Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia ötken bolatyn. Sol konferensiiada baiandama jasaǧan Danagül Mahattyŋ materiialyn nazarlaryŋyzǧa ūsynyp otyrmyz.
Qazaqstandy F.Goloşekin basqarǧan 1925-1933 jyldary Qazaqstanda «jıkşıldık», «ūltşyldyq» ūrany uşyǧyp, olardy jazalau jalpy sipat aldy. F.Goloşekin Qazaqstanǧa kelgenge deiın Qazaq Ölkelık partiia komitetınde S.Säduaqasov, S.Qojanov, J.Myŋbaev jäne basqada ūlt taǧdyryn oilaǧan jauapty qyzmetkerler boldy. Olar keŋestık bilık jaǧdaiynda qazaq memlekettıgın qalyptastyru mäselesıne erekşe nazar audaryp, ony ıske asyru joldaryn ızdedı. Otarşyl piǧyldy döp basyp tüsıngen, jas ta bolsa el basqaru, halyq taǧdyryn joǧary deŋgeidegı bilık tūtqasyn ūstaǧandarmen taitalasa jürıp şeşu siiaqty saiasat ısınde ırılık körsete bılgen S.Säduaqasovtai asyl azamatty F.Goloşekin qazaq ūltşyldyǧyna, oŋşyl aǧymǧa, «saduaqasovşyldyqqa» aiyptady. Saiasi aiyptau şaralary partiia qataryn qazaq kommunisterınıŋ ūlttyq baǧyt ūstanǧan tobynan tazartu nauqandaryndaryna ūlasty.
1920 jyly RK(b)P qataryna ötıp, keŋes jūmystaryna aralasa bastaǧan S.Säduaqasov ekonomikadaǧy, ideologiialyq saladaǧy jäne ūlt mäselesındegı jolsyzdyqtardy aşyq aitty. Jastar arasynda tärbie jūmystaryn jürgızuge erekşe maŋyz berıp, olarǧa arnalǧan oqu kurstaryn aşty, därıs oqydy. Ol (1922 jyly) Mäskeuden Äbdırahman Baidıldinge jazǧan hatynda: « ... menıŋşe keleşekte bızdıŋ ädısımız mynadai bolu kerek: bız bilıktı öz qolymyzǧa alu üşın kürespeimız. Būl maqsatty bırınşı orynǧa qoisaq ta bilıktı bızdıŋ qolymyzǧa bermes edı. Sondyqtan jastardy tärbieleuge, jastardy keleşekke daiyndap, küş jinauǧa tyrysu kerek» [1] degen oiyn bıldırdı.
S.Säduaqasov ūstazdar üşın arnaiy jurnal basylymynyŋ şyǧuyna da qoldau jasady. 1925 jyldyŋ 13 mamyrynda RK(b)P Ortalyq Komitetı Ügıt-nasihat kollegiiasy mäjılısınde «Jaŋa mektep» jurnalyn şyǧaru turaly mäsele qarap, «Jaŋa mektep» ǧylymi-pedagogikalyq jäne ölketanu jurnaly, sonymen qatar QKSR mektepterı ömırınen hronika, bibliografiia, resmi jäne jalpy materialdar jariialaityn basylym [2] bolyp bekıtıldı. «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ № 1 sany 1925 jyldyŋ tamyzynda şyqty. Basylymnyŋ «Jaŋa mekteptı» şyǧaru nege kerek boldy?» degen alǧy sözınde: «Jaŋa mekteptıŋ» maqsaty qysyr pälsapa satu emes, qisyn jyrlaryn jyrlau emes, qazaq mektebıne aralasu, qazaq oquşylarynyŋ mekteptegı künbe-kündık jūmystaryna järdemşı bolu. Oqytuşylarmen pıkır almastyryp jüktı «äup-äup» dep küş qosyp bırge tartu» [3, 5 b.] - dep basylym maqsaty aiqyn körsetıldı. S.Säduaqasov osy jurnaldyŋ ūiytqysy ärı belsendı avtory boldy. Jurnalda merzımdı basylym materialdaryn sabaqqa paidalanu jaiynda bylaişa keŋes berıldı: «Gazettı bastauyş klastyŋ I klasynan bastap paidalanuǧa, gazet şyǧarudyŋ negızın qoia bastauǧa bolady: töŋkerıs meiramdary künı gazetterımız sol meiramǧa arnalyp şyǧady. Mūndai künder bızdıŋ mektepterımızde söz bolmai ötu mümkın emes. Būl künder turaly kerektı materialdy mektep üşın (äsırese auyl mektebı üşın) gazetterden aluǧa boldy. Bırınşı klasta balalarǧa gazettıŋ är bır maqalasyn oqyp estırtu, tüsındıru qiyn. Sonda da qarap tūrmai ol gazette ırı ärıptermen jazylǧan sol künnıŋ oŋai ūrandaryn oqu, solardy balalardyŋ öz tılımen söilep tüsındıru, balalarǧa köşırtıp jazdyru qiyn emes» [4].
1925 jyldyŋ 23 qazanynda RK(b)P Ortalyq Komitetı biuro mäjılısı «Qazaq baspasözı turaly» mäsele qoiyp, qazaq tılınde şyǧatyn barlyq basylymdardyŋ mazmūnyn, saiasi ūstanymyn tekseruden ötkızgen bolatyn. «Jaŋa mektep» jurnaly turaly: bolaşaǧy zor jaŋa jurnal, şyqqan sandarynyŋ jalpy mazmūny qanaǧattanarlyq, vedmostvolyq resmi organ bolyp qalu qaupı bar. Köŋıl audaryluǧa tiıs mäseleler: qarapaiym auyl mūǧalımı jūmysyna baǧyttaluy üşın, negızgı bölım retınde pedagogika jäne ädısteme bölımın qaldyra otyryp, jurnaldyŋ ädebi-körkem bölımın jandandyru. «Jaŋa mektep» jurnaly arqyly ǧylym men qoldanbaly bılım jaŋalyqtaryn, qarapaiym jetıstıkterın nasihattap otyru. Jurnaldaǧy resmi materialdyŋ kölemın eŋ tömengı qajettılıkke deiın azaityp, auyl mūǧalımderıne arnalǧan anyqtama qūral deŋgeiıne jetkızu. Jurnal mūǧalımnıŋ qolynan tüspeitın, asa mūqtaj zatyna ainaluy tiıs [5, 18 p.] – dep atap körsetıldı. S.Säduaqasov «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ 1926 jyl 5 aqpanyndaǧy № 4 sanynda jariialaǧan «Oqu ısınıŋ kemşılıkterı. Olarǧa qarsy şaralar» degen maqalasynda: «Qazaq jastary salynǧan mektep jetpei, mekemenıŋ esıgın dübırletıp tūr. «Oqyt menı, oqytpasaŋ men yrza emen» dep otyr qazaq jastary. Köp aiqaidyŋ ışınde eŋ kerektı aiqai osy jastardıkı. Jastardyŋ būl dauysyn tyŋdau kerek. ...Qazaq balalary orystan zeiınsız emes. Olardy osy küngı halge keltırıp otyrǧan mekteptıŋ küiı ... » [6, 326-329 b.] – dep, al «Eŋbekşı qazaq» gazetınıŋ 1926 jylǧy 31 tamyzdaǧy «Biylǧy oqu mausymynda» degen maqalasynda: «Jyl saiyn dalanyŋ balalary qalaǧa qarai şūbaityn sebebı auyl mektepterınıŋ sanynyŋ azdyǧy, sanasynyŋ kemdıgı» – [6, 323 b.] dep jazdy.
