Naimannyŋ Ergenektı tarmaǧyndaǧy Kökjarly ruynan şyqqan batyr, qolbasşy Kökjal Baraq Şürekūly jönınde bırşama ǧylymi eŋbekter, körkem şyǧarmalar, poema men tolǧaular jazylǧan edı. Batyr babamyz jönındegı aŋyzdar atadan balaǧa miras bolyp saqtalyp, osy künge deiın aitylyp keledı. «Eskını esıŋe alsaŋ, eseigennıŋ belgısı» degendei, Baraq babamyzdyŋ qara şaŋyraǧyndaǧy ūrpaǧy bolǧan soŋ, esımdı bıler bılmestei ata-äjelerımnıŋ, üige kelgen atalastarymnyŋ auzynan batyr turaly köptegen hikaiattardy estıp ösken edım. Endı mıne, eseigen şaǧymyzda sol äŋgımelerdıŋ bırın esıme alyp otyrmyn.
Äkemız marqūm Şyǧys Qazaqstan oblysyndaǧy Ūlan audanynda sovhoz direktory bolyp jürgenınde bır tastyŋ qasynda otyryp: «Baraq ataŋnyŋ tasy» dep aitqany, sol tastyŋ maŋynda jal-jaiany baiyppen kesıp bızdıŋ auzymyzǧa salyp otyrǧany ǧana emıs-emıs esımde qalypty. Būl tas Sıbe kölderınıŋ maŋyndaǧy qalmaqtardyŋ qamalynyŋ üstınde qalǧan. Ūlan audanyndaǧy Sıbe kölınıŋ maŋyndaǧy jergılıktı halyqtyŋ ülkenderı būl tas jönınde aŋyzdyŋ neşe türlı nūsqalaryn aityp jüredı. Tastyŋ ülkendıgı «Moskvich» kölıgındei bolǧan degen siiaqty äŋgımelerdı köp estuşı edık. Eŋ bastysy, būl tastyŋ joŋǧarlardyŋ qamaly degen Ablaikittıŋ üstındegı ülken jartasta qalǧany anyq. «Ablaikittıŋ üstınde» degen soŋ, keibır zertteuşıler adasyp, Öskemen qalasyna jatatyn Ablaketka auylynyŋ üstındegı töbeden bır tasty taŋdap alyp, atap ketkenderı de bolǧan. Būl töbe joŋǧardyŋ Abylai taişysynyŋ atymen atalǧanyn bılmegen kelımsek äkımder osy jerge tu tıgıp, töbenı «Abylai şyqqan» dep adasyp, joŋǧardyŋ atyn şyǧaryp ketken edı. Al endı, osy tudyŋ astynda tūrǧan tas, ärine, Baraq babamyz kötergen tas emes. Būl tasty adamdy qoiyp kran da kötere almas. Babamyzdyŋ kötergen tasy qazırgı «Tochka» auylynyŋ qarama-qarsysynda tūrǧan Ablaikit qamalynyŋ üstındegı jartasta qalǧanyn köptegen eskını estıgender aityp jüredı. Qamaldyŋ ör jaǧyndaǧy jalpaq jartastyŋ üstınde tūrǧan būl tasty bıreudıŋ köterıp qoiǧany bılınıp tūr. Būl jerge kran kölıgı kele almaidy. Salmaǧy şamamen atan tüienıŋ salmaǧyndai bolar būl tas ne aspannan tüstı, ne bıreuler ony osy jerge ädeiı köterıp äkelıp qoidy.
