Smaǧūl Saduaqasūly ne üşın Astanaǧa jerlendı?

Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiasyna alaştanuşy ǧalym Dihan Qamzabekūlynyŋ joldaǧan materialyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.

Smaǧūldyŋ süiegı: aqiqat pen aŋyz

Sonymen 2010 jyldyŋ soŋynda Smaǧūl Saduaqasūlyna qatysty ırı memlekettık şaranyŋ ızaşar ısterı bastaldy. Derekpen aitsaq, dara qairatkerdıŋ tuǧanyna 110 jyl, qaitqanyna 77 jyl toluy şamasynda Qūdaidyŋ qūdıretımen Mäskeudıŋ «Donskoe kladbişesınde» saqtalyp kelgen denesınıŋ külın, bırınşıden – mūsylman ǧūrpymen jerleu, ekınşıden – Otanyna jetkızu mäselesı köterılıp qaldy. Būl qazaq tarihynda būryn-soŋdy bolmaǧan oqiǧa edı. Iаǧni süiek qaita jerlenuı mümkın, al kremasiiadan (arnaiy örtelgennen soŋǧy üderıs) keiıngı süiektıŋ külın elge äkelu nemese dästürlı dıni räsımmen jerleu (qara jerdıŋ qoinyna beru) faktısı kezdesken emes. Sondyqtan da būl – asa jauapty, asa şetın, asa maŋyzdy oqiǧa. Bız osy tūsta «Smaǧūl süiegınıŋ külı tūrǧan jerdı alǧaş kım tapty?», «Jalpy qairatker ölımıne qatysty qaiǧyly da taǧylymdy oqiǧany halqymyz qalai qabyldap jür?» degen sūraqtarǧa jauap berudı artyq köremız. Sebebı, būl jerde mäselenıŋ mänısı tym tereŋde jatyr. Degenmen, aqyry bastaǧan soŋ kışkene mälımet bereiık. Memleket jäne qoǧam qairatkerı S.Saduaqasūlynyŋ denesınıŋ külı Don kladbişesınde tūrǧanyn onyŋ aǧaiyn-tuystary būrynnan bılgen. Olar Smaǧūldyŋ jūbaiy – Elizaveta Älihanqyzy Saduaqasovamen (1903-1971) aralasyp tūrǧan (Medisina salasynan ǧalym bolǧan Lizaǧa tuysqandary: «Nege elge qaitpaisyz?» dep sūraq qoiǧanda, ol: «El jaqsy ǧoi, bıraq menı barǧan künnıŋ ertesıne tūtqyndaidy» dep jauap bergen). Al, S.Saduaqasūly ölımıne kelsek, aǧaiyn-tuystary men qairatkerdı zerttegen ǧalymdardyŋ bärı de bırauyzdan «NKVD öltırgen» dep esepteidı, bylaiǧy jūrt būl ölımdı 30-jyldardyŋ zūlmaty aiasynda qaraǧanymen, oǧan köp män bermeidı. Öz basymyz S.Saduaqasūly mūrasy boiynşa dissertasiia jazardyŋ aldynda, resmi baspasözdegı eleusızdeu derektıŋ («Eskı krematoriige qoiylǧan» degen) jön sılteuımen 1991 jyly Mäskeudıŋ Don kladbişesıne baryp (metromen jürgende - Tambov aialdamasy, Serpuhov valy), ziiarat etken edık. Sol joly äigılı töŋkerıs ruhymen Don monastyry negızınde 1927 jyly aşylǧan Mäskeu krematorii keŋsesındegı sarǧaiǧan tırkeu jurnalynan qairatker denesınıŋ külı «6-kolumbarii,  3-seksiia, 3-qatarǧa» qoiylǧanyn bılıp, betı äinekpen bekıtılgen sörede tūrǧan tas tabyt-qobdişany közımızben körgen bolatynbyz (Mūsylmanǧa taŋ da jat närse: syrttaǧy, ıştegı sansyz qabyrǧalarda ret-retımen, qatar-qatar marqūmdardyŋ aty-jönı jazylyp, külı salynǧan san myŋ osyndai qobdişa-qūmyralar tızılıp tūrdy. Būlardy kez kelgen adam körıp tamaşalai alar edı. Bıraq köz jaŋylystyryp, qorqynyş tudyratyn sansyzdyŋ ışınen ä degende qazaq qairatkerınıŋ «tabytyn» tabu oŋai emes-tı). Keiın BAQ-tan bılıp jattyq: osy hristian ziratyna qūpiia türde saiasi repressiia qūrbandary 3 märte opai-topai jerlenıptı (qazır ol «bauyrlastar qorymy» retınde aiqyndalǧan). Jalpy jurnalist qauymy kez kelgen derektı halyqqa dūrys jetkızuı kerek. S.Saduaqasūly süiegı külınıŋ elge jetkızılu kerektıgı mäselesıne bailanysty jariialanyp jatqan maqalalardaǧy «mäiıttı eşkımge körsetpei ... örtep jıbergen», «jäşıkte saqtalǧan arysymyzdyŋ külı», «Don ziratynyŋ qoimasynan tabyldy», «janynda jerlengen keibır mäiıtter» (qobdişadaǧy kül qalai jerlenedı?) t.b. aqparattar şyndyqqa säikes kelmeidı. Şyntuaitynda, S.Saduaqasūlynyŋ ölımı jūmbaq bolǧanymen, mäiıtınıŋ örtelgenı eşqandai da jasyryn qalǧan emes. Kremasiia belgılengen räsımmen atqarylǧan. Qairatker 1933 jyly 16 jeltoqsanda Kreml auruhanasynda köz jūmǧan (Allanyŋ jazuymen, arada 58 jyldan keiın däl sol künı Qazaq elı täuelsızdıgın jariialaidy). 18 jeltoqsanda T.Rysqūlov, N.Nūrmaqov, Ǧ.Toǧjanov, M.Myrzaǧaliev, V.Şagov, A.Avdeev (6 adam) qol qoiǧan mūnaqyp (nekrolog) «İzvestiia» gazetınde basylǧan. (Mūnda Smaǧūldyŋ eŋbek jolyn tızıp ötıp, soŋynda partiia jolynan adasty degendı de körsetedı). Onyŋ mäiıtımen qoştasu 19 jeltoqsanda Mäskeu kölık qūrylysşylary klubynda ötken. Būl şaraǧa jary Liza, qaiyn atasy Älihan Bökeihan, saiasi qairatkerlerden T.Rysqūlov, N.Nūrmaqov t.b. qatysqan. Ökınışke qarai, Qazaqstannyŋ bırde-bır basylymy S.Saduaqasūlyna nekrolog bermegen. Onyŋ esesıne 1933-1934 jyldar toǧysynda Ǧalym Maldybaiūly Smaǧūl qazasyna arnap «Sosialdy Qazaqstanǧa» material joldaǧanda, osy basylymnyŋ redaktory Äitıke Musin ony äşkerelep, «Töŋkerıs dūşpany – ūltşyldardyŋ syry jerıne jetkızılıp aşylsyn» atty maqala jazǧan (1934 jyl, 22 aqpan). Osynda Ǧ.Maldybaiūlynan alynǧan mynandai däieksöz bar: «Bır joldas: «Ölerınen ekı kün būryn Smaǧūlǧa barsam, jüdegen eken, haly tömendep, közı körmeuge ainalǧan eken. Bıraq aqyl-esı dūrys eken.