Qazaq balalarynyŋ mektepke az tartyluynyŋ saiasi astary da boldy. Halyq aǧartu jūmystaryn jürgızuge ükımet biudjetınen jäne jergılıktı biudjetten 35% [6, 136 b.] kölemınde qarjy bölınıp otyrdy, 1926 jyly – 10 million, 1927 jyly – 12 million kölemınde qarjy bölındı. Būl qarjy oqu – bılım salasyn jandandyryp alyp ketuge tolyq jetpegenımen, qajettılıktı bırtındep şeşuge kömek bolatyny anyq edı. Mäsele osy qarjynyŋ qalai bölınuınde bolatyn. Mysaly, 1927 jyly 12 million aqşadan auylǧa 1 millon 200 myŋ som, iaǧni 10 paiyzy, orys poselkesıne 2 million, iaǧni 16, 6 paiyzy berıldı. Ekeuın qosyp eseptegende 26, 6 paiyz qalǧany qalaǧa bölındı. Būl jerden şeşuın kütıp tūrǧan ekı türlı özektı mäsele kelıp şyǧady. Bırınşı ūlt mäselesı, ekınşı qala men auyl, poselke mäselesı. Auyl men poselke arasynda qarjynyŋ teŋ bölınbeuı. Bız qarastyryp otyrǧan jyldardaǧy qazaq ūltynyŋ ülestık salmaǧy 75 paiyz [6, 136 b. ], olai bolsa qazaq ūltynyŋ sany basym. S. Säduaqasovtyŋ: «Orys poselkesınde mektepterdıŋ 30 prosentınıŋ üiı bar, 70 prosentıne üi kerek. Alaida men sızderdıŋ nazarlaryŋyzdy qazaq auylyna audarǧym keledı. Öitkenı qazaq mektepterı taza üisız. Orys poselkelerı turaly bız eskı patşanyŋ qaldyrǧan mirasy jaiynda aitsaq, qazaq auylynda ol da joq. Orys poselkelerınde būrynǧy araq satatyn üiler mektepke jaratylsa (ol da paidaǧa asqan), qazaq auylynda araq satatyn üi de bolmaǧan» [6, 139 b.] degen pıkırın eskersek, qazaq auylyna bölınetın qarjy orys poselkesıne bölınetın qarjydan älde qaida köp boluy tiıs. Alaida, qazaq auylyna qarjy bır jarym ese kem bölındı. Būl patşalyq bilık kezınen kele jatqan orys ūltyna üstemdık beru saiasattyŋ özgermegenın körsetedı. Orys poselkelerındegı qara şarualardyŋ oqu jasyndaǧy balalarynyŋ 30 paiyzy, qazaq auylyndaǧy qazaq balalarynyŋ 8-12 paiyzy ǧana mektepke bardy. 1925 jyldyŋ 28 aqpanyndaǧy «Eŋbekşı qazaq» gazetı men «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ 1925 jylǧy №1 sanynda S. Säduaqasov Qazaqstanda bılım beru salasynyŋ jäne Halyq aǧartu komissariatynyŋ aldynda tūrǧan üş mındetke toqtaldy. «Onyŋ bırı – mekteptıŋ üilerın jöndeu, ekınşısı – oquǧa kerek qūraldar tabu, üşınşısı – mektepte qai tılde oqylatyndyǧyn belgıleu.
Osy künı el ışındegı mektepke degen airyqşa üi joq. Balalar jerde otyryp, jerde jazady. Terezenıŋ äinegı joq, esıktıŋ taqtaiy joq, jaǧatyn dūrys peş joq. Büitıp körıngen qazaqtyŋ şym üiın mektep qyla bersek, bız halyq aǧartu jūmysynda ılgerı kete almaimyz. Mektepte tärbie berudıŋ ornyna, bız odan balalardyŋ köbın auru qylyp şyǧaruymyz mümkın. ...
Ekınşı mäsele: oqityn qūral daiarlau ... Bızdıŋ bügıngı künge qoiatyn josparymyz (planymyz) tek bastauyş mektepterge ǧana oqu qūralyn daiarlau. Būdan ärı küş te, qarajat ta jetpeidı. Osyny bız bıtırıp alyp, ärı qarai aiaŋdau kerek. Oǧan deiın küştı bölmei bır jerge salu kerek.
Üşınşı bızdıŋ mäselemız: tıl turaly. Būl mäsele tegınde bıraz talasqa tüspei bolmaidy. Soŋǧy jyldardyŋ täjıribesı qazaq tılı keibır mektepterde (partiia, sovet mektebı, qazaq instituttary, ärtürlı kurstar) paidaly bolmai şyqqanyn körsetıp otyr» [6, 320-321 b.].
Bız myna mäselege nazar audaruǧa tiıspız: 1920 – 1930 jyldardaǧy merzımdı basylymdar betterınde «S.Säduaqasov qazaq balasyn qazaq tılınde oqytuǧa qarsy boldy?» degen pıkır qanşalyqty şyndyq?!.
Joq. S. Säduaqasov mūndai pıkırdı qazaq tılınde jazylǧan oqulyqtardyŋ jetıspeuşılıgınen aityp otyr. Ol balalardyŋ mektep oqulyǧy kölemımen şektelıp qaluyn qalamady. «Mysaly: fizika turaly bır oqu qūraly bolsa, ol fizikany zerttep bılu üşın oquşyǧa taǧy da qosymşa ädebiet kerek. Jaratylystyŋ bar kümanyn bır kıtappen ǧana adam bıtıre almaidy» [6, 321 b.] – dep jazdy. Oqulyq jäne qosymşa ädebietter orys tılınde bolǧandyqtan, bastauyş mektepte qazaq tılınde oqyp, onda da sabaqtyŋ törtten bırı orys tılınde bolyp, orta därejelı, odan ılgerı mektepterdıŋ bärınde orysşa oqytylsyn, mūnsyz qazaq balalary jöndı bılım ala almaidy, orysşa tılmen oqyǧandyqtan qazaq orys bolyp jäne ketpeidı, būl turaly ötken täjıribemız ülken önege, būl mäsele qaitkende de tezırek şeşıluı tiıs [6, 321-322 b.] degen pıkırdı ūstandy. Al, 1920-jyldardyŋ soŋy men 1930-jyldary S.Säduaqasovty bırjaqty saiai tūrǧyda aiyptau nauqanynyŋ saldarynan onyŋ qandai pıkırı bolsa da merzımdı baspasözdegı solaqai synşylar tarapynan būrmalanyp berıldı.
S.Säduaqasov qazaq balalaryn mektepke qamtudyŋ är türlı joldaryn oilastyrdy. 1926 jylǧy jaŋa oqu mausymynda barlyq balalarǧa mektepten oryn jetıspegendıkten mektepke tüsetın balalardan emtihan alu tärtıbın engızdı. Mäskeu rabfagıne, Taşkent, Qazan, Omby jäne Qazaqstannyŋ öz ışındegı oqu oryndarynda osy tärtıp boiynşa oquşylar qabyldanatyn boldy. Basty maqsat barlyq balalardy oquǧa alu mümkın bolmai otyrǧandyqtan, şäkırtter arasynan talanttysyn taŋdap alu edı.
1926 jyldyŋ 28 qaŋtarynda bolǧan Qazaq Ölkelık Komitetı Biuro mäjılısınde qazaqtardan kışı medisina qyzmetkerlerın daiyndaityn mektep aşu mäselesın köterdı. Mäjılıske qatysuşy Maimin üş jyl boiy jūmys jasap kele jatqan 200 adamǧa arnalǧan mekteptı sapa jaǧynan jaqsartsaq boldy. Osy oqu ornyna bölıngen qarjy qalai jūmsaluda sol jaǧyn tekseru kerek dep S.Säduaqasovtyŋ būl ūsynysyna qarsylyq bıldırdı. Özınıŋ är sözın tereŋ oilanyp, salmaqtap baryp söileitın S. Säduaqasov: «Men Maimin joldaspen söz talastyryp, özımnıŋ de, onyŋ da jüikesın tozdyrǧym kelmeidı. Bızde medisina qyzmetkerlerınıŋ jetkılıksız ekendıgı anyq. Sondyqtan medisina oqu oryndary jüiesın ūlǧaitu turaly nūsqau berıluı tiıs. Bız ony biudjetke engızemız. Al, joldas Maimin onda kün saiyn tekseru jürgızse de öz erkınde» [7] – dedı. Mäjılıs soŋynan Halyq Aǧartu Komissariaty men Densaulyq saqtau Halyq Komissariaty bırıge otyryp, Qyzylorda qalasynda kazaqtardan medisina qyzmetkerlerın daiyndaityn feldşerlık mektep ūiymdastyruǧa qajettı qūjattardy daiyndau turaly [7, 118 p.] qauly alyndy.