Endı, osy Ablaikit qamalynyŋ tarihy men būl tastyŋ anau jerge qalaişa qoiylǧany jönınde aitalyq. Resmi tarihta būl qamaldyŋ 1654-jyly salynyp, 1671-jyly joŋǧarlardyŋ ru aralyq qaqtyǧystarynda Qaldan Serennıŋ qolymen talqandalyp ien qalǧany aitylady. Ärine, orys elşısı Fedor Baikovtyŋ közınşe Abylai taişynyŋ salǧan qamaly jönındegı aqparattar kommunistık däuırde tolyq bolmaǧan. Kommunistık ideologiia būl qamaldy qiratqandardyŋ anyǧynda qazaqtar ekenın halyqtan jasyryp kelgen. Sondyqtan da, keiıngı ūrpaqtarǧa būl habar atalarymyzdyŋ aityp kelgen «Sıbe soǧysy» töŋıregındegı äŋgımeler arqyly jetken. Jäne, de Sıbe soǧysynyŋ basty keiıpkerı Kökjal Baraq bolǧany talai jerde aitylady. Kökjal Baraq kötergen tas jönınde de osy soǧysqa qatysty aitylyp jür. Al endı, Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ äkımı Danial Ahmetovtyŋ tapsyrmasymen būl Ablaikit qamalyna arheologiialyq jūmystar jürgızılgen soŋ, būl jerde turistık biznestı ūiymdastyruǧa bet alǧandar kommunisterden qalǧan derekterdı ǧana aldyǧa tartyp, būl qamaldy Qaldan Serennıŋ örtegenın ǧana aityp jür. Ärine, būlar da basqa jaqtan kelgen soŋ, jergılıktı halyqtyŋ tarihyn mülde bılmeidı, tıptı, baiqauymyzşa, bılgılerı de kelmeidı. Äiteuır, būl äkım bıtkenge oirattyŋ Abylai taişysynyŋ äruaǧy riza bolyp jatqany anyq. Orys ūltynyŋ ölketanuşylary da, keşegı kolonialdyq saiasattan bolǧan laqabty ǧana aitady. Tapsyryspen jazǧan bolsa kerek, ölketanuşy A.Şerbik būl qamaldyŋ astynda joŋǧarlardan qalǧan altyn qazynanyŋ jasyryn jatuy mümkın ekenın aitady. Sol baiaǧy, qazba jūmystaryna bölıngen qarjy beker emes degendei.
Tarih fakultetınde oqyp jürgenımde Qazaqstan jerındegı Qimaq handyǧy däuırınıŋ qorymdaryna arhelogiialyq ekspedisiiaǧa barǧanymyzda, elımızdegı barlyq tarihi nysandardyŋ Petr bırınşınıŋ zamanynda tonalyp ketkenın Resei arheologtarynan estıgen edık. Al endı, Ablaikit qamaly bolsa, osy zamanǧa deiın san ret tonalǧan. Qamaldan alynǧan eksponattar qazırgı taŋda Parij muzeilerınde tūr. Būl jerde qazır kırpışter men qyş taqtaişalardyŋ synyqtarynan basqa eş närse qalǧan joq. Būl qamaldyŋ qazba jūmystary ǧylymǧa da eş jaŋalyq äkelmeidı. Osylai bolǧanda, bızdıŋ atalarymyz kiratyp ketken būl ataŋa nälet joŋǧardyŋ būthanasy men qamaly memleket pen halyqqa ne üşın kerek? Ony nege qaitadan qazyp alyp qalpyna keltırıp jatyr? Bızdıŋ ruhani jaŋǧyrumyz üşın būl qamaldyŋ jalǧan tarihy kımge kerek? Mıne, jergılıktı halyqty osyndai sūraqtar mazalap jür. Onyŋ üstıne, būl ölkenıŋ turistık alaŋǧa ainalatynyn bılgen jergılıktı şolaq belsendıler bolsa kerek, ǧalamtorda būl qamaldy Sıbe soǧysynda Ablai hannyŋ tapsyrmasymen terıstaŋbaly Jarylǧap batyrdyŋ qiratqany jönınde laqab taratyp jıbergen eken. Anyǧynda, Sıbe soǧysy öz jaiyna, qamalǧa şabuyl öz jaiyna bolǧan. Osyndai jaǧdailarǧa bailanysty qamaldyŋ tarihynan syr şertudı jön kördık. Būl qalmaqtyŋ qamaly, tuǧan jerın jaularynan azat etu üşın qan tökken bızdıŋ atalarymyzdyŋ joryq joldarynyŋ bır kuäsı bolady.