• Smaǧūl, qalaisyŋ? Tiyşpysyŋ? – dedım.
• Tiyşpyn. Ana jyldary ūrsyp jürgende «sen ölseŋ, myŋdaǧan «pohoron» (ölımdı habarlaǧan qaǧaz – D. Q.) jasaimyn deuşı edıŋ, endı jasa «pohorondy» dedı» dep, ol joldas şort kesıp, äldeneler oiyna tüskendei qabaǧyn şyta qaldy...

...Krematoriia basyna jinalǧandardyŋ ışınen bır joldas: «Smaǧūl ömırınde satyludy jek köretın, öz jolynda myqty jıgıt edı. Oquyn bıtıre salyp, qazaǧa ūşyraǧany asa aianyşty boldy» dedı...». Osy şamada Smaǧūldyŋ äkesı Saduaqas balasy auyryp jatqanyn estıp, Mäskeuge barǧan. Bıraq äke-şeşesı, bırer aǧaiyny elden aryp-aşyp jetkende, qairatker o dünielık bolyp ketken edı. Bıletınder: «Molda Saduaqas hristian kladbişesıne barǧan joq. Mäiıtı örtelgenın estıgende, marqūmnyŋ ruhyna baǧyştap Qūran oqydy da, qalǧanynyŋ bärın Allaǧa tapsyrdy» desedı.