S.Saduaqasov ūlt, jer, oqu-aǧartu mäselesı turaly pıkırde sol kezdegı Qazaqstannyŋ tızgını qolynda tūrǧan F.Goloşekinmen qarama-qaişylyqqa jiı kelıp otyrdy. 1926 jyldyŋ 17 aqpany künı Qazaq Ölkelık Komitetı Biuro mäjılısınıŋ jabyq bölımınde Halyq Aǧartu Komissary (Qazaqstan astanasy Orynbordan Qyzylordaǧa köşkennen keiın şaqyrylǧan Qazaqstan keŋesterı U sezınde taǧaiyndalǧan), «Eŋbekşı qazaq» gazetınıŋ redaktory (1924 jyldyŋ qaraşa aiynan), Ölkelık partiia komitetınıŋ müşesı S.Saduaqasovtyŋ F.Goloşekin atyna özın qyzmetten bosatuyn sūrap jazǧan ötınışı tyŋdaldy. Saduaqasov ötınışınde özın ädebiet, oqulyqtar jazu jaǧyna paidalanu tiımdı bolatynyn, al äkımşılık orynǧa özınen görı ısker, bolmaǧan künde ıskerlıgı kem emes basqa adamdy qoiu qajettıgı aitylǧan. Sondai-aq, ötınışınen saiasi astar ızdep kerek emestıgı, olai bolǧanyn qalamaityndyǧy baiandalǧan. S.Saduaqasov qyzmetkerlerdıŋ keibır bölıgınıŋ şyǧarmaşylyq qara jūmystarǧa jegıletın uaqyty jetkenın, oǧan aldymen, öz qyzmetın ūsynatynyn jäne özın Halyq Aǧartu Kommissariaty men gazettegı jūmystardan bosatuyn ötıngen. S.Säduaqasovtyŋ būl ötınışıne Halyq Komissarlar Keŋesı töraǧasy Nyǧmet Nūrmaqov, Eŋbek Halyq Komissary M. Tätımov, Ortalyq Atqaru Komitetı töraǧasy Jalau Myŋbaev, BK(b)P Qazaq Ölkelık Komitetı Ügıt-nasihat bölımı bastyǧy Oraz Jandosov qarsylyq bıldırıp, özınıŋ qyzmetınde qaldyrudy sūrady. Oraz İsaev pen Izmūqan Qūramysov Smaǧūl Säduaqasov ötınışın qanaǧattandyrudy ūsyndy.
S.Säduaqasovtyŋ partiianyŋ ügıt-nasihat qūraly, Qazaqstandaǧy negızgı ärı basty basylym «Eŋbekşı qazaq» gazetınıŋ redaktory bolyp otyruy jaŋa basşyny qanaǧattandyrmady. S.Saduaqasovtyŋ redaktorlyq qyzmetıne qatysty BK(b)P Qazaq Ölkelık Komitetınıŋ Biuro mäjılısı 1926 jyldyŋ 24 aqpanynda ötkızıldı. Mäjılıste O.Jandosov «Qazaq baspasözı turaly», Ä.Baidıldin S.Säduaqasov jäne ol redaktorlyq etetın «Eŋbekşı qazaq» gazettı turaly baiandama jasady. Baiandamaşy Ä. Baidıldin S. Säduaqasovtyŋ «Qazırgı däuır – ıs däuırı», «Oqu ısınıŋ kemşılıkterı» jäne basqa maqalalaryn synǧa aldy. S.Säduaqasov atalǧan maqalasynda el ışınde oryn alyp otyrǧan olqylyqtar men asyra sılteulerdı synǧa aldy. Sol jyldardaǧy şolaq belsendı kommunisterdıŋ söilegen sözderı men jazǧan maqalalarynda aitylatyndai jattandylyq, jasandylyq joq, kündelıktı ömırden tuyp otyrǧan kelelı mäselelerdı körsetıp, şeşu joldary qarastyryldy. Alaida, ūstanǧan ūlttyq baǧyty gazettıŋ maqsatyna, kommunistık partiianyŋ Qazaqstanda sosialistık qoǧam qūru ideiasyna qarama-qaişy kelgen Smaǧūl Säduaqasov «Eŋbekşı qazaq» gazetı redaktorlyǧynan bosatyldy.
Ūlttyq baǧytynan ainymaǧan Smaǧūl Säduaqasov 1926 jyly 29 qazanda Taşkenttegı tūŋǧyş Joǧarǧy qazaq pedagogika institutynyŋ saltanatty aşyluynda söilegen sözınde: «Ötken jüz jyldyqtyŋ ekınşı jartysynda Altynsarin degen ömır sürdı. ...Ol alǧaş orys-qyrǧyz mektepterın ūiymdastyruşy, orys alfavitın qazaq jazuyna engızudı qoldauşy boldy. Ol oqymysty missioner İlminskiidıŋ dosy ärı onyŋ oŋ qoly boldy.
Sol Altynsarin qaitys bolarynyŋ aldynda özıne bırde-bır orysty, tıptı dostaryn da jıbermeudı būiyrdy. Osy ateist özınıŋ jerleu räsımıne 99 mollanyŋ şaqyryluyn, közı tırısınde ösiet etıp aityp kettı. İä, būl oqymysty qazaqtyŋ qasıretı bolatyn, mümkın qazır bızge tüsınıksız bolar, qasıret mynada: ūzaq jyldar boiy orystarmen bırge jūmys jasap, aqyr soŋynda, missionerlerdıŋ qazaq halqyna eşqaşanda jaqsylyq jasamaitynyna köz jetkızu. Mümkın, onyŋ ezılgen qazaq jüregı öz qylmysyna şydamai, soŋǧy minuttarda ūzaq jyldar bırge qyzmet jasaǧan joldastarynan bas tartty.
Bızde, öz uaqytynda qabılettı de tanymal taǧy bır qazaq bolǧan, ol – Şoqan Uälihanov. Ol orystyŋ Şyǧysty otarlau saiasatyn jürgızuşı. Ualihanov patşa ökımetınıŋ äskeri ministrlıgıne mälımet jinau üşın Qaşqarǧa jasyryn barǧan; ol Türkıstandy baǧyndyrǧan ataqty general Cherniaev jasaǧynda ofiser qyzmetın atqarǧan. Ne oilaisyzdar, osy Ualihanov ömırın nemen aiaqtady? – Onyŋ da ömırınıŋ soŋy Altynsarindıkındei boldy. Ualihanov ömırınıŋ soŋynda būrynǧy orys dostarynyŋ bärınen bezındı; sändı kiım kigen orys äskerınıŋ ofiserı qyrǧyzdyŋ keŋ kiımın, auyr etıgın kiıp alystaǧy auylda dünieden öttı.
... Menıŋ oiymşa, osy ekı mysal qazaq halqynyŋ ūlttyq sanasy oianar qarsaŋynda, bılımdı qazaqtar mädeniettı Europada qalai jūmys jasaǧanyn körsetuge äbden jetkılıktı» [8, 331 – 332 bb.] - dedı. İä, Ybyrai Altynsarin de, Şoqan Uälihanov ta ömırlerınıŋ soŋǧy saǧattarynda öz bastaryndaǧy qasıretterınen qazaq halqyna osylaişa sabaq berıp ketken edı.