Būl qamal jönınde kıtap jazǧandardyŋ bırı Baraq batyrdyŋ Bostan degen ūlynan taraǧan ūrpaǧy, KGB-nyŋ barlau qyzmetınıŋ ardagerı, mamandyǧy tarihşy bolǧan polkovnik Sovet Janbosynov aǧamyz bolatyn. Sovet aǧamyz marqūm, Baraq babasynyŋ joryq joldaryn osy qalmaq qamalynan bastap qyrǧyzdaǧy «Jaiyl qyrǧynyna» deiın baiandaǧan eken. Qazaqtardyŋ qamalǧa şabuyly 16 jasynan soǧysqa kırgen babamyzdyŋ 25-30 jastar şamasynda bolǧan desedı. Iаǧni, būl maŋǧa qazaqtar Būlanty şaiqasynan keiın kelgen. (1726 jj). Olai deuımız, osy Būlanty şaiqasynan keiın joŋǧarlar basyp alǧan qazaq jerlerın azat etu kezeŋı bastalǧan edı. Tuǧan jerın joŋǧarlardan azat etu üşın aldymen Kökjal Baraq bastaǧan qol Kökjal Baraqtyŋ qarauyl töbesı atalǧan Aiyrtaudyŋ bökterındegı Satyi batyrdyŋ būlaǧynyŋ maŋyndaǧy säuegei üŋgırge kelıp Qabanbaidy tosady. Baraq batyrdyŋ qaryndasy Qalampyr anamyz säuegei üŋgırge kırıp bal aşyp, qazaqtardyŋ qamalǧa üstınen tüsetınderın aitady. Bırer künderden keiın Ertıstı boilap Qabanbai batyr, Kerei Jänıbek pen Sūltan Baraqtar keledı. Ol kezde sūltan Baraq - töre tūqymy retınde naimandy qaratyp otyrǧan eken. Alai da, Baraq babamyz būl Sūltan Baraqty jaqtyrmai, naimannyŋ töresı Qabanbai dep sūltanmen ūstasyp qalady. Būl janjalǧa Qabanbai batyrdyŋ özı araşa tüsedı. Osydan keiın qazaqtyŋ qalyŋ qoly qamaldyŋ tübıne keledı. Qabanbai batyr elşı retınde qamaldyŋ ışıne Kökjal Baraq pen Kerei Jänıbek batyrlardy jıberedı. Olar qamalǧa jaiau kırıp baryp qamaldyŋ sardarymen kezdesedı. Qan tögılmes üşın qamaldy öz betterımen tastap, joŋǧarlar jaiymen ketetın bolsa, kedergı bolmaitynyn aitady. Sol kezde qorşauda qalǧandaryn tüsınıp, uaqytty sozu üşın be eken, äiteuır, qamaldyŋ sardary qulyqqa köşıp, būthananyŋ aldynda jatqan däu tasty körsetıp bäs tıgedı. Eger de, būl tasty qalmaqtyŋ batyry köterıp anau jartastyŋ üstıne qoisa, onda, qazaqtar soqtyqpai jaiyna kete bermek. Eger de, qalmaq kötere almai, qazaqtyŋ batyry tasty aparsa, onda, qalmaqtar qamaldy bosatyp bermek bolady. Bırınşı kezek qalmaqtıkı bolyp, ol batyr tastyŋ astyna kırıp köterıp alyp tört-bes qadam jasap baryp şögıp qalady. Mıne, osydan keiın Kökjal Baraq babamyz tasty köterıp alyp älgı jartastyŋ üstıne qoiady da, bästı jeŋıp şyǧady. Osydan keiın, joŋǧarlar ertesınde qamaldy bosatatyn bolyp tarasady. Alai da, ertesınde joŋǧarlardyŋ lamasy qamaldyŋ üstınen aiqailap: «Būl qamal emes, būthana, sardardyŋ qamalǧa qatysty kelıssöz jürgızuge bilıgı joq, men sendermen bästesken joqpyn, sondyqtan da, būthanany tastamaimyn, qamaldy bosatpaimyn!» deidı. Osydan keiın ǧana qazaqtar qamalǧa şabuyl jasap, qaraǧaidan basqyştar jasap alyp, Qalampyr anamyz aitqandai qamaldyŋ üstınen tüsedı. Tauǧa qarai qaşqan lamany Kökjal Baraq eŋ biık jartastyŋ üstınen ūstap alyp basyn kesıp alady. Joŋǧar lamasynyŋ öler aldyndaǧy şyŋǧyrǧany jan türşıktırgen eken. Qazaqtar būthanany örtese de, «bülıngennen büldırgı alma» degendei, budda dınındegı oirattardyŋ qūdaişyqtaryn almaǧan bolsa kerek. Sondyqtan da, keiıngı kelgen orys saiahatşylary būl ien qalǧan qamaldyŋ ışınen qola qūdaişyqtar men qūjattardy tapqan edı. Eger de, būl qamaldy Qaldan Seren qiratyp ketse, onda, qoladan jasalǧan budda dınınıŋ qūdaişyqtaryn alyp keterı sözsız.