Qairatkerdıŋ maǧynaly ǧūmyrbaiany

S.Saduaqasūlynyŋ atqarǧan qyzmetı men tyndyrǧan ısı qazaq qairatkerlıgınıŋ etalony ıspettı. Ol qazaq jastarynyŋ tūŋǧyş ūiymy "Bırlık" (1916-1918) pen onyŋ baǧytyn däiektı türde jalǧastyrǧan "Jas azamatta" (1918-1919), Aqmola oblystyq Alaşorda komitetınde (1917-1920), Sıbır töŋkerıs komitetınde (1920), Keŋestık Künşyǧys ūlttary jastarynyŋ ortalyq biurosynda (1920), Qazaq avtonomiialyq respublikasynyŋ Jastar odaǧynda (1920), Qazaq OAK töralqasynda (1920-1921), Bükılreseilık OAK-ınde (1920-1921), Semei gubernelık töŋkerıs komitetınde (1921), Qazaq OAK Türkıstan avtonomiialyq respublikasy ökıldıgınde (1921), Qazaq avtonomiialyq respublikasy Josparlau komissiiasynda (1923-1924), Halyq aǧartu komissariatynda (1925-1927), Qazaq pedagogika insitutynda (1927-1928) jauapty häm jetekşı qyzmet atqardy. Jastai saiasattyŋ ötınde jürıp, qoi terısın jamylǧan otarşyldarmen kürestı. El men jerdıŋ tūtastyǧyn oilap, Aqmola men Semei guberniialarynyŋ aumaǧyn Qazaqstanǧa tolyq ötkızu şarasyna qajyr-qairat jūmsady. Äkımşıl-ämırşıl jüienıŋ ūlt respublikalaryna qatysty şala, bırjaqty, äperbaqan saiasatyn ärqaşan bılım-bılıkpen batyl äşkerelep otyrdy. 20 jasynda - ūlt jastarynyŋ köşbasşysy, 25 jasynda bılım men mädeniettı üilestırgen Aǧartu ministrı boldy. Ūlt teatryn aşu ısın Smaǧūl üilestırdı. Sonymen qabat ol qazaqtyŋ än-küiın hattauǧa järdemdesıp, Abaidyŋ, Sūltanmahmūttyŋ jazǧandaryn tırnektep jinauǧa mamandardy jūmyldyrdy. Qym-quyt saiasi qyzmette jürıp-aq ol «Jas azamat», «Eŋbekşıl jastar», «Kedei sözı», «Eŋbek tuy», «Örteŋ» gazetterı men «Balapan», «Trudovaia Sibir», «Jas qazaq»  jurnaldarynda qosymşa qyzmet atqaryp (keibırın uaqytşa basqaryp), 1924-1925 jyldary «Qyzyl Qazaqstan» (bügıngı «Aqiqat») jurnalyna, 1925-1926 jyldary «Eŋbekşı qazaq» (bügıngı «Egemen Qazaqstan») gazetıne redaktor boldy. Mıne, osy şaqta BAQ-ta Alaş oiy laiyqty aityldy, baspasöz elşıl sipat aldy. Ärine, 20-jyldary qazaqta eleulı, bılıktı qairatkerler az bolǧan joq. Bıraq solardan Smaǧūl Saduaqasūlynyŋ aiyrmaşylyǧy - ūlt müddesı men tarihyn tereŋ saralai alatyndyǧy jäne «eskı oqyǧandardy» (Alaş osylai tūspaldanyp aitylǧan) jaŋa memleket ısıne ornymen tarta alǧandyǧy jäne ortalyq (Mäskeu) pen respublika arasyndaǧy saiasi-qoǧamdyq, äleumettık-ekonomikalyq qarym-qatynasta prinsiptı közqaras ūstaǧandyǧy edı. Qairatkerdıŋ būl ūstanymy Qazaqstanǧa F.Goloşekin basşy bolyp kelgende aiqyn körınıp, soŋy batyl azamattyŋ saiasattan küşpen şettetıluımen aiaqtaldy. 