Ūlt ziialylaryna qarsy saiasi şabuyldyŋ örşuı keibır jauapty qyzmetkerlerdıŋ Qazaqstannan ketuıne alyp keldı. S.Säduaqasov BK(b)P Ortalyq Komitetıne Komakademiiaǧa oquǧa tüsu turaly ötınış jasady, alaida, S.Säduaqasovtyŋ būl ötınışı qabyldanbady. BK(b)P Qazaq Ölkelık Komitetı 1927 jyldyŋ 22 mausymynda S.Säduaqasovty Taşkenttegı Qazaq memlekettık pedagogika universitetıne rektorlyq qyzmetke jıberdı. Taşkentte de «saduaqasovşyldyqty» aiyptau nauqany jalǧasyp, student jastar arasyndaǧy «säduaqasovşyldyqty» joiu jūmystary bastaldy. Ony F.Goloşekinnıŋ özı baqylap otyrdy
Qalyptasyp kele jatqan öktem ämırşıl saiasi jüie kommunistık ideialardy bılım salasyna myqtap engızu üşın, ūlttyq ideialar men ruhani qūndylyqtardan bas tartty. F. Goloşekin: «Aǧartu komissariaty partiia jolyna terıs ıs ıstep keldı. Bılım ordasynda basty qyzmetkerlerdıŋ bırı – bärıŋe de belgılı Baitūrsynūly Ahmet. Bılım ordasynyŋ tızgını sonyŋ qolynda.
... Bılım ordasy – partiia jolyn terıs būryp, partiia jolynan attap otyr. Bılım ordasynyŋ qabyldaǧan terminderı (pän ataulary) tırı masqara. Estıgen adam ışek – sılesı qatyp küledı. Oqu kıtaptary jaiyna kelsek, būl jūmysty öz qolymyzǧa alǧanǧa şeiın tük ıstelmeptı. Oqu kıtaptaryn bızge jat adamdar jazǧan. Tılı basqa, partiia jolynan terıs, partiiaǧa tüsınıksız tılmen jazǧan.
Partiia jūmysyna terıs jazular jazǧan. Tärbie mäselesınıŋ qūrylysy aitsa nanǧysyz, tırı masqara» [9] - dep jazdy 1927 jyldyŋ 20 qaraşasyndaǧy «Eŋbekşı qazaq» (№ 268) gazetınde. Kommunistık partiia kösemderı ruhani-mädeni salada tek Ahmet Baitūrsynov bastaǧan qazaqtyŋ marqasqa ūldarynyŋ oqu-aǧartu salasyndaǧy qyzmetınen ǧana bas tartyp qoiǧan joq, olardyŋ qazaqtyŋ ǧylym-bılımıne qosqan qomaqty ǧylymi-tanymdyq eŋbekterınen qosa bas tartty. Alaş ziialylarynyŋ eŋbekterın oquǧa tiym saldy, tıptı qazaq halqynyŋ sanasynan ruhani qūndylyqtardy tüpkılıktı joiu maqsatymen ärıpterde auystyryldy. 1928 jyly jeltoqsan aiynda Qazaq AKSR-ı Ortalyq Atqaru Komitetı IV sessiiasy arab älıpbiınen latynǧa köşu mäselesın qoidy. «Latyn ärpıne köşu – kün şyǧystaǧy töŋkerıstıŋ bır türı» dep V. Lenin aitqandai, arab ärpın latynǧa auystyru şyn mänınde ruhani saladaǧy töŋkerıs boldy. Qazaq halqy ǧasyrlar boiy jinaqtalǧan ruhani-mädeni qūndylyqtarynan alastalyp, halyqtyŋ sanasyna ötkenıne mensınbei qaraityn dauasyz derttıŋ dänı egıldı. Merzımdı basylymdar partiianyŋ ūstanǧan baǧytyna säikes, ärıpterdıŋ auysuyn bır jaqty partiialyq közqaras tūrǧysynan nasihattady. Ärıpterdıŋ auysu tarihynyŋ aqiqaty aitylmai «aqtaŋdaq» mäselege ainaldy.
Mäjit Däuletqaliūly ūlttyq mädeniet qūrylysynda mekteptermen qatar mädeniet qūrylysynyŋ basqa jaqtarynyŋ da: baspasözdıŋ, ädebiettıŋ, körkem önerdıŋ küşeiuı kerek [10] degen mäsele köterdı. T. Şonanūly «Eŋbekşı qazaq» gazetınde «myljyŋy köp sabaq beru ädısı mektepten quylsyn» dep mekteptegı bılım berudı saiasatpen bailanystyruǧa qarsylyq bıldırdı. Alaida, totalitarlyq jüie ruhani salanyŋ erkın damuyna jol bergen joq. Mūndai pıkırler Ortalyq partiia komitetınıŋ qaulysyna qarsy şyǧu, keŋes mektebı balalardy myljyŋǧa, qyzyl ösekşıldıkke üiretedı deitın alaşordaşyldardyŋ sandyraǧynyŋ saldary [11] degen baǧa berılıp, mūndai pıkırlermen küres jürgızıldı. BK(b)P Ortalyq Komitetı 1932 jyldyŋ 25 tamyzynda «Bastauyş jäne orta mektep jüiesı jäne oqu baǧdarlamalary turaly» mäsele qarap, oqu-ädıstemelık kıtaptar şyǧaru jönınde arnaiy şeşım qabyldady. 1932 jyldyŋ 9 qyrküiegınde BK(b)P Qazaq Ölkelık Komitetı bastauyş jäne orta mektep jüiesı turaly BK(b)P Ortalyq Komitetınıŋ şeşımıne säikes oqu baǧdarlamalaryndaǧy qatelıkterdı tüzetıp, ädıstemelık broşiuralar şyǧarudy 1933 jyldyŋ 1 qaŋtaryna deiın aiaqtau jönınde [12, 234 p.] qauly qabyldady.
S.Säduaqasovqa ūzaq uaqyt boiy alaşorda ūltşyldary tobyna jaqyn oŋşyl opportunistık ideiany uaǧyzdauşy, kommunistık partiia ışındegı burjuaziia tyŋşysy, jeke menşık pen baidyŋ müddesın közdeuşı, partiianyŋ jerge ornalastyru, bailardy tärkıleu, ūjymdastyru men industriialandyru şaralaryna qarsy boldy degen aiyptar taǧylyp keldı. Qoǧamdyq-saiasi qyzmetıne keŋestık däuırde bır jaqty saiasi baǧa berılu saldarynan aty atalmady, eŋbekterı mülde zerttelmedı.
Smaǧūl Säduaqasov bügıngı künge deiın qazaq ūlty üşın maŋyzyn joimaǧan qoǧamdyq-saiasi, äleumettık-ekonomikalyq jäne ruhani-mädeni mäselelerdı şeşu joldaryn ūsyndy, qalyptasyp kele jatqan ämırşıl-äkımşıl jüiege qarsy demokratiialyq oi-pıkırlerın batyl baiandady. «Qazaq elı ... maqsatyna jetu üşın eŋ äuelı özınıŋ ūlt ekenın bılıp, ūlttyǧyn tanyp bılu kerek» degen berık ūstanymdaǧy Smaǧūl Säduaqasov – bügıngı täuelsız Qazaqstannyŋ ırgetasyn qalauǧa ölşeusız ülesın qosty.
PAIDALANYLǦAN ÄDEBİETTER:
1920 jyly RK(b)P qataryna ötıp, keŋes jūmystaryna aralasa bastaǧan S.Säduaqasov ekonomikadaǧy, ideologiialyq saladaǧy jäne ūlt mäselesındegı jolsyzdyqtardy aşyq aitty. Jastar arasynda tärbie jūmystaryn jürgızuge erekşe maŋyz berıp, olarǧa arnalǧan oqu kurstaryn aşty, därıs oqydy. Ol (1922 jyly) Mäskeuden Äbdırahman Baidıldinge jazǧan hatynda: « ... menıŋşe keleşekte bızdıŋ ädısımız mynadai bolu kerek: bız bilıktı öz qolymyzǧa alu üşın kürespeimız. Būl maqsatty bırınşı orynǧa qoisaq ta bilıktı bızdıŋ qolymyzǧa bermes edı. Sondyqtan jastardy tärbieleuge, jastardy keleşekke daiyndap, küş jinauǧa tyrysu kerek» [1] degen oiyn bıldırdı.
