Qytaida tuǧan qazaq jazuşysy, tarihşy, etnograf Zeinolla Sänıktıŋ eŋbekterı Almatyda 15 tom bolyp basylyp şyqty. Jinaqqa onyŋ alǧaşqy romany «Sergeldeŋ», «Tūǧyryl han» sekıldı kölemdı şyǧarmalary, Qytai arhivterınen jazǧan zertteu eŋbekterı endı. 2013 jyly Almatyda qaitys bolǧan jazuşynyŋ ömır jolynan Qytaidaǧy avtoritarlyq rejimnıŋ 1960 jyldary qarapaiym adamǧa körsetken qysymynyŋ aluan täsılın köruge bolady.
Almatyda ötken köptomdyqtyŋ tūsaukeserı kezınde Zeinolla Sänık turaly derektı film körsetıldı. Filmde jazuşy öz ömırı turaly äŋgımelep otyryp, «Äkem alaqanymdy ūstap tūryp «Rizyq-nesıbeŋ şaşylyp ketıptı. Ömırı bızden alys, şette bolady ekensıŋ. Mümkın bızge topyraq ta sala almaityn şyǧarsyŋ» dedı» deidı.
Zeinolla Sänıktıŋ köp tomdyǧy. Almaty, 23 qazan 2017 jyl.
Zeinolla Sänıktıŋ tuysy «1962 jyly onyŋ äke-şeşesı Qazaqstanǧa ötıp ketkende özı men äielı Pekinde jūmys ıstep jürıp qalyp qoiǧan. Söitıp olar Qazaqstanǧa alǧaş 1989 jyly kelgende äke-şeşesı ömırden ötıp ketken, osylaişy Zeinolla Sänık äke-şeşesıne topyraq sala almady» dep eske alady. Tuysynyŋ aituynşa, Qytaida qalǧan Zeinolla Sänık «äke-şeşesı Qazaqstanǧa köşıp ketkenı üşın jazyqty bolǧan». Qytai qazaqtary 1960 jyldary Qazaqstanǧa auǧannan keiın sol elde qalyp ketken tuystarynyŋ «jaqyndaryn şetelge qaşyrdy» degen aiyppen «satqyn» atalǧanyn, tıptı türmege qamalǧanyn aitady.
QUǦYNMEN ÖTKEN 16 JYL
Zeinolla Sänık türme qapasyna qamalmasa da, sol tūstaǧy Qytai bilıgınıŋ qarapaiym adamdarǧa jasaǧan qysym men quǧyn türlerınıŋ köbın basynan ötkergen. Jazuşy estelıkterınıŋ bırınde «Maonyŋ (1943 jyldan 1976 jylǧa deiın Qytai kompartiiasynyŋ töraǧasy bolǧan Mao Szedundy aitady – red.) solaqai saiasaty tūsynda körmegendı kördık. Otbasymmen 10 jyl Ürımjıde «qalpaq kidık», qalǧan 10 jyl jarymmen, üş balammen «eŋbekpen özgertu alaŋynda» boldyq. Qinalǧanda ölım turaly oilaǧan kezderım de boldy. 1955-1962 jyldary el ata-jūrtqa köşkende men jūrtta qalyp qoidym. Äitpese sol kezde-aq ketıp qalar edım» deidı ökınışın bıldırıp. «1962 jyly tuys-tuǧandarym Qazaqstanǧa ötıp ketken soŋ, qalyp qoiǧan bızderge Qytai bilıgı bılgenın jüzege asyrdy. «Qalpaq kigızu» men aidaludy aitpaǧanda, köşege şyǧaryp masqaralau, betke küie jaǧu, jalǧan aiyp taǧyp qinau, «Sovet ükımetınıŋ jansyzy» degen jala jabu janymyzǧa qatty batty» dep eske alady jazuşy.
Jazuşy Zeinolla Sänık. Almaty, 10 säuır 2009 jyl.
Azattyq tılşısı Zeinolla Sänıktıŋ estelıgınde şet-jaǧasy aitylatyn «qalpaq kigızu», «betke küie jaǧu» sekıldı jazalar jönınde Qazaqstandaǧy Qytai qazaqtarynan sūrady. Qytaidan kelgen Serık Kerei esımdı azamat «qalpaq kiiu» jazasy Qytaida 1958 jyldan bastalǧanyn, bailar men bilerdıŋ basyna «Bailardy joiyp, proletariat diktaturasyn ornataiyq!» degen ūran jazyp, kigızıp qoiatyn bolǧanyn» äŋgımeledı. Ol «1962 jyly «tört könenı joiu» atty taǧy bır nauqan bastalyp, ol boiynşa bailardyŋ qalpaǧyna jazular jazylyp, olarǧa küie jaǧyp, köşemen aidap ötetın boldy. El ışınde hat tanityn, oqu oqyǧan ziialylar Tarym lagerıne aidaldy. Kıtaptary örtelıp, özderın ūryp-soqty» deidı.
Al «eŋbekpen özgertu alaŋynyŋ» syryn Zeinolla Sänıktıŋ öz estelıgınen bıluge bolady. «Jer audarylyp, Būratola oblysynyŋ Jyŋ degen audanynyŋ qiyrdaǧy bır qystaǧynda qara jūmysqa jegıldım. Jer de audardym, egın de saldym, sabaq ta berdım» dep qysqa bolsa da anyqtap ketken. Osylaişa ǧūmyrynyŋ 16 jylyn türlı aiyptarmen quǧynda ötkızgen jazuşy 1978 jyly ǧana qalypty ömırge qaityp oralǧan.
Qytaidaǧy avtonomiialyq audan - Şyŋjaŋ jazuşylar odaǧynyŋ müşesı, jazuşymen ūzaq jyl jaqyn aralasqan Hasen Maiqybai «Zeinolla Sänık mūnan keiıngı 50 jyldyq ǧūmyryn baspa ısıne arnady» deidı.
Zeinolla Sänıktıŋ basynan keşken saiasi quǧyn-sürgın şyǧarmaşylyǧynda körınıs tappaǧan. Jazuşynyŋ dosy Hasen Maiqybai:
- Ol özınıŋ jer audarylyp jürgen kezde körgen qiynşylyqtaryn şyǧarmaşylyǧyna arqau etpedı. Aqtalyp kelgennen keiın bırden baspa ısıne aralasyp, jaqsy qyzmetke tūrdy. Sol sebeptı bolar, aidauda jürgen kezderı turaly jazbady. Onyŋ ornyna tarihi taqyryptardy köbırek qauzady. Bälkım körgen azabyn jazbauynyŋ basty sebebı aqtalǧanynan bolar, - deidı.
Zeinolla Sänıktıŋ köptomdyǧynyŋ 1-tomyndaǧy suretı. Almaty, 23 qazan 2017 jyl.
Maiqybai myrza «Būl kısınıŋ şyǧarmalary Şyŋjaŋda şyǧatyn «Mūra», «Şūǧyla», «Şalǧyn» jurnaldarynda basylyp tūrdy. Onyŋ söz qoldanu şeberlıgı qazaqtyŋ dästürlı tılınen ajyramaityn. Mäselen, bilerdı bilerşe, ädettegı keiıpkerın ädettegı adamşa söiletetın edı. Äsırese, ol kısınıŋ jazuşylyq şeberlıgı «Baspai» romanynda erekşe aiqyndalǧan. Keiınırek Beijıŋnen (Qytai astanasy Pekindı aitady – red.) jaryq körgen «Qazaq mädenietınıŋ dästürlerı» degen kıtaby da Zeinollanyŋ qūndy mūralarynyŋ bırı. Zeinolla tek jazuşy ǧana emes, ol qazaq mädenietın, tarihyn zertteuşı. Tek baspada otyryp qana qoiǧan joq. Ǧūmyrynyŋ belgılı bır bölıgın mūraǧattarda ötkızdı» deidı. Hasen Maiqybai Zeinolla Sänıktıŋ «Qytaida Şyŋjandaǧy qazaq ūltynyŋ baspa salasynda redaktorlyq qyzmet atqarǧan kezde Şyŋjaŋ qazaq jazuşylarynyŋ şyǧarmalaryn jariialauǧa ūlan-asyr eŋbek sıŋırgen, maŋdai terın tökkenın» de eskerte kettı.
«QAZAQ TARİHYN QYTAI ARHİVINEN IZDEGEN DŪRYS»
Jazuşynyŋ 1986 jyly Qytaida «Qarakerei Qabanbai» atty kıtaby jaryq körgen. «Äuelgı kıtaptyŋ aŋyz negızınde, keiıngı ekı kıtaptyŋ derek negızınde jazylǧanyn» aitqan jazuşy özı turaly estelıkterınıŋ bırınde «Qazaqstan jazuşylary tarihi şyǧarmalaryn el ışındegı aŋyzǧa süienıp jazady» dep Qazaqstanda jazylǧan tarihi şyǧarmalarǧa jeke közqarasyn aitqan.
Jazuşy artynda qalǧan eŋbekterınıŋ bırınde «Qazaq tarihyn Resei arhivınen ızdegennen görı, Qytai jazbalaryn aqtarǧan paidaly bolar edı. Öitkenı, salystyrmaly türde aitsaq, bızdıŋ arǧy, bergı tarihymyz negızınen qytailarmen bailanysty ǧoi» dep jazady.
Al qazaqstandyq etnograf-ǧalymdardyŋ bırı Dosymbek Qatran Zeinolla Sänıktıŋ tarihi romandary dästürlı qazaq ömırınıŋ anyqtamalyǧy ıspettı ekenın aitady.
- Qabanbai romanyndaǧy körkem tılmen örılgen el ömırı, jer-su ataulary, halyq dästürı men batyr tūlǧasy, el tūtqalarynyŋ äreketı, el ışındegı dau-damaidyŋ rettelu jaǧdailary men üilenu, jerleu salttarynyŋ sipaty köŋılımdı audara berdı. Bır şyǧarma ışınde ädebi täsıldermen etnografiialyq qūndylyqtar şeber örıluı - üirenerlık ürdıs, - deidı ol.
Zeinolla Sänık 1935 jyly Qytaidyŋ Ile qazaq avtonomiialyq oblysy Şaǧantoǧai audanynda tuǧan. Alǧaşqy şyǧarmalary 1950 jyldardyŋ ortasynda Qytai baspasöz betterınde jaryq köre bastaǧan. Qazaqstanǧa 2000 jyldardyŋ ortasynda köşıp kelgen jazuşy 2013 jyly Almatyda dünie saldy. «Astana mınbesınen alǧan äser», «Tau jūldyzy», «Qazaqtyŋ tūrmys-salt bılımderı», «Süleimen bi», «Dala mädenietınen zertteuler» tärızdı eŋbekterı de bar
... Jyŋ degen audannyŋ qiyrdaǧy bır qystaǧynda qara jūmysqa jegıldım. Jer de audardym, egın de saldym, sabaq ta berdım.
Nūrtai LAHANŪLY
Nūrtai Lahanūly. 1973 jyly düniege kelgen. 1998 jyly äl-Farabi atyndaǧy qazaq ūlttyq universitetınıŋ filologiia fakultetı boiynşa tämamdaǧan. «Qazaqstan-Zaman» gazetı men «Qazaq radiosynda» qyzmet etken. 2010 jyldan berı Azattyq radiosynda jūmys ısteidı