1927 jyly Taşkenttegı «Kazpedvuz»-ǧa (Qazaq pedagogika insituty) uaqytşa jıberılgen S.Saduaqasūly uaqytty ūtu üşın 1928 jyly Mäskeu transport injenerlerı institutyna oquǧa tüsıp, ony 1932 jyly bıtıredı. Resmi mūnaqybynda jazylǧandai, ol ǧūmyrynyŋ soŋǧy jyly  Mäskeu-Donbass temır joly qūrylysynda uchastok basşysynyŋ orynbasary (injener-qūrylysşy) bolyp jūmys ıstegen. El arasyndaǧy «Smaǧūl ölımın estıgende Maǧjannyŋ aitqany» degen öleŋde (qairatkerdıŋ joldasy Omar Sansyzbaiūlynan qaraǧandylyq Şalqarbek Kärıbaev jazyp alǧan) mynandai bır üzık bar:   Jas Smaǧūl üzdık tuǧan bala eken, Baitaq elge asqar taudai pana eken. Sol baladan, sol panadan aiyrylǧan, Qairan qazaq, orny tolmas jara eken.   Būl – aqylǧa syiymdy baǧa. Öitkenı, S.Saduaqasūly jasy kışı bolsa da A.Baitūrsynūly, M.Dulatūly t.b. aǧa tolqynmen bırge J.Aimauytūly, B.Mailin, M.Äuezov syndy talanttarǧa ünemı qarjylai da, moraldyq ta qamqorlyq körsetıp otyrǧan. Ūlt qalamyna qamqor Smaǧūl özı de jazuşylyq pen synşyldyqtan qūralaqan bolmady. Onyŋ «Salmaqbai, Mahambet» äŋgımesı, «Kümıs qoŋyrau» povesı, «Ädebiet äŋgımelerı» (maqala) – klassikalyq dünieler. Mūnyŋ syrtyndaǧy «Särsenbek» romany, basqa da povest, äŋgıme, maqala, zertteulerı zaman kelbetın ainytpai baiyptai aldy. Ekı tılde bırdei jazatyn S.Saduaqasūly saiasatta da, ruhaniiatta da ärqaşan ūlt ısıne olja sala bıldı.

Smaǧūl nege öltırıldı?

 Qairatker qapyda qaza tapty. Etjaqyn aǧaiyny marqūm Raqymjan Jusanov pen qaiyn jūrty jaǧynan tuys Syrym Bökeihanov qairatkerdıŋ jary – medik Elizaveta Älihanqyzynyŋ būl ölımge küdıkpen qaraǧanyn jetkızedı. Marqūmdy aqtyq saparǧa şyǧaryp salu räsımın öz közımen körgender az emes. Solardyŋ bırı – kädımgı Säbit Mūqanov. Jazuşynyŋ äielı marqūm Märiiam apai bylai dep eske alypty: «Krematorii degen – osy» dedı Säbit. Jüregım zyrq ete tüstı. “Marqūmdy nege  elge aparmady eken?” degen sūraǧymdy Säbit jauapsyz qaldyrdy.  ...Bır kezde anadaidan jaqyndap kele jatqan arba körındı. Mäiıttı sol arbaǧa salypty. Arystai bolyp sūlap jatyr eken. Arba soŋynda sybyrlap: “Älihan Bökeihanov – qaiyn atasy, äielı – Liza, anau - balasy” dep tüiındırıp tūr. Säbit jaqyn baryp amandasyp, köŋıl aitty. ...Bökeihanov kelbettı adam eken. ...Keskın – kelbetı patşadai bolyp körındı maǧan: täkappar, suyq jüzdı. Tabyttyŋ basynda ünsız tūryp qoştasty. ...Işten şyqqan adamdar tabytty ala jöneldı”. Taǧy bır derek (marqūm J.Bektūrov aitqan): qaiǧy arqalaǧan Älihandy krematoriiden T.Rysqūlov pen N.Nūrmaqov qoltyqtap alyp qaitqan. Joǧarydaǧy Ǧ.Maldybaiūly estelıgın oqyǧannan keiın mynandai zaŋdy sūraq tuady:

1. Smaǧūl nege “Endı jasa “pohorondy” deidı?
2. “Smaǧūl satyludy jek köretın” degen sözdıŋ astarynda ne bar?
3. S.Saduaqasūlyn kım, ne üşın öltırdı?