S.Säduaqasov ūstazdar üşın arnaiy jurnal basylymynyŋ şyǧuyna da qoldau jasady. 1925 jyldyŋ 13 mamyrynda RK(b)P Ortalyq Komitetı Ügıt-nasihat kollegiiasy mäjılısınde «Jaŋa mektep» jurnalyn şyǧaru turaly mäsele qarap, «Jaŋa mektep» ǧylymi-pedagogikalyq jäne ölketanu jurnaly, sonymen qatar QKSR mektepterı ömırınen hronika, bibliografiia, resmi jäne jalpy materialdar jariialaityn basylym [2] bolyp bekıtıldı. «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ № 1 sany 1925 jyldyŋ tamyzynda şyqty. Basylymnyŋ «Jaŋa mekteptı» şyǧaru nege kerek boldy?» degen alǧy sözınde: «Jaŋa mekteptıŋ» maqsaty qysyr pälsapa satu emes, qisyn jyrlaryn jyrlau emes, qazaq mektebıne aralasu, qazaq oquşylarynyŋ mekteptegı künbe-kündık jūmystaryna järdemşı bolu. Oqytuşylarmen pıkır almastyryp jüktı «äup-äup» dep küş qosyp bırge tartu» [3, 5 b.] - dep basylym maqsaty aiqyn körsetıldı. S.Säduaqasov osy jurnaldyŋ ūiytqysy ärı belsendı avtory boldy. Jurnalda merzımdı basylym materialdaryn sabaqqa paidalanu jaiynda bylaişa keŋes berıldı: «Gazettı bastauyş klastyŋ I klasynan bastap paidalanuǧa, gazet şyǧarudyŋ negızın qoia bastauǧa bolady: töŋkerıs meiramdary künı gazetterımız sol meiramǧa arnalyp şyǧady. Mūndai künder bızdıŋ mektepterımızde söz bolmai ötu mümkın emes. Būl künder turaly kerektı materialdy mektep üşın (äsırese auyl mektebı üşın) gazetterden aluǧa boldy. Bırınşı klasta balalarǧa gazettıŋ är bır maqalasyn oqyp estırtu, tüsındıru qiyn. Sonda da qarap tūrmai ol gazette ırı ärıptermen jazylǧan sol künnıŋ oŋai ūrandaryn oqu, solardy balalardyŋ öz tılımen söilep tüsındıru, balalarǧa köşırtıp jazdyru qiyn emes» [4].
1925 jyldyŋ 23 qazanynda RK(b)P Ortalyq Komitetı biuro mäjılısı «Qazaq baspasözı turaly» mäsele qoiyp, qazaq tılınde şyǧatyn barlyq basylymdardyŋ mazmūnyn, saiasi ūstanymyn tekseruden ötkızgen bolatyn. «Jaŋa mektep» jurnaly turaly: bolaşaǧy zor jaŋa jurnal, şyqqan sandarynyŋ jalpy mazmūny qanaǧattanarlyq, vedmostvolyq resmi organ bolyp qalu qaupı bar. Köŋıl audaryluǧa tiıs mäseleler: qarapaiym auyl mūǧalımı jūmysyna baǧyttaluy üşın, negızgı bölım retınde pedagogika jäne ädısteme bölımın qaldyra otyryp, jurnaldyŋ ädebi-körkem bölımın jandandyru. «Jaŋa mektep» jurnaly arqyly ǧylym men qoldanbaly bılım jaŋalyqtaryn, qarapaiym jetıstıkterın nasihattap otyru. Jurnaldaǧy resmi materialdyŋ kölemın eŋ tömengı qajettılıkke deiın azaityp, auyl mūǧalımderıne arnalǧan anyqtama qūral deŋgeiıne jetkızu. Jurnal mūǧalımnıŋ qolynan tüspeitın, asa mūqtaj zatyna ainaluy tiıs [5, 18 p.] – dep atap körsetıldı. S.Säduaqasov «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ 1926 jyl 5 aqpanyndaǧy № 4 sanynda jariialaǧan «Oqu ısınıŋ kemşılıkterı. Olarǧa qarsy şaralar» degen maqalasynda: «Qazaq jastary salynǧan mektep jetpei, mekemenıŋ esıgın dübırletıp tūr. «Oqyt menı, oqytpasaŋ men yrza emen» dep otyr qazaq jastary. Köp aiqaidyŋ ışınde eŋ kerektı aiqai osy jastardıkı. Jastardyŋ būl dauysyn tyŋdau kerek. ...Qazaq balalary orystan zeiınsız emes. Olardy osy küngı halge keltırıp otyrǧan mekteptıŋ küiı ... » [6, 326-329 b.] – dep, al «Eŋbekşı qazaq» gazetınıŋ 1926 jylǧy 31 tamyzdaǧy «Biylǧy oqu mausymynda» degen maqalasynda: «Jyl saiyn dalanyŋ balalary qalaǧa qarai şūbaityn sebebı auyl mektepterınıŋ sanynyŋ azdyǧy, sanasynyŋ kemdıgı» – [6, 323 b.] dep jazdy.
Qazaq balalarynyŋ mektepke az tartyluynyŋ saiasi astary da boldy. Halyq aǧartu jūmystaryn jürgızuge ükımet biudjetınen jäne jergılıktı biudjetten 35% [6, 136 b.] kölemınde qarjy bölınıp otyrdy, 1926 jyly – 10 million, 1927 jyly – 12 million kölemınde qarjy bölındı. Būl qarjy oqu – bılım salasyn jandandyryp alyp ketuge tolyq jetpegenımen, qajettılıktı bırtındep şeşuge kömek bolatyny anyq edı. Mäsele osy qarjynyŋ qalai bölınuınde bolatyn. Mysaly, 1927 jyly 12 million aqşadan auylǧa 1 millon 200 myŋ som, iaǧni 10 paiyzy, orys poselkesıne 2 million, iaǧni 16, 6 paiyzy berıldı. Ekeuın qosyp eseptegende 26, 6 paiyz qalǧany qalaǧa bölındı. Būl jerden şeşuın kütıp tūrǧan ekı türlı özektı mäsele kelıp şyǧady. Bırınşı ūlt mäselesı, ekınşı qala men auyl, poselke mäselesı. Auyl men poselke arasynda qarjynyŋ teŋ bölınbeuı. Bız qarastyryp otyrǧan jyldardaǧy qazaq ūltynyŋ ülestık salmaǧy 75 paiyz [6, 136 b. ], olai bolsa qazaq ūltynyŋ sany basym. S. Säduaqasovtyŋ: «Orys poselkesınde mektepterdıŋ 30 prosentınıŋ üiı bar, 70 prosentıne üi kerek. Alaida men sızderdıŋ nazarlaryŋyzdy qazaq auylyna audarǧym keledı. Öitkenı qazaq mektepterı taza üisız. Orys poselkelerı turaly bız eskı patşanyŋ qaldyrǧan mirasy jaiynda aitsaq, qazaq auylynda ol da joq. Orys poselkelerınde būrynǧy araq satatyn üiler mektepke jaratylsa (ol da paidaǧa asqan), qazaq auylynda araq satatyn üi de bolmaǧan» [6, 139 b.] degen pıkırın eskersek, qazaq auylyna bölınetın qarjy orys poselkesıne bölınetın qarjydan älde qaida köp boluy tiıs. Alaida, qazaq auylyna qarjy bır jarym ese kem bölındı. Būl patşalyq bilık kezınen kele jatqan orys ūltyna üstemdık beru saiasattyŋ özgermegenın körsetedı. Orys poselkelerındegı qara şarualardyŋ oqu jasyndaǧy balalarynyŋ 30 paiyzy, qazaq auylyndaǧy qazaq balalarynyŋ 8-12 paiyzy ǧana mektepke bardy. 1925 jyldyŋ 28 aqpanyndaǧy «Eŋbekşı qazaq» gazetı men «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ 1925 jylǧy №1 sanynda S. Säduaqasov Qazaqstanda bılım beru salasynyŋ jäne Halyq aǧartu komissariatynyŋ aldynda tūrǧan üş mındetke toqtaldy. «Onyŋ bırı – mekteptıŋ üilerın jöndeu, ekınşısı – oquǧa kerek qūraldar tabu, üşınşısı – mektepte qai tılde oqylatyndyǧyn belgıleu.
