynan bır qaitpaǧan Qaiym Mūhamedhanovtyŋ är basqan qadamy ūrpaqqa önege deidı arystyŋ qyzy. Professor D. Mūhamedhan jiyn barysynda eş jerde älı jariialanbaǧan tarihi fotosuretpen tanystyrdy, onda 1911-1912 jyldarda Semei qalasynda Alaş qairatkerlerınıŋ jas şaǧy beinelengen. NDH portaly būl turaly aldaǧy uaqytta arnaiy maqala äzırlep jariialaityn bolady.
«Alaş mūrasy – mäŋgılık qūndylyq. Bolaşaǧy bar eldıŋ mūraty mäŋgılık qūndylyqtarǧa negızdeluge tiıs. Ruhani jaŋǧyru da osy mūrattarmen tyǧyz bailanysty. Bäsekege qabılettı, damyǧan 30 eldıŋ qataryna bız öz tılımızben, dılımızben kıruımız qajet. Sondyqtan bız Alaş ideialaryn tereŋ ūǧynyp, olardy basşylyqqa alsaq eşqaşan adaspaimyz» dedı jiyndy qorytyndylaǧan Hangeldı Äbjanov.
Şara barysynda «Adyrna» qoǧamdyq bırlestıgı ekspedisiia ūiymdastyryp, sonyŋ nätijesınde äzırlengen «Alaş arystary: ūlttyq dästür jäne dın» atty derektı filmı körsetıldı. «Semei, Pavlodar, Astana, Qaraǧandy, Jezqazǧan, Qarqaraly, Baianauyl öŋırın aralap qūndy da qajettı derekterdı jinaǧan ekspedisiianyŋ qorjyny toq» deidı bırlestık jetekşısı Arman Äubäkır. Aldaǧy uaqytta da bırlestık jūmysyn jandandyryp, respublika boiynşa ırı ekspedisiia ūiymdastyru közdelgenın jetkızdı.
Sondai-aq ūlt keleşegı üşın titımdei eŋbek etıp «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı atynan konferensiiaǧa qatysqan ǧalymdarǧa alǧyshattar men sertifikattar tapsyryldy.
Jiynǧa ŪǦA akademigı Hangeldı Äbjanov, önertanu ǧylymynyŋ doktory Şaizada Toqtabaeva, tarihşy Danagül Mahat, jas ǧalymdar jäne Alaş arystarynyŋ ūrpaqtary qatysty. Jiyndy aşyp, kırıspe söz söilegen kıtaphana direktory Janat Seidumanov ruhani jaŋǧyru mäselesınde kıtaphananyŋ alar orny maŋyzdy ekenın aita kelıp, kielı ordanyŋ atqarar jūmystarynyŋ qatarynan Alaşqa keŋ oryn baryn jetkızdı. Al jiynnyŋ moderatory tarihşy Hangeldı Mahmūtūly bügıngı ruhani jaŋǧyru tūsynda Qazaq elınıŋ mäŋgılık el boluyn közdegen Alaş ideiasynyŋ özektılıgı arta tüskenın atap aitty. Ǧalymnyŋ aituynşa, qazırgı dıni, saiasi ahualdyŋ kürdelı kezeŋınde Alaş ziialylary ūstanǧan memleketşıldık, ūlttyq salt-dästür men ädet-ǧūrypty därıpteu, dın bırlıgı ideialary özektılıgın joiǧan joq.
Konferensiia ekı seksiiadan tūrdy: alǧaşqy bölık «Alaş ideiasynyŋ mänı men qalyptasu kezeŋı» dep ataldy da, onda ötken ǧasyr basyndaǧy qūbylys bolyp engen alaştyq fenomenderdıŋ, olardyŋ ūlt paidasyna tigızgen ülesı saralandy.
Önertanuşy Şaizada Toqtabaeva qazaqtyŋ bırtuar ǧalymy Şoqan Uälihanovtyŋ jazbalaryndaǧy salt-dästür men dın mäselelerıne toqtalyp, köşpelı halyqtyŋ dındı ūstanuy ömır saltymen erekşe üilesım tapqanyna nazar audardy. «Bügıngı jahandanu ürdısı jailaǧan qoǧamda halyq önerı men ädet-ǧūrpy ūlttyq mädenietımızdıŋ özegı boluy kerek», – dedı ǧalym. «Resei imperatrisasy II Ekaterina islam dınıne qoldau körsetu saiasatyn ūstandy» dep esepteidı kezektı baiandamanyŋ avtory – Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq mūrajaiynyŋ bölım basşysy Qabdol Äuezov.
Onyŋ sebepterın baiandamaşy bylai tüsındıredı: «bırınşıden, patşa ükımetı qazaqtardy Reseimen tyǧyz bailanystyrmaq boldy. Būl rette moldalar tek qana Resei tatarlarynan ırıkteldı. Ekınşıden, mūndai qadam jasau qazaqtardyŋ Orta Aziiadaǧy mūsylman ortalyqtarymen bailanysyn şekteuge tiıs boldy. Üşınşıden, būl şaralar köşpelı qazaqtardyŋ jauyngerlık mınez-qūlqyn edäuır jūmsartady dep ūiǧaryldy. Sondyqtan da qazaq dalasymen şekaralas jerlerdıŋ barlyǧynda da memleket qazynasy esebınen meşıtter salyna bastady. Ädette ol meşıtter patşa ükımetı äkımşılıgınıŋ bastamasy nemese qazaq handary men sūltandarynyŋ jäne starşyndarynyŋ ötınışı boiynşa bekınıster janynan salyndy». HH ǧasyr basynda qazaqtyŋ dästür-salty men ömırıne ülken özgerıster alyp kelgen dıni saiasattyŋ astaryn jaqsy tüsıngen Alaş qairatkerlerı būl ürdıske belsene qarsy tūrdy. Olar dın men memleket bölek boluy tiıs dep, zaiyrly memleket qūrudy maqsat tūtty.