Smaǧūl Saduaqasūlynyŋ  qūr sülderı qalsa da ūlttyq idealdy özındei qadırlemegen tanysyna  “Endı jasa “”pohorondy” deuı – Nauryzbai bahadürdıŋ:   Dūspanǧa kettı arymyz, Onan bızdıŋ artyq pa, Maidanǧa kırmei janymyz? –   degen sözınıŋ jaŋǧyryǧy ıspettes. Ölımnen adam retınde qorqu – barşaǧa tän qasiet. Al, ar üşın, ant üşın ölımnen qoryqpau – qasiettıŋ qasietı. Ölım auzyndaǧy Smaǧūl “tiyşpyn” deidı. Būl – “täuba”, “şükır” degenı. Pıkırlesterınıŋ bärı derlık repressiialanǧanda, S.Saduaqasūly mūnar künderdıŋ bastalǧanyn bılgenı anyq. Sonda Smaǧūl nege olardyŋ sapynda joq? Būl sūraqtyŋ jauaby mynau: S.Saduaqasūly 1928 jyldyŋ basynda jeke-dara quǧynǧa tüsken-dı. Sol jyly Mäskeuge baryp oquǧa tüsuı – ony sot tūzaǧynan bıraz merzımge  qūtqarady. Al däl osy kezde elde bolsa Aqaŋdarmen bırge kögendeler edı. Alaida būl qūryq 1932 jyly oqu bıtırıp, Mäskeu-Donbass temırjolyna qyzmetke tūrǧanda (repressiialanǧan ziialylar osy jolda jūmys ıstegen), onyŋ moinyna tüstı. Ejov, Şkiriatovtar “bır amalyn jasap”, tepse temır üzetın, ömırı dımkästıgı bılınbegen S.Saduaqasūlyn Kreml auruhanasyna tüsırdı. “Smaǧūl satyludy jek köretın” degen sözdıŋ maǧynasyn aşardan būryn bız oqyrmanǧa S.Saduaqasūlynyŋ ūlt aldynda atqarǧan basty tarihi maŋyzdy ısterın sanamalap ötpekpız. Olar: 1) azamat retınde ol Alaş ziialylary mūrattaryn bolşevizm jaǧdaiynda damyta aldy; 2) saiasatşy retınde avtonomiialyq derbestıkke ekpın tüsırıp, Qazaqstannyŋ şikızat közı bolyp qana qalmauyn mäsele etıp köterdı; 3) aǧartuşy retınde jalpy oqudyŋ, sonyŋ ışınde ekonomikalyq oqudyŋ (kooperasiia, t.b.), pedagogikalyq oqudyŋ, saiasi oqudyŋ negızın qalasty; 4) ädebietşı, tarihşy retınde jalpyadamzattyq ruhani qūndylyqtar men ūlttyq idealdarǧa taban tıreudı qalyptastyryp, damytty; 5) adam retınde jaratqan talant syilaǧan tūlǧalardyŋ barlyǧyna derlık jan-jaqty järdemdestı. Bır sözben aitqanda, Smaǧūl – HH ǧasyrdyŋ 20-jyldarynyŋ ärı Kenesarysy, ärı Älihan-Ahmetı edı (A.Baitūrsynūly hattarynda “Smaǧūl būǧan qalai qaraidy  eken?” dep otyrady). “Smaǧūl satyludy jek köretın”... Būl ne söz? Şäkärım qajy lepesın eske tüsıreiıkşı:   Qazaqtyŋ közsız balasyn Qaŋǧytyp qaida barasyŋ? Aryŋdy satyp aramǧa, Adaldap qalai alasyŋ?..   ...1922 jyly S.Saduaqasūly İ.Stalinnıŋ qabyldauyna jazylady. Äne-mıne dep kezegı jaqyndaǧanda, Stalin kabinetınen Orynbordyŋ 2 qyzmetkerı şyǧyp kele jatqanyn baiqaidy. Sol-aq eken ol qabyldauǧa kıruden bas tartady. Mäskeuden dosyna jazǧan hatynda Smaǧūl: “Mūnda kelıp ūqqan bır närsem: qazaq Mäskeuge kelıp, ışkı kikıljıŋ jönınde habar bermeuı qajet. Äsırese, bırın bırı jamandamasyn,  söz tasymasyn. Eger bilık üşın ary men janyn satsa, betı aulaq! Bız olardyŋ ızınen de, ısınen de bezınemız”, - deidı. İä, mūny aityp otyrǧan jıgıt 22 jasta ǧana. Sol jyly jariialaǧan bır maqalasynda Smaǧūl büi deidı: “Bızdıŋ tuǧan elımız basqalardai önerlı, örnektı emes. Tuǧannan jetım, öskende de bır jetım boldyq. Qabyrǧamyz qaiysyp, näzık jūmsaq qolmen auyr jük köterdık. Qazaq jastary jasymyz jetpei el bileu jūmysyna kırıstık. ...Auyr jüktı älsızdıgımızden kötere almai jatsaq, bıreuler ädeiı kötergıŋ kelmeidı dep kınälaidy. Bıreuler kömektesudıŋ ornyna aiaqtaryn jolymyzǧa köldeneŋ saldy. Bıreuler külısıp anadaidan qarap bos tūr. Būl “bıreulerdıŋ” atyn atauda eşbır qajettılık joq. Jūrttyŋ bärı bıledı”. Al būdan da erte 20 jasynda jariialaǧan eŋbegınde: “Bızge törelık kerek emes. Bız ataq ızdegen kısıler emespız! Bızdıŋ nietımız avtonomiiaşyldyq emes. Bız avtonomiia kerek degende, aitatyn dälelımız mynau: är halyqtyŋ tılı bölek, tūrmysy bölek. Jalpy adamşylyq baqytqa jetu üşın är halyq öz tılınde mädenietke qoja bolyp, öz şaruasyna qarai tūrmysyn özgertu kerek (sabasyna qarai – pıspegı!)”, - dep jazady. Oza tuǧan Smaǧūl osy şamadaǧy taǧy bır baiyptamasynda: “Bükıl halyqtyŋ tūrmysyn özgertu, jaŋa dünie ornatu jeŋıl jūmys emes. Būl sekıldı jūmys basyn jaryp, közın şyǧarǧanmen oŋdalmaidy. Būǧan aqyl kerek, bılım kerek, aq jürek, adal niet kerek”, - deidı. Osy sözder bügıngı de qaratyp aitylǧandai-au! Ortalyq funksionerlerı bırlı-jarym qazaqty basşylyqqa tartyp “ūlttar teŋ” dep köz boiaǧan sätte, S.Saduaqasūly: “Qazaqtyŋ teŋdıgı bes-alty jıgıttıŋ töre bolǧanymen tabylmaidy, jūrttyŋ tırşılıgın körkeitetın jūmystarmen tabylady”, - dep kesıp aitty. Sol ortalyq tap dep, eskılık dep, el baǧdaryn būzǧanda, Smaǧūl: “Jaŋa pıkır dep nenı aitamyz? Bıreudıŋ oiyna kelgendı aitqandy jaŋa pıkır tapty dei alamyz ba? ... Eskı degen de bır kezde jaŋa bolǧan. ...Qys pen jazdyŋ arasynda jazǧytūrym bar”, - degen edı. Mıne, osylardyŋ bärı jiylyp kelıp S.Saduaqasūlynyŋ ardy satpaǧandyǧyn – eldık müddenı satpaǧandyǧyn aiǧaqtaidy. Al Smaǧūl men Goloşekin tartysy ar-namys tartysy retınde bır romanǧa jük bolǧandai... Smaǧūldy tättı sözdı – aşy sözge, teŋdık sözın tälkek sözge ainaldyrǧan saiasi jüie öltırdı. Ne üşın öltırdı? Han Kenedei namysty, Älihan men Ahmettei elşıl häm ziialy tūlpar-tūlǧadan tük qalmasyn dep.