Osy künı el ışındegı mektepke degen airyqşa üi joq. Balalar jerde otyryp, jerde jazady. Terezenıŋ äinegı joq, esıktıŋ taqtaiy joq, jaǧatyn dūrys peş joq. Büitıp körıngen qazaqtyŋ şym üiın mektep qyla bersek, bız halyq aǧartu jūmysynda ılgerı kete almaimyz. Mektepte tärbie berudıŋ ornyna, bız odan balalardyŋ köbın auru qylyp şyǧaruymyz mümkın. ...
Ekınşı mäsele: oqityn qūral daiarlau ... Bızdıŋ bügıngı künge qoiatyn josparymyz (planymyz) tek bastauyş mektepterge ǧana oqu qūralyn daiarlau. Būdan ärı küş te, qarajat ta jetpeidı. Osyny bız bıtırıp alyp, ärı qarai aiaŋdau kerek. Oǧan deiın küştı bölmei bır jerge salu kerek.
Üşınşı bızdıŋ mäselemız: tıl turaly. Būl mäsele tegınde bıraz talasqa tüspei bolmaidy. Soŋǧy jyldardyŋ täjıribesı qazaq tılı keibır mektepterde (partiia, sovet mektebı, qazaq instituttary, ärtürlı kurstar) paidaly bolmai şyqqanyn körsetıp otyr» [6, 320-321 b.].
Bız myna mäselege nazar audaruǧa tiıspız: 1920 – 1930 jyldardaǧy merzımdı basylymdar betterınde «S.Säduaqasov qazaq balasyn qazaq tılınde oqytuǧa qarsy boldy?» degen pıkır qanşalyqty şyndyq?!.
Joq. S. Säduaqasov mūndai pıkırdı qazaq tılınde jazylǧan oqulyqtardyŋ jetıspeuşılıgınen aityp otyr. Ol balalardyŋ mektep oqulyǧy kölemımen şektelıp qaluyn qalamady. «Mysaly: fizika turaly bır oqu qūraly bolsa, ol fizikany zerttep bılu üşın oquşyǧa taǧy da qosymşa ädebiet kerek. Jaratylystyŋ bar kümanyn bır kıtappen ǧana adam bıtıre almaidy» [6, 321 b.] – dep jazdy. Oqulyq jäne qosymşa ädebietter orys tılınde bolǧandyqtan, bastauyş mektepte qazaq tılınde oqyp, onda da sabaqtyŋ törtten bırı orys tılınde bolyp, orta därejelı, odan ılgerı mektepterdıŋ bärınde orysşa oqytylsyn, mūnsyz qazaq balalary jöndı bılım ala almaidy, orysşa tılmen oqyǧandyqtan qazaq orys bolyp jäne ketpeidı, būl turaly ötken täjıribemız ülken önege, būl mäsele qaitkende de tezırek şeşıluı tiıs [6, 321-322 b.] degen pıkırdı ūstandy. Al, 1920-jyldardyŋ soŋy men 1930-jyldary S.Säduaqasovty bırjaqty saiai tūrǧyda aiyptau nauqanynyŋ saldarynan onyŋ qandai pıkırı bolsa da merzımdı baspasözdegı solaqai synşylar tarapynan būrmalanyp berıldı.
S.Säduaqasov qazaq balalaryn mektepke qamtudyŋ är türlı joldaryn oilastyrdy. 1926 jylǧy jaŋa oqu mausymynda barlyq balalarǧa mektepten oryn jetıspegendıkten mektepke tüsetın balalardan emtihan alu tärtıbın engızdı. Mäskeu rabfagıne, Taşkent, Qazan, Omby jäne Qazaqstannyŋ öz ışındegı oqu oryndarynda osy tärtıp boiynşa oquşylar qabyldanatyn boldy. Basty maqsat barlyq balalardy oquǧa alu mümkın bolmai otyrǧandyqtan, şäkırtter arasynan talanttysyn taŋdap alu edı.
1926 jyldyŋ 28 qaŋtarynda bolǧan Qazaq Ölkelık Komitetı Biuro mäjılısınde qazaqtardan kışı medisina qyzmetkerlerın daiyndaityn mektep aşu mäselesın köterdı. Mäjılıske qatysuşy Maimin üş jyl boiy jūmys jasap kele jatqan 200 adamǧa arnalǧan mekteptı sapa jaǧynan jaqsartsaq boldy. Osy oqu ornyna bölıngen qarjy qalai jūmsaluda sol jaǧyn tekseru kerek dep S.Säduaqasovtyŋ būl ūsynysyna qarsylyq bıldırdı. Özınıŋ är sözın tereŋ oilanyp, salmaqtap baryp söileitın S. Säduaqasov: «Men Maimin joldaspen söz talastyryp, özımnıŋ de, onyŋ da jüikesın tozdyrǧym kelmeidı. Bızde medisina qyzmetkerlerınıŋ jetkılıksız ekendıgı anyq. Sondyqtan medisina oqu oryndary jüiesın ūlǧaitu turaly nūsqau berıluı tiıs. Bız ony biudjetke engızemız. Al, joldas Maimin onda kün saiyn tekseru jürgızse de öz erkınde» [7] – dedı. Mäjılıs soŋynan Halyq Aǧartu Komissariaty men Densaulyq saqtau Halyq Komissariaty bırıge otyryp, Qyzylorda qalasynda kazaqtardan medisina qyzmetkerlerın daiyndaityn feldşerlık mektep ūiymdastyruǧa qajettı qūjattardy daiyndau turaly [7, 118 p.] qauly alyndy.
S.Saduaqasov ūlt, jer, oqu-aǧartu mäselesı turaly pıkırde sol kezdegı Qazaqstannyŋ tızgını qolynda tūrǧan F.Goloşekinmen qarama-qaişylyqqa jiı kelıp otyrdy. 1926 jyldyŋ 17 aqpany künı Qazaq Ölkelık Komitetı Biuro mäjılısınıŋ jabyq bölımınde Halyq Aǧartu Komissary (Qazaqstan astanasy Orynbordan Qyzylordaǧa köşkennen keiın şaqyrylǧan Qazaqstan keŋesterı U sezınde taǧaiyndalǧan), «Eŋbekşı qazaq» gazetınıŋ redaktory (1924 jyldyŋ qaraşa aiynan), Ölkelık partiia komitetınıŋ müşesı S.Saduaqasovtyŋ F.Goloşekin atyna özın qyzmetten bosatuyn sūrap jazǧan ötınışı tyŋdaldy. Saduaqasov ötınışınde özın ädebiet, oqulyqtar jazu jaǧyna paidalanu tiımdı bolatynyn, al äkımşılık orynǧa özınen görı ısker, bolmaǧan künde ıskerlıgı kem emes basqa adamdy qoiu qajettıgı aitylǧan. Sondai-aq, ötınışınen saiasi astar ızdep kerek emestıgı, olai bolǧanyn qalamaityndyǧy baiandalǧan. S.Saduaqasov qyzmetkerlerdıŋ keibır bölıgınıŋ şyǧarmaşylyq qara jūmystarǧa jegıletın uaqyty jetkenın, oǧan aldymen, öz qyzmetın ūsynatynyn jäne özın Halyq Aǧartu Kommissariaty men gazettegı jūmystardan bosatuyn ötıngen. S.Säduaqasovtyŋ būl ötınışıne Halyq Komissarlar Keŋesı töraǧasy Nyǧmet Nūrmaqov, Eŋbek Halyq Komissary M. Tätımov, Ortalyq Atqaru Komitetı töraǧasy Jalau Myŋbaev, BK(b)P Qazaq Ölkelık Komitetı Ügıt-nasihat bölımı bastyǧy Oraz Jandosov qarsylyq bıldırıp, özınıŋ qyzmetınde qaldyrudy sūrady. Oraz İsaev pen Izmūqan Qūramysov Smaǧūl Säduaqasov ötınışın qanaǧattandyrudy ūsyndy.
S.Säduaqasovtyŋ partiianyŋ ügıt-nasihat qūraly, Qazaqstandaǧy negızgı ärı basty basylym «Eŋbekşı qazaq» gazetınıŋ redaktory bolyp otyruy jaŋa basşyny qanaǧattandyrmady. S.Saduaqasovtyŋ redaktorlyq qyzmetıne qatysty BK(b)P Qazaq Ölkelık Komitetınıŋ Biuro mäjılısı 1926 jyldyŋ 24 aqpanynda ötkızıldı. Mäjılıste O.Jandosov «Qazaq baspasözı turaly», Ä.Baidıldin S.Säduaqasov jäne ol redaktorlyq etetın «Eŋbekşı qazaq» gazettı turaly baiandama jasady. Baiandamaşy Ä. Baidıldin S. Säduaqasovtyŋ «Qazırgı däuır – ıs däuırı», «Oqu ısınıŋ kemşılıkterı» jäne basqa maqalalaryn synǧa aldy. S.Säduaqasov atalǧan maqalasynda el ışınde oryn alyp otyrǧan olqylyqtar men asyra sılteulerdı synǧa aldy. Sol jyldardaǧy şolaq belsendı kommunisterdıŋ söilegen sözderı men jazǧan maqalalarynda aitylatyndai jattandylyq, jasandylyq joq, kündelıktı ömırden tuyp otyrǧan kelelı mäselelerdı körsetıp, şeşu joldary qarastyryldy. Alaida, ūstanǧan ūlttyq baǧyty gazettıŋ maqsatyna, kommunistık partiianyŋ Qazaqstanda sosialistık qoǧam qūru ideiasyna qarama-qaişy kelgen Smaǧūl Säduaqasov «Eŋbekşı qazaq» gazetı redaktorlyǧynan bosatyldy.
Ūlttyq baǧytynan ainymaǧan Smaǧūl Säduaqasov 1926 jyly 29 qazanda Taşkenttegı tūŋǧyş Joǧarǧy qazaq pedagogika institutynyŋ saltanatty aşyluynda söilegen sözınde: «Ötken jüz jyldyqtyŋ ekınşı jartysynda Altynsarin degen ömır sürdı. ...Ol alǧaş orys-qyrǧyz mektepterın ūiymdastyruşy, orys alfavitın qazaq jazuyna engızudı qoldauşy boldy. Ol oqymysty missioner İlminskiidıŋ dosy ärı onyŋ oŋ qoly boldy.
Sol Altynsarin qaitys bolarynyŋ aldynda özıne bırde-bır orysty, tıptı dostaryn da jıbermeudı būiyrdy. Osy ateist özınıŋ jerleu räsımıne 99 mollanyŋ şaqyryluyn, közı tırısınde ösiet etıp aityp kettı. İä, būl oqymysty qazaqtyŋ qasıretı bolatyn, mümkın qazır bızge tüsınıksız bolar, qasıret mynada: ūzaq jyldar boiy orystarmen bırge jūmys jasap, aqyr soŋynda, missionerlerdıŋ qazaq halqyna eşqaşanda jaqsylyq jasamaitynyna köz jetkızu. Mümkın, onyŋ ezılgen qazaq jüregı öz qylmysyna şydamai, soŋǧy minuttarda ūzaq jyldar bırge qyzmet jasaǧan joldastarynan bas tartty.
Bızde, öz uaqytynda qabılettı de tanymal taǧy bır qazaq bolǧan, ol – Şoqan Uälihanov. Ol orystyŋ Şyǧysty otarlau saiasatyn jürgızuşı. Ualihanov patşa ökımetınıŋ äskeri ministrlıgıne mälımet jinau üşın Qaşqarǧa jasyryn barǧan; ol Türkıstandy baǧyndyrǧan ataqty general Cherniaev jasaǧynda ofiser qyzmetın atqarǧan. Ne oilaisyzdar, osy Ualihanov ömırın nemen aiaqtady? – Onyŋ da ömırınıŋ soŋy Altynsarindıkındei boldy. Ualihanov ömırınıŋ soŋynda būrynǧy orys dostarynyŋ bärınen bezındı; sändı kiım kigen orys äskerınıŋ ofiserı qyrǧyzdyŋ keŋ kiımın, auyr etıgın kiıp alystaǧy auylda dünieden öttı.
... Menıŋ oiymşa, osy ekı mysal qazaq halqynyŋ ūlttyq sanasy oianar qarsaŋynda, bılımdı qazaqtar mädeniettı Europada qalai jūmys jasaǧanyn körsetuge äbden jetkılıktı» [8, 331 – 332 bb.] - dedı. İä, Ybyrai Altynsarin de, Şoqan Uälihanov ta ömırlerınıŋ soŋǧy saǧattarynda öz bastaryndaǧy qasıretterınen qazaq halqyna osylaişa sabaq berıp ketken edı.
Ūlt ziialylaryna qarsy saiasi şabuyldyŋ örşuı keibır jauapty qyzmetkerlerdıŋ Qazaqstannan ketuıne alyp keldı. S.Säduaqasov BK(b)P Ortalyq Komitetıne Komakademiiaǧa oquǧa tüsu turaly ötınış jasady, alaida, S.Säduaqasovtyŋ būl ötınışı qabyldanbady. BK(b)P Qazaq Ölkelık Komitetı 1927 jyldyŋ 22 mausymynda S.Säduaqasovty Taşkenttegı Qazaq memlekettık pedagogika universitetıne rektorlyq qyzmetke jıberdı. Taşkentte de «saduaqasovşyldyqty» aiyptau nauqany jalǧasyp, student jastar arasyndaǧy «säduaqasovşyldyqty» joiu jūmystary bastaldy. Ony F.Goloşekinnıŋ özı baqylap otyrdy
Qalyptasyp kele jatqan öktem ämırşıl saiasi jüie kommunistık ideialardy bılım salasyna myqtap engızu üşın, ūlttyq ideialar men ruhani qūndylyqtardan bas tartty. F. Goloşekin: «Aǧartu komissariaty partiia jolyna terıs ıs ıstep keldı. Bılım ordasynda basty qyzmetkerlerdıŋ bırı – bärıŋe de belgılı Baitūrsynūly Ahmet. Bılım ordasynyŋ tızgını sonyŋ qolynda.
... Bılım ordasy – partiia jolyn terıs būryp, partiia jolynan attap otyr. Bılım ordasynyŋ qabyldaǧan terminderı (pän ataulary) tırı masqara. Estıgen adam ışek – sılesı qatyp küledı. Oqu kıtaptary jaiyna kelsek, būl jūmysty öz qolymyzǧa alǧanǧa şeiın tük ıstelmeptı. Oqu kıtaptaryn bızge jat adamdar jazǧan. Tılı basqa, partiia jolynan terıs, partiiaǧa tüsınıksız tılmen jazǧan.
Partiia jūmysyna terıs jazular jazǧan. Tärbie mäselesınıŋ qūrylysy aitsa nanǧysyz, tırı masqara» [9] - dep jazdy 1927 jyldyŋ 20 qaraşasyndaǧy «Eŋbekşı qazaq» (№ 268) gazetınde. Kommunistık partiia kösemderı ruhani-mädeni salada tek Ahmet Baitūrsynov bastaǧan qazaqtyŋ marqasqa ūldarynyŋ oqu-aǧartu salasyndaǧy qyzmetınen ǧana bas tartyp qoiǧan joq, olardyŋ qazaqtyŋ ǧylym-bılımıne qosqan qomaqty ǧylymi-tanymdyq eŋbekterınen qosa bas tartty. Alaş ziialylarynyŋ eŋbekterın oquǧa tiym saldy, tıptı qazaq halqynyŋ sanasynan ruhani qūndylyqtardy tüpkılıktı joiu maqsatymen ärıpterde auystyryldy. 1928 jyly jeltoqsan aiynda Qazaq AKSR-ı Ortalyq Atqaru Komitetı IV sessiiasy arab älıpbiınen latynǧa köşu mäselesın qoidy. «Latyn ärpıne köşu – kün şyǧystaǧy töŋkerıstıŋ bır türı» dep V. Lenin aitqandai, arab ärpın latynǧa auystyru şyn mänınde ruhani saladaǧy töŋkerıs boldy. Qazaq halqy ǧasyrlar boiy jinaqtalǧan ruhani-mädeni qūndylyqtarynan alastalyp, halyqtyŋ sanasyna ötkenıne mensınbei qaraityn dauasyz derttıŋ dänı egıldı. Merzımdı basylymdar partiianyŋ ūstanǧan baǧytyna säikes, ärıpterdıŋ auysuyn bır jaqty partiialyq közqaras tūrǧysynan nasihattady. Ärıpterdıŋ auysu tarihynyŋ aqiqaty aitylmai «aqtaŋdaq» mäselege ainaldy.
Mäjit Däuletqaliūly ūlttyq mädeniet qūrylysynda mekteptermen qatar mädeniet qūrylysynyŋ basqa jaqtarynyŋ da: baspasözdıŋ, ädebiettıŋ, körkem önerdıŋ küşeiuı kerek [10] degen mäsele köterdı. T. Şonanūly «Eŋbekşı qazaq» gazetınde «myljyŋy köp sabaq beru ädısı mektepten quylsyn» dep mekteptegı bılım berudı saiasatpen bailanystyruǧa qarsylyq bıldırdı. Alaida, totalitarlyq jüie ruhani salanyŋ erkın damuyna jol bergen joq. Mūndai pıkırler Ortalyq partiia komitetınıŋ qaulysyna qarsy şyǧu, keŋes mektebı balalardy myljyŋǧa, qyzyl ösekşıldıkke üiretedı deitın alaşordaşyldardyŋ sandyraǧynyŋ saldary [11] degen baǧa berılıp, mūndai pıkırlermen küres jürgızıldı. BK(b)P Ortalyq Komitetı 1932 jyldyŋ 25 tamyzynda «Bastauyş jäne orta mektep jüiesı jäne oqu baǧdarlamalary turaly» mäsele qarap, oqu-ädıstemelık kıtaptar şyǧaru jönınde arnaiy şeşım qabyldady. 1932 jyldyŋ 9 qyrküiegınde BK(b)P Qazaq Ölkelık Komitetı bastauyş jäne orta mektep jüiesı turaly BK(b)P Ortalyq Komitetınıŋ şeşımıne säikes oqu baǧdarlamalaryndaǧy qatelıkterdı tüzetıp, ädıstemelık broşiuralar şyǧarudy 1933 jyldyŋ 1 qaŋtaryna deiın aiaqtau jönınde [12, 234 p.] qauly qabyldady.
S.Säduaqasovqa ūzaq uaqyt boiy alaşorda ūltşyldary tobyna jaqyn oŋşyl opportunistık ideiany uaǧyzdauşy, kommunistık partiia ışındegı burjuaziia tyŋşysy, jeke menşık pen baidyŋ müddesın közdeuşı, partiianyŋ jerge ornalastyru, bailardy tärkıleu, ūjymdastyru men industriialandyru şaralaryna qarsy boldy degen aiyptar taǧylyp keldı. Qoǧamdyq-saiasi qyzmetıne keŋestık däuırde bır jaqty saiasi baǧa berılu saldarynan aty atalmady, eŋbekterı mülde zerttelmedı.
Smaǧūl Säduaqasov bügıngı künge deiın qazaq ūlty üşın maŋyzyn joimaǧan qoǧamdyq-saiasi, äleumettık-ekonomikalyq jäne ruhani-mädeni mäselelerdı şeşu joldaryn ūsyndy, qalyptasyp kele jatqan ämırşıl-äkımşıl jüiege qarsy demokratiialyq oi-pıkırlerın batyl baiandady. «Qazaq elı ... maqsatyna jetu üşın eŋ äuelı özınıŋ ūlt ekenın bılıp, ūlttyǧyn tanyp bılu kerek» degen berık ūstanymdaǧy Smaǧūl Säduaqasov – bügıngı täuelsız Qazaqstannyŋ ırgetasyn qalauǧa ölşeusız ülesın qosty.
Danagül MAHAT
tarih ǧylymdarynyŋ doktory
L.N. Gumilev atyndaǧy EŪU janyndaǧy
«Otyrar kıtaphanasy» Ǧylymi ortalyǧynyŋ
Bas ǧylymi qyzmetkerı
PAIDALANYLǦAN ÄDEBİETTER:
- Kuramysov İ. Kulturnoe stroitelstvo na novom etape // Sovetskaia step. – 1931. – 3 oktiabria. - № 221.
- Dokladnaia zapiska. O provedenii v jizn postanovleniia Kazkraikoma RKP(b) ob izdanii prilojenii k gazete “Enbekşi kazah” – mesiachnogo jurnala i populiarnyh sbornik hudojestvennoi literatury. O jurnale // QRPM. Q. 141; t. 1, ıs 377. - 25 p.
- «Jaŋa mekteptı» şyǧaru nege kerek boldy? // Jaŋa mektep. - 1925. - № 1 avgust. – 3 – 6 bb.
- Ahmetūly, Sarbasūly. Mektep pen gazet // Jaŋa mektep .– 1925. - № 1 avgust. – 24 - 25 bb.
- Dokladnaia zapiska. O provedenii v jizn postanovleniia Kazkraikoma RKP(b) ob izdanii prilojenii k gazete “Enbekşi kazah” – mesiachnogo jurnala i populiarnyh sbornik hudojestvennoi literatury. O jurnale // QRPM. Q. 141; t. 1, ıs 377. - 25 p.
- Saduaqasūly S. Ekı tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. - Almaty: «Alaş», - - 2 – tom. – 360 b.
- Zasedanie Biuro Kazkraikoma VKP(b) ot 28 ianvaria 1926 goda (Stenograficheskii otchet) // QRPM. Q. 141; t. 1, ıs 490. - 118 p.
- Säduaqasov S. O znachenii VUZa dlia Kazahstana // Ekı tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. 1 – tom. – Almaty: «Alaş», - 2003. – 352 b.
- Ölkelık Komitettıŋ eseptı baiandamasy. Goloşekinnıŋ baiandamasy // Eŋbekşı qazaq. – 1927. – 20 noiabr. - № 268.
- Däuletqaliūly M. Qazaqstannyŋ ūlttyq – mädeniet qūrylysynda bolşevikşe jūmys ısteiık // Sosialdy Qazaqstan. – 1933. – 18 oktiabr. - № 241.
- Ötepūly Q. Troskiişılderdıŋ «oŋşyl», «solşyl» opportonşyldardyŋ kontrabandalyq şabuylyna jol berılmesın // Qazaqstan bolşevigı. - 1932. - №3.- 16 – 21 bb.
- Protokol № 242 ot 14 avgusta 1932 g. P. 10. O redkollegii jurnala “Auylnyi kommunist”. // QR PM. Q.141; t.1, ıs 5156a. - 102 p. Ob organizasii otdelov pisem rabochih i kolhoznikov v redaksiiah kraevyh, oblastnyh i raionnyh gazet. 21 sentiabria 1932 g.; Postanovlenie Kraikoma VKP(b) o prakticheskih meropriiatiiah po realizasii reşeniia SK VKP(b) “Ob uebnyh programmah i rejime v nachalnoi i srednei şkole” ot 25 avgusta 1932 goda // QR PM. Q.141; t.1, ıs 5156a.