Būl turaly konferensiia barysynda ädebiettanuşy Bauyrjan Segızbaev Alaş ziialylary qazaq dalasyna missioner tatar moldalaryn jıberıp, halyqtyŋ aqyl-oi, sanasyn dınmen şyrmau arqyly özınıŋ saiasi müddesın ıske asyrudy közdegen otarşyl bilıktıŋ jymysqy saiasatyn qatal äşkerelegenın alaş qairatkerlerınıŋ sözderınen däiek keltıre otyryp aityp şyqty. Sol kezde de «öleŋ aitu, küi tartu künä» dep, eldı azǧyrǧan «ukaznoi» moldalar az bolmaǧan. «Ukaznoi» moldalardyŋ äşkere qylyqtary turaly Qūrbanǧali Halidi kıtabynda az jazylmaǧan», – deidı magistr, National Digital History portalynyŋ şyǧaruşy redaktory Z. Kärımhan.
Solai bola tūra, «ukaznoi» molda atanǧan keibır adamdardyŋ ülken qairatkerge ainalǧanyn köruge bolady dep, Zaisan öŋırınde ötken Bekmūhambet Satypaldyūlynyŋ ömırı men qyzmetınen tarihi äŋgıme şerttı. «Dıni otarlau missiiasy jäne Nauan hazıret» atty baiandamasynda avtor Alaş ziialylarynyŋ dıni közqarasyna odan būryn ömır sürgen jäne ūlt bolaşaǧy üşın küresken Nauryzbai Talasūly men Şaimerden Qosşyǧūlūlynyŋ ömırdegı erlıkterın baiandap berdı. Konferensiianyŋ «Alaş jäne ūlttyq ideia» atty ekınşı seksiiasynda ǧalymdar dın men dıl tazalyǧy üşın arpalysqan Ahmet Baitūrsynūly, Älihan Bökeihan, Ǧūmar Qaraş, Smaǧūl Säduaqasov syndy qairatkerlerdıŋ aǧartuşylyq küresterı jaiynda keŋınen maǧlūmattar keltırdı. «Smaǧūl Saduaqasūlynyŋ qazaq balalarynyŋ bolaşaǧy üşın atqarǧan ūşan-teŋız eŋbegı eş ūmytylmaidy» deidı tarihşy D. Mahat.
Ǧalymnyŋ aituynşa, oqu-aǧartu salasynda jaqsy mektep, sapaly oqulyq, bılımdı mūǧalım – üştaǧanynyŋ qalyptasuyna alaŋdaǧan Smaǧūl arystyŋ «Oian qazaq, qorǧan qazaq» dep, eldı bılımge, bırlıkke ündegen ideiasy bügıngı künı de ülgı tūtuǧa laiyq. Alaş arystarynyŋ soŋǧy tūiaǧy Qaiym Mūhamedhanovtyŋ ǧylymi mūrasy men qyzmetı jaiynda qaisar tūlǧanyŋ qyzy Dina Qaiymqyzy mazmūndy baiandama jasady. Özınıŋ ūstanymynan bır qaitpaǧan Qaiym Mūhamedhanovtyŋ är basqan qadamy ūrpaqqa önege deidı arystyŋ qyzy. Professor D. Mūhamedhan jiyn barysynda eş jerde älı jariialanbaǧan tarihi fotosuretpen tanystyrdy, onda 1911-1912 jyldarda Semei qalasynda Alaş qairatkerlerınıŋ jas şaǧy beinelengen. NDH portaly būl turaly aldaǧy uaqytta arnaiy maqala äzırlep jariialaityn bolady.
«Alaş mūrasy – mäŋgılık qūndylyq. Bolaşaǧy bar eldıŋ mūraty mäŋgılık qūndylyqtarǧa negızdeluge tiıs. Ruhani jaŋǧyru da osy mūrattarmen tyǧyz bailanysty. Bäsekege qabılettı, damyǧan 30 eldıŋ qataryna bız öz tılımızben, dılımızben kıruımız qajet. Sondyqtan bız Alaş ideialaryn tereŋ ūǧynyp, olardy basşylyqqa alsaq eşqaşan adaspaimyz» dedı jiyndy qorytyndylaǧan Hangeldı Äbjanov.
Şara barysynda «Adyrna» qoǧamdyq bırlestıgı ekspedisiia ūiymdastyryp, sonyŋ nätijesınde äzırlengen «Alaş arystary: ūlttyq dästür jäne dın» atty derektı filmı körsetıldı. «Semei, Pavlodar, Astana, Qaraǧandy, Jezqazǧan, Qarqaraly, Baianauyl öŋırın aralap qūndy da qajettı derekterdı jinaǧan ekspedisiianyŋ qorjyny toq» deidı bırlestık jetekşısı Arman Äubäkır. Aldaǧy uaqytta da bırlestık jūmysyn jandandyryp, respublika boiynşa ırı ekspedisiia ūiymdastyru közdelgenın jetkızdı.
Sondai-aq ūlt keleşegı üşın titımdei eŋbek etıp «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı atynan konferensiiaǧa qatysqan ǧalymdarǧa alǧyshattar men sertifikattar tapsyryldy.
Zaŋǧar KÄRIMHAN,
"National Digital History" portalynyŋ
şyǧaruşy redaktory