S.Saduaqasūly beiıtı qaida tūruy kerek?..

 Ataŋyz qazaqtyŋ ärbır eskı sözı – estı söz. «Topyraq būiyru» nemese «būiyrǧan topyraǧy» dep jatady ülkender. Naqty myna jaǧdaida, ökınışke qarai, Smaǧūl Saduaqasūlyna topyraq ta būiyrmaǧan. Onyŋ mäiıtı mūsylmanşa jerlenbegen. Denesınıŋ külı - bügınde jat dınnıŋ qorymynda, qorymda bolǧanda bas ǧimaratynyŋ qabyrǧasynda arnaiy ydysqa salynǧan küiınde tūr. Jetpıs jetı jyldan berı. Endı ne ıstemekke kerek?.. Bız dıni ǧūryptyŋ mamany emespız, bıraq «osy öreskel jaǧdaidy qalaida tüzetu qajet» dep täuelsızdıgımızdıŋ eleŋ-alaŋyna-aq baspasözde oi aitqan bolatynbyz. Adam retınde, Smaǧūl mūrasy men eŋbegıne janaşyr ǧalym retınde. Būl oiymyzdy osydan ekı jyl būryn QR Prezidentı äkımşılıgınde ısteitın bılıktı memleket qyzmetkerı, qazırgı Jezqazǧan äkımı B.Äbdıǧalievke aitqanbyz. Boiynda qany bar Berık myrza «mäiıttıŋ külın mındettı türde äkeluımız kerek» dep janyp kettı. Eldı oilandyratyn būl ıske ärı qarai qairatker Sabyr Qasymov aralasty. Säkeŋnıŋ halyqaralyq bedelı mäselenı oŋ şeşuge yqpal ettı. Jaqynda B.Äbdıǧaliev «Abai» saityna S.Saduaqasūly mäiıtınıŋ külı elge äkelınetını turaly aqparat berdı. Saitta är türlı  pıkırler (komment) jariialandy. Bälkım, oi-paiym aluandyǧy kerek te şyǧar. Ne närsenı bolsyn pısırıp, aqyldasyp şeşken dūrys qoi. "Qalai tūr - solai qala bersın" degender de bar. Bıraq olar bır närsenı eskermegen siiaqty. Bız osy qai dındegı elmız?.. Endı B.Äbdıǧaliev jariialaǧan surettı qaraiyq (saittyŋ «Top-maqalalar» aidarynda). Bırınde - şırkeu, ekınşısınde - Smaǧūl denesınıŋ külı tūrǧan tas ydys. Būryn da, 30-jyldary da, bügın de şırkeu bızge jat edı. Bıraq S.Saduaqasūly qaitqan 1933 jyl köşede ateizm men bolşevizm qūiyny soǧyp tūrdy ǧoi. Qazır kım dınsız bolǧysy keledı? Al, qairatkerımızdıŋ külı sol töbesınde kıreş tūrǧan şırkeudıŋ bas ǧimaratynyŋ bır bölmesınde tūr (Don monastyry 1992 jyldan berı dästürlı dıni qyzmetın qaita jalǧastyrdy). Būl ata dınıne qaityp jatqan täuelsız Qazaqstan üşın ūiat emes pe?.. Bız S.Saduaqasūly mūrasyn 20 jyldan berı zerttep jürmız. 2 tomdyq eŋbegın şyǧaryp, 1 monografiia jazdyq. Sondyqtan būl qairatker turaly bır närse aituǧa moraldyq qūqymyz bar ǧoi dep oilaimyz. Smaǧūldyŋ jaiy basqalarǧa qaraǧanda säl kürdelırek. Bız mürdesı turaly aityp tūrmyz. Bırınşıden, ol jer qoinyna berılmegen. Ekınşı, jat dınnıŋ qorymynda tūr. Al, Mūstafa Şoqaidyŋ jaiy būdan mülde bölek. Onyŋ mürdesı Germaniiadaǧy türık-mūsylmandarynyŋ qorymynda tūr. Aiyrma osy. Bız kezınde "Mūstafa bızge süiegın emes, eŋbegı men ısın amanattaǧan" atty maqala jazǧanbyz. Mūndaǧy oiymyz - M.Şoqaidy saiasi saudaǧa salyp, elge äkelıp jerleimız degenderge qarsylyq körsetu edı. Sebebı, ol bärımızge köp närsenı oilantyp, qily taǧdyrymen, öz jönımen jatyr. Al, endı Smaǧūldyŋ mürdesıne qatysty köp oilanuymyz kerek-au. Onyŋ üstıne S.Qasymov syndy batyl, ısker azamattar Mäskeu basşylyǧymen kelısıp, mäselenı şeşude qazaq abyroiyna olja salyp otyr. Salystyru üşın aitalyq: ölılerge degen asa tūrpaiy qatynastyŋ ülgısı bolyp sanalatyn fakt ärı Reseide  tūrǧan orny belgılı «Keikı batyrdyŋ bas süiegı» elge qaşan äkelınıp jerlenetının bır Qūdaidyŋ özı bıledı... Ärine, S.Qasymov ta, B.Äbdıǧaliev te, men de būl mäselenıŋ öte şetın ekenın bılemız. Mūnda üş prinsip basşylyqqa alynuy kerek: elşıldık, zaiyrlylyq jäne dıni. Joǧary därejelı dındarlarymyz "Özge dınnıŋ qorymynda tūrǧan mäiıttıŋ mūsylman qorymyna köşırıluınıŋ özı - ülken sauap. Dene me, onyŋ bölşegı me, külı me - mındettı türde jer qoinyna berılu kerek" dep otyr. Sonda älıgı "basy dauly" küldı Don kladbişesınıŋ jerıne kömemız be?.. Sol ziratta  şaşylyp qalǧan Alaş ziialylarynyŋ süiegın tabu, ärine, mümkın emes. Al, Smaǧūldıkı airyqşa oilandyratyn fakt bolyp tūr. Don qorymynan alyp şyǧyp, Mäskeudıŋ kez kelgen mūsylman ziratyna aparyp jerlegennen görı Otanymyzǧa, elordamyz - Astanaǧa alyp kelıp qoiu elşıldıkke de, dınımızge de qiǧaş kelmes. Ziialylarmen, dındarlarmen aqyldasa kele, memleket jäne qoǧam qairatkerı Smaǧūl Saduaqasūly mäiıtınıŋ külın jerleitın ekı orynnyŋ bırın taŋdaudy laiyqty körıp otyrmyz. Onyŋ bırı – Kenesary sarbazdary men 30-jyldardyŋ aştyq qūrbandary jerlengen «Jastar» şaǧyn audany janyndaǧy mūsylman qorymy. Ekınşısı – bıraz jūrt «Qabanbai batyr ziraty» dep jürgen qaladan 20 şaqyrym jerdegı beiıt-töbenıŋ maŋaiy. «Nege?» dersız. Köregen demeske äddıŋız joq, S.Saduaqasūly 1922 jyldan bastap jazǧan «Särsenbek» romanynda: «Naǧyz qazaq bolu üşın bırtūtas jerde bıryŋǧai ornalassa, jeke el bolyp qalyptasar edık. Sonda qazaq Japoniia siiaqty elge ainalar edı» dep, bolaşaqta memleket ortalyǧynyŋ Aqmola öŋırınde ornauyn armandaǧan... Al, qoǧamymyzda zirat pen zaiyrlylyq üilesımınıŋ äŋgımesı älı tolyq pıse qoimaǧan sekıldı. Bız ūlttyq panteon turaly aityp otyrmyz.