Būl qamaldy Qaldan Serennıŋ de şapqany tarihi şyndyq, alai da, budda dınındegı lama därejesınde bolǧan Qaldan Seren qazırgı tarihşylar aitqandai būthanany örtemegen. Ol bar bolǧany «Altai kniazı» atanǧan Abylai taişyny qamaldan quyp jıbergen. Būthanany qazaqtar «käpırdıŋ ordasy» dep osy şabuyldan keiın örtegen. Al endı, Qaldan Serennıŋ būl qamalǧa şabuylynan keiın būl maŋda naimannyŋ Kökjarly ruy qonys tepken. Şejıre derekterı Kökjarlydaǧy Järke batyrdyŋ 1720-jyly tasy qalanǧan Öskemen qamalyna şabuyl jasaǧanyn aitady. Jäne de, Kökjal Baraq babamyzdyŋ 1701 jyly osy Sıbe kölderınıŋ batys jaǧyndaǧy Şar özenınıŋ boiynda düniege kelgenı de, būl öŋırdıŋ Kökjarly ruyna qarap tūrǧanyn bıldıredı. «Aqtaban şūbyryndyǧa» deiıngı qazaq-qalmaq qaqtyǧystary kezınde, şamamen 1710-1711 jyldary Tarbaǧatai jaqtan kelgen qalmaqtar Kökjal Baraqtyŋ äkesı Şürektıŋ auylyna kenetten şabuyl jasap bolaşaq batyrdyŋ äke-şeşesın öltırıp ketedı. Demek, keibır zertteuşıler aitqandai, Kökjarly ruy joŋǧar şapqynşylyǧyna deiın Syr boiynda otyrǧan joq. Al endı, joǧarǧy Jarylǧap batyrdyŋ ruy terıstaŋbaly bolsa, 1754-1755-jyldarǧa deiın Syrdariia, Amudariia, Jirentöbe maŋynda qonystanyp otyrǧan bolǧan. Terıstaŋbalynyŋ şaǧyn bölıkterı osy künderde de sol maŋdy meken etedı. Terıstaŋbalymen egız qozylardai bırge jürgen Şürşeit ruynyŋ da bıraz aǧaiyndary sol jaqta qalǧan. Şejıre derekterı Baltalynyŋ tersıtaŋbalydaǧy Aqtana men Aqtoǧystyŋ ülken aǧasy ekenın beker aitpaǧan. Būl şejıre deregı de terıstaŋbalynyŋ Syr boiymen bailanysyn aityp tūr. Altyn Orda zamanynan keiın naimandardyŋ qonysy Ūlytaudan Esılge deiın edı. Şejıre derekterı Jarylǧap batyrdyŋ atasy Küşıktıŋ Şyǧai hannyŋ Türkıstandaǧy saraiynda bolǧanyn, onyŋ ūly Qojageldınıŋ Täuke hannyŋ tūsynda bas batyr bolyp han qasynda jürgenın, äkelı-balaly ekeuınıŋ de, Türkıstanda jerlengenderın aitady. Būl derekter de, ol zamanda terıstaŋbaly ruynyŋ Syr boiynda jürgenın aityp tūr. Sondyqtan da, Abylai hannyŋ Sıbege terıstaŋbaly Jarylǧap batyrdy jıberdı, Jarylǧap batyr joŋǧar qamalyn aldy degenderı syn kötermeidı. Abylai han şamamen 1733-jyldary Orta jüzge han bolǧan. Būl kezde Qabanbailardan keiın Ablaikit qamaly qaŋyrap ien qalǧan. Jäne de, Jarlyǧap batyrdyŋ ūrpaqtarynyŋ tapsyrysymen jyr jazǧan tarihşy Sovethan Qaliǧojin, batyrdyŋ joryq jolyn jyrlaǧanda Ablaikit qamalyn atasa da, şabuyldyŋ eşbır oqiǧasyn keltıre almaǧan. Al endı, Jarlyǧap batyrdyŋ ūrpaǧy Aldiiar Äubäkırov bolsa, «Jarylǧap batyr» jyrynda Ablaikit qamalynyŋ üstınen saryjomarttyq Tanaş batyrdyŋ tüskenın aitady. Būl sözdıŋ jany bar, öitkenı, Tanaş batyr ömır boiy Kökjal Baraqqa erıp jürgen jäne de Kökjal Baraq saryjomart, kökjarly, bura rularynyŋ bırıkken qosynyna qolbasşy bolǧan. Kökjal Baraqtyŋ kegın qyrǧyzdan alǧandardyŋ bırı de, osy Tanaş batyr edı. Tanaş batyrdy jekpe-jekte özı öltırgen qyrǧyzdyŋ batyrynyŋ qaryndasy qapyda sadaqpen atyp öltırgen eken. El auyzynan jinalǧan derekterdıŋ negızınde Ertıs maŋyndaǧy soǧysty aitqanda Bädel Tūrsynbaiūly aǧamyz «Baraq batyr, Abylai» atty dastanynda: «Er Tanaş, er Jänıbek, Batyr Baraq, Aqyryp arystandai jauǧa şapty» dep jyrlaidy. Er Jänıbek degenı Baraqpen bırge qamalǧa kırgen kerei Jänıbek Berdäuletūly. Şejıre derekterı Jänıbektıŋ äkesı Berdäulettıŋ Qabanbaidyŋ jezdesı bolǧanyn aitady. Kökjal Baraq bolsa, baijıgıt-saty Däuletbai batyrmen bırge Qabanbaidyŋ tümenınde myŋbasy bolyp joryq joldaryn bastaǧan. Būl üş batyrdyŋ qalmaq qamalyna bırge keluı osydan bolǧan. Baraq babamyzdan: «Qyryq jyl Qabanbaidyŋ qasynda jürdım» degen söz qalǧan.
Bızdıŋşe, Qaldan Serennıŋ şabuylynan keiın būl qamal joŋǧar şapqynşylyǧyna, iaǧni, 1723-jylǧa deiın ien tūrǧan. Petr bırınşınıŋ zamanyndaǧy İ.D. Buhgolstyŋ (1715-1716 jj), jäne de Öskemen qamalynyŋ ırgetasyn qalatqan İ.M.Liharevtıŋ (1720) ekspedisiialary osy ien qalǧan qamaldan qūjattardy alyp patşalaryna jöneltken eken. «Aqtaban şūbyryndy» bastalǧanda Kökjarly ruy da osy maŋnan üdere köşıp Jezqazǧan öŋırındegı qazırgı Baraqköldıŋ maŋyna keledı. Mıne, osy kezde joŋǧarlar qamalǧa qaita kelgen bolsa kerek. Keibır zertteuşılerdıŋ Sıbe soǧysyndaǧy qazaqtardyŋ qamalǧa şabuylyn 1752-55 jyldarǧa aparyp jürgenderı jalǧan äŋgıme. Qabanbai batyr men Kökjal Baraq 1726 jylǧy Būlanty şaiqasynan keiın, 1730 jyly Tarbaǧatai jerındegı Şorǧa soǧysyna qatysqan. Mıne, osy ekı arada, iaǧni, 1726-30 jyldarda Qabanbai batyr men Kökjal Baraq qiratyp ketken būl būthanany orys geodezisı Vasilii Şişkov 1735-jyly körıp ien tūrǧanyn anyqtaǧan edı. Osymen qatar orys saiahatşylary – Stralenberg 1730 jyly, Miller 1750 jyly, Gmelin 1751 jyly būl qamaldyŋ qirap jatqanyn jazyp ketken. Sıbe soǧysy bolsa, 1752 jyly bolǧan. Bälkım, Jarylǧap batyr būl soǧysqa qatysqan da şyǧar, alai da, onyŋ qamaldy aldy degenderı oidan şyǧarylǧan äŋgıme. Ol kezeŋde Kökjal Baraq pen Qabanbailar qiratyp ketken qalmaq qamaly joŋǧarlarǧa bekınıs bola almaǧan. Iаǧni, qazaqtar 1726-30 jyldary joŋǧarlardy qyryp, qamaldy qiratyp tastaǧannan keiın joŋǧarlar būl qamalǧa qaita kelmegen. Al endı, joŋǧar handyǧy joiylǧannan keiın, 1770-jyldarǧy Pallastyŋ derekterınde būl qamalda orystardyŋ atty äsker eskadrony tūrǧan eken. Osydan bız, būl qamaldy alǧaşynda joŋǧardyŋ, keiın orystardyŋ otarşyldyq saiasatynyŋ belgısı dep sanaimyz. Būl qamal salynyp jatqanda orystyŋ patşasