Qytaıda týǵan qazaq jazýshysy, tarıhshy, etnograf Zeınolla Sániktiń eńbekteri Almatyda 15 tom bolyp basylyp shyqty. Jınaqqa onyń alǵashqy romany «Sergeldeń», «Tuǵyryl han» sekildi kólemdi shyǵarmalary, Qytaı arhıvterinen jazǵan zertteý eńbekteri endi. 2013 jyly Almatyda qaıtys bolǵan jazýshynyń ómir jolynan Qytaıdaǵy avtorıtarlyq rejımniń 1960 jyldary qarapaıym adamǵa kórsetken qysymynyń alýan tásilin kórýge bolady.
Almatyda ótken kóptomdyqtyń tusaýkeseri kezinde Zeınolla Sánik týraly derekti fılm kórsetildi. Fılmde jazýshy óz ómiri týraly áńgimelep otyryp, «Ákem alaqanymdy ustap turyp «Rızyq-nesibeń shashylyp ketipti. Ómiri bizden alys, shette bolady ekensiń. Múmkin bizge topyraq ta sala almaıtyn shyǵarsyń» dedi» deıdi.
Zeınolla Sániktiń kóp tomdyǵy. Almaty, 23 qazan 2017 jyl.
Zeınolla Sániktiń týysy «1962 jyly onyń áke-sheshesi Qazaqstanǵa ótip ketkende ózi men áıeli Pekınde jumys istep júrip qalyp qoıǵan. Sóıtip olar Qazaqstanǵa alǵash 1989 jyly kelgende áke-sheshesi ómirden ótip ketken, osylaıshy Zeınolla Sánik áke-sheshesine topyraq sala almady» dep eske alady. Týysynyń aıtýynsha, Qytaıda qalǵan Zeınolla Sánik «áke-sheshesi Qazaqstanǵa kóship ketkeni úshin jazyqty bolǵan». Qytaı qazaqtary 1960 jyldary Qazaqstanǵa aýǵannan keıin sol elde qalyp ketken týystarynyń «jaqyndaryn shetelge qashyrdy» degen aıyppen «satqyn» atalǵanyn, tipti túrmege qamalǵanyn aıtady.
QÝǴYNMEN ÓTKEN 16 JYL
Zeınolla Sánik túrme qapasyna qamalmasa da, sol tustaǵy Qytaı bıliginiń qarapaıym adamdarǵa jasaǵan qysym men qýǵyn túrleriniń kóbin basynan ótkergen. Jazýshy estelikteriniń birinde «Maonyń (1943 jyldan 1976 jylǵa deıin Qytaı kompartııasynyń tóraǵasy bolǵan Mao zedýndy aıtady – red.) solaqaı saıasaty tusynda kórmegendi kórdik. Otbasymmen 10 jyl Úrimjide «qalpaq kıdik», qalǵan 10 jyl jarymmen, úsh balammen «eńbekpen ózgertý alańynda» boldyq. Qınalǵanda ólim týraly oılaǵan kezderim de boldy. 1955-1962 jyldary el ata-jurtqa kóshkende men jurtta qalyp qoıdym. Áıtpese sol kezde-aq ketip qalar edim» deıdi ókinishin bildirip. «1962 jyly týys-týǵandarym Qazaqstanǵa ótip ketken soń, qalyp qoıǵan bizderge Qytaı bıligi bilgenin júzege asyrdy. «Qalpaq kıgizý» men aıdalýdy aıtpaǵanda, kóshege shyǵaryp masqaralaý, betke kúıe jaǵý, jalǵan aıyp taǵyp qınaý, «Sovet úkimetiniń jansyzy» degen jala jabý janymyzǵa qatty batty» dep eske alady jazýshy.
Jazýshy Zeınolla Sánik. Almaty, 10 sáýir 2009 jyl.
Azattyq tilshisi Zeınolla Sániktiń esteliginde shet-jaǵasy aıtylatyn «qalpaq kıgizý», «betke kúıe jaǵý» sekildi jazalar jóninde Qazaqstandaǵy Qytaı qazaqtarynan surady. Qytaıdan kelgen Serik Kereı esimdi azamat «qalpaq kııý» jazasy Qytaıda 1958 jyldan bastalǵanyn, baılar men bılerdiń basyna «Baılardy joıyp, proletarıat dıktatýrasyn ornataıyq!» degen uran jazyp, kıgizip qoıatyn bolǵanyn» áńgimeledi. Ol «1962 jyly «tórt kóneni joıý» atty taǵy bir naýqan bastalyp, ol boıynsha baılardyń qalpaǵyna jazýlar jazylyp, olarǵa kúıe jaǵyp, kóshemen aıdap ótetin boldy. El ishinde hat tanıtyn, oqý oqyǵan zııalylar Tarym lagerine aıdaldy. Kitaptary órtelip, ózderin uryp-soqty» deıdi.
... Jyń degen aýdannyń qıyrdaǵy bir qystaǵynda qara jumysqa jegildim. Jer de aýdardym, egin de saldym, sabaq ta berdim.
Al «eńbekpen ózgertý alańynyń» syryn Zeınolla Sániktiń óz esteliginen bilýge bolady. «Jer aýdarylyp, Buratola oblysynyń Jyń degen aýdanynyń qıyrdaǵy bir qystaǵynda qara jumysqa jegildim. Jer de aýdardym, egin de saldym, sabaq ta berdim» dep qysqa bolsa da anyqtap ketken. Osylaısha ǵumyrynyń 16 jylyn túrli aıyptarmen qýǵynda ótkizgen jazýshy 1978 jyly ǵana qalypty ómirge qaıtyp oralǵan.
Qytaıdaǵy avtonomııalyq aýdan - Shyńjań jazýshylar odaǵynyń múshesi, jazýshymen uzaq jyl jaqyn aralasqan Hasen Maıqybaı «Zeınolla Sánik munan keıingi 50 jyldyq ǵumyryn baspa isine arnady» deıdi.
Zeınolla Sániktiń basynan keshken saıası qýǵyn-súrgin shyǵarmashylyǵynda kórinis tappaǵan. Jazýshynyń dosy Hasen Maıqybaı:
- Ol óziniń jer aýdarylyp júrgen kezde kórgen qıynshylyqtaryn shyǵarmashylyǵyna arqaý etpedi. Aqtalyp kelgennen keıin birden baspa isine aralasyp, jaqsy qyzmetke turdy. Sol sebepti bolar, aıdaýda júrgen kezderi týraly jazbady. Onyń ornyna tarıhı taqyryptardy kóbirek qaýzady. Bálkim kórgen azabyn jazbaýynyń basty sebebi aqtalǵanynan bolar, - deıdi.
Zeınolla Sániktiń kóptomdyǵynyń 1-tomyndaǵy sýreti. Almaty, 23 qazan 2017 jyl.
Maıqybaı myrza «Bul kisiniń shyǵarmalary Shyńjańda shyǵatyn «Mura», «Shuǵyla», «Shalǵyn» jýrnaldarynda basylyp turdy. Onyń sóz qoldaný sheberligi qazaqtyń dástúrli tilinen ajyramaıtyn. Máselen, bılerdi bılershe, ádettegi keıipkerin ádettegi adamsha sóıletetin edi. Ásirese, ol kisiniń jazýshylyq sheberligi «Baspaı» romanynda erekshe aıqyndalǵan. Keıinirek Beıjińnen (Qytaı astanasy Pekındi aıtady – red.) jaryq kórgen «Qazaq mádenıetiniń dástúrleri» degen kitaby da Zeınollanyń qundy muralarynyń biri. Zeınolla tek jazýshy ǵana emes, ol qazaq mádenıetin, tarıhyn zertteýshi. Tek baspada otyryp qana qoıǵan joq. Ǵumyrynyń belgili bir bóligin muraǵattarda ótkizdi» deıdi. Hasen Maıqybaı Zeınolla Sániktiń «Qytaıda Shyńjandaǵy qazaq ultynyń baspa salasynda redaktorlyq qyzmet atqarǵan kezde Shyńjań qazaq jazýshylarynyń shyǵarmalaryn jarııalaýǵa ulan-asyr eńbek sińirgen, mańdaı terin tókkenin» de eskerte ketti.
«QAZAQ TARIHYN QYTAI ARHIVINEN IZDEGEN DURYS»
Jazýshynyń 1986 jyly Qytaıda «Qarakereı Qabanbaı» atty kitaby jaryq kórgen. «Áýelgi kitaptyń ańyz negizinde, keıingi eki kitaptyń derek negizinde jazylǵanyn» aıtqan jazýshy ózi týraly estelikteriniń birinde «Qazaqstan jazýshylary tarıhı shyǵarmalaryn el ishindegi ańyzǵa súıenip jazady» dep Qazaqstanda jazylǵan tarıhı shyǵarmalarǵa jeke kózqarasyn aıtqan.
Jazýshy artynda qalǵan eńbekteriniń birinde «Qazaq tarıhyn Reseı arhıvinen izdegennen góri, Qytaı jazbalaryn aqtarǵan paıdaly bolar edi. Óıtkeni, salystyrmaly túrde aıtsaq, bizdiń arǵy, bergi tarıhymyz negizinen qytaılarmen baılanysty ǵoı» dep jazady.
Al qazaqstandyq etnograf-ǵalymdardyń biri Dosymbek Qatran Zeınolla Sániktiń tarıhı romandary dástúrli qazaq ómiriniń anyqtamalyǵy ispetti ekenin aıtady.
- Qabanbaı romanyndaǵy kórkem tilmen órilgen el ómiri, jer-sý ataýlary, halyq dástúri men batyr tulǵasy, el tutqalarynyń áreketi, el ishindegi daý-damaıdyń rettelý jaǵdaılary men úılený, jerleý salttarynyń sıpaty kóńilimdi aýdara berdi. Bir shyǵarma ishinde ádebı tásildermen etnografııalyq qundylyqtar sheber órilýi - úırenerlik úrdis, - deıdi ol.
Zeınolla Sánik 1935 jyly Qytaıdyń Ile qazaq avtonomııalyq oblysy Shaǵantoǵaı aýdanynda týǵan. Alǵashqy shyǵarmalary 1950 jyldardyń ortasynda Qytaı baspasóz betterinde jaryq kóre bastaǵan. Qazaqstanǵa 2000 jyldardyń ortasynda kóship kelgen jazýshy 2013 jyly Almatyda dúnıe saldy. «Astana minbesinen alǵan áser», «Taý juldyzy», «Qazaqtyń turmys-salt bilimderi», «Súleımen bı», «Dala mádenıetinen zertteýler» tárizdi eńbekteri de bar
Nurtaı LAHANULY
Nurtaı Lahanuly. 1973 jyly dúnıege kelgen. 1998 jyly ál-Farabı atyndaǵy qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń fılologııa fakýlteti boıynsha támamdaǵan. «Qazaqstan-Zaman» gazeti men «Qazaq radıosynda» qyzmet etken. 2010 jyldan beri Azattyq radıosynda jumys isteıdi