Qairatkerdı jerleu räsımı turaly

 Bızdıŋşe, S.Saduaqasūly mäiıtınıŋ külın mūsylman ǧūrpy boiynşa jerleu şart ekenı jönınde eşqandai talas bolmauy tiıs. Osy tūsta oqyrman üşın bır derektı qosymşa aita ketkımız keledı. Smaǧūldyŋ äkesı öŋırge belgılı molda, dındar bolǧan. Saduaqas qazıret (1872 jyly tuǧan) 1937 jyly Smaǧūldyŋ äkesı bolǧany üşın atylǧan. Moldanyŋ balasy jasynda bılımpaz dındar Äbıl Quanyşūlynan sabaq alǧan. Smaǧūl 1921 jyly «Jastarǧa – jaŋa jol» atty kıtabynda «Moldany poppen salystyruǧa bolmaidy. Mūsylman moldasy ärı dın üiretedı, ärı sabaq beredı. Bylaişa aitqanda - uchitel» dep bolşevikter üşın tosyn oi aitady. Bız osy maŋyzdy eldık şarany söz etpes būryn dındarlarmen aqyldastyq. Olar mynandai kürdelı jaǧdaida mäiıtke qalaişa janaza şyǧaryp, onyŋ külın qaitıp jerleuge bolatynyn mūsylman düniesınıŋ täjıribesıne säikes atqara alatynyn mälımdep otyr. Bır eskerer jait, ülken dın ǧūlamalary «panteon qajet emes» dep esepteidı. Olardyŋ pıkırınşe, «baqiǧa attanǧan mūsylmannyŋ bärı de bırdei, olardyŋ pänidegı baǧa-därejesın bır Alla ǧana beredı». Mysaly, tuysqan Türkiia täjıribesıne kelsek, olarda panteon joq. Atatürık dınge bölekşe qaraǧan. Onyŋ süiegı jatqan qorym da bölekteu. Būrynǧy Osman bileuşılerı tırısınde ülken meşıt soǧyp, qaitqanda «Tırıler Qūran oqyr» dep süiegın sonyŋ maŋyna qoiudy amanattaidy eken. Türkı jūrtynyŋ ışınde panteondy Äzırbaijannan kördık. Olarda el üşın qūrban bolǧan şeiıtterdı bır bölek, saiasat pen mädeniet qairatkerlerın bır bölek qoiypty. Soŋǧysynyŋ törıne Geidar aqsaqal jerlenıptı. Bärı de zaiyrly türde mülgıp tūr... Gruziiada mädeniettı panteon bar dep estıdık. Qairatkerdıŋ süiegın elge äkelıp jerleudıŋ täjıribesı öz dındesımızde – Türkiiada, basqa dınde - mysaly, Japoniiada bar. Ūmytpasaq, 1996 jyly türıkter 20-jyldary süiegı Orta Aziiada (bügıngı Täjıkstan jerınde) qalǧan Änuar paşany elıne qaita äkelıp jerledı. Būl general türık-mūsylmandaryna bolysamyn dep bolşevik pen basmaşylar qaqtyǧysynda mert bolǧan-dy. Sonda olar süiektı arnaiy äskeri ūşaqpen äketıp, Stambūlda arnaiy saltanatpen qarsy alǧan edı. Söitıp üstıne Türkiia tuy jabylǧan tabytty Stambūl köşelerımen alyp ötıp, belgılengen orynǧa islam ǧūrpymen qoiǧan-dy. Bız mūny jüz paiyz qaitalamasaq ta, ūqsap baǧuymyz kerek. Ǧalymdar men qairatkerlerden qūrylǧan arnaiy delegasiia Mäskeuge baryp S.Saduaqasūly süiegınıŋ külı salynǧan tabytty täuelsız Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık tuyn jauyp äkelgen sätte ony äuejaida änūranmen saltanatty räuışte (ziialylar qatysatyn miting) kütıp, Astanadaǧy Täuelsızdık daŋǧylymen alyp ötıp, dıni räsımnen keiın belgılengen qorymǧa qoiu qajet. Al, tarih üşın Mäskeudıŋ Don qorymyndaǧy sörege «Būl jerde 1933-2011 jyldary Qazaqstannyŋ memleket jäne qoǧam qairatkerı, saiasi repressiia qūrbany Smaǧūl Saduaqasūly (1900-1933) denesınıŋ külı tūrdy» degen tas-belgını estelıkke qaldyrǧan aqylǧa syiymdy. Aitqandaiyn, 2011 jyly 14 qaŋtarda L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde «Qairatker Smaǧūl Saduaqasūly jäne Qazaqstan otanşyldyǧy: eldık mūrat pen jauapkerşılık» atty respublikalyq ǧylymi-praktikalyq konferensiia ötedı. Oǧan ǧalymdar, memleket jäne mädeniet qyzmetkerlerı, qalamgerler, oqytuşylar, jastar qatysady. Atalǧan şara Alaş tūlǧasy qūbylysyn jaŋaşa baiyptauǧa arnalǧan. Būl Täuelsızdıgımızdıŋ 20 jyldyǧy aiasynda tarihi ädılettılıktı qalpyna keltırudıŋ eleulı bır qadamy bolary aqiqat.

 Söz soŋy

 Joǧarydaǧy oi nemese material «Aiqyn» gazetınde 2011 jyly 6 qaŋtarda «Ūlt qairatkerı Smaǧūl Saduaqasūly ne üşın Astanaǧa jerlenbek?» degen atpen jariialanǧan edı... Sätın salyp, közdelgen jospar negızınen oryndaldy. 2014 jyly «Alaş qozǧalysy» anyqtamalyǧyna engen «Smaǧūldyŋ süiegı» atty maqalamyzda bylai dep körsetken edık: «Täuelsızdıkke deiın de, odan keiın de halyq arasynda rämızdık-beinelık ūǧymǧa ainalyp ketken memleket jäne qoǧam qairatkerı S.Saduaqasūlynyŋ Don zirathanasynda (Mäskeu) arnaiy qūtyda saqtalyp kelgen süiegınıŋ külı. Qazaqtyŋ arǧy-bergı tarihynda süiektıŋ örteluı (kremasiia) jäne onyŋ arnaiy saqtaluy kezdesken emes. Sondyqtan 1992 jyldan Don zirathanasy hristian qauymyna tolyq berılıp, mūnda sol dınnıŋ ǧūrpy jüre bastaǧanda, S.Saduaqasūly süiegınıŋ külın el dästürıne sai jer qoinyna beru – Qazaqstan Täuelsızdıgınıŋ talabyna säikes mındet jäne paryz bolyp qaldy. Smaǧūl 1933 jyly 16 jeltoqsanda Kreml auruhanasynda jūmbaq jaǧdaida qaitqan soŋ, «tehnikalyq jaǧdaida qatty ulanǧandyqtan, onyŋ mäiıtın jerleuge bolmaidy» degen jabyq şeşım negızınde kremasiialanady. Būl – bolşevizmnıŋ ırı saiasi tūlǧalarǧa jasalǧan terroryn jasyrǧan qylmysty oqiǧa edı. Bıraq kezınde bärı basqaşa tüsındırıldı. Sondyqtan kremasiianyŋ aldy-artyndaǧy aqtyq saparǧa şyǧaryp salu şarasyna qaiyn atasy Ä.Bökeihan, jary E.Älihanqyzy, ūlt qairatkerlerınen T.Rysqūlov, N.Nūrmaqov t.b. qatysty. S.Mūqanov ta, Mäskeude jürgen jüzdegen studentter de osy qaraly jiynda bolady. Örtelgen soŋ arnaiy qūtyǧa salynǧan qairatker süiegınıŋ külı Elizaveta granitten jasatqan tabytqa ornalastyrylyp, krematoriia bas ǧimaraty bölmesınıŋ qabyrǧasyna qoiylady. Osy jerde ol 2011 jyldyŋ 20 qaŋtaryna deiın tūrdy. Jüielı jūmystardyŋ nätijesınde Smaǧūldyŋ mäiıt külın elge alyp keludıŋ mümkındıgı tudy. 2011 jyly 21 qaŋtarda ol ūşaqpen Mäskeuden Astanaǧa jetkızılıp, Qazaqstan elordasynyŋ Qazaq elı monumentı janynan ötetın Täuelsızdık daŋǧylymen “Saduaqas Ǧylmani” meşıtınıŋ janaza şyǧaru bölmesıne äkelındı. Astananyŋ tarihi meşıtınde tört ai boiy Qazaq elınıŋ azattyǧy jolynda şeiıt bolǧan tūlǧalardyŋ ruhyna, sonyŋ ışınde Smaǧūl Saduaqasūlynyŋ ruhyna qasiettı Qūran aiattary baǧyştalyp jatty. 2011 jyly 20 mamyrda Parlament deputattary, Astana ziialylary, tuystary qala basşylyǧynyŋ qoldauymen qairatker süiegınıŋ külın amanattap “qara molaǧa” qoidy. Ūlt tarihynda Türkıstanǧa jetkenge deiın qazaqtyŋ talai han men batyry “qara molada” (nemese uaqytşa sörede) tūrǧan. S.Saduaqasūly “qara molasyna” bailanysty bırneşe sebep bar: 1) Alaş qairatkerı süiegın basqa elden äkelu oqiǧasy būryn-soŋdy bolmaǧan edı, sondyqtan “Ūlttyq panteon” mäselesı kün tärtıbıne şyqty; 2) “Smaǧūl süiegı qoiylady” degen ekı orynnyŋ (“Han Kene sarbazdary jerlendı” degen “Jastar” şaǧynaudanyndaǧy zirat pen “Qabanbai batyr jerlendı” degen Qosşy kentı maŋaiyndaǧy zirat) ǧylymi-derektık negızı älı naqtylana qoimady. 2012 jyly “Jastar” şaǧyn audanynda ornalasqan zirattaǧy köne qūlpytastan Han Kene sarbazdarynyŋ jerlengenı mälım boldy. Bıle-bılsek, būl da Täuelsızdık jyldardaǧy asa ırı tarihi oqiǧa edı. Qūdaidyŋ qūdıretımen endı Smaǧūl süiegınıŋ külı mäŋgıge baiyzdaityn oryn aiqyndaldy. Elorda ziialylary, dın qairatkerlerı, tuystary keŋese kele, Astana äkımdıgınıŋ rūqsatymen S. Saduaqasūly mäiıt külın eldık jäne mūsylmandyq saltpen 2013 jyly 27 qazanda Han Kene sarbazdary qorymyna qoidy. Bastamaşyl azamattar basyna körnektı eskertkış tūrǧyzdy...». Qazaqta «Batyrdyŋ süiegı – jerde, ruhy – kökte» degen söz bar. Däl S.Saduaqasūly süiegıne bailanysty 2011-2013 jyldar aralyǧy ūlt ziialylaryn, elordalyqtardy eldık tūrǧydan synaǧandai kezeŋ boldy. Talai maqala jazyldy, ūsynystar aityldy, qatty mınegender de kezdestı... Mūnyŋ bärı bügıngı şyndyq edı. Osy jaǧdai zamandastarymyzǧa sabaq bolsyn dep, «Smaǧūldyŋ süiegı» atty bölek eŋbek te jazdyq.

---

Dihan QAMZABEKŪLY,

L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq

universitetınıŋ prorektory,

QR ŪǦA akademigı,

 filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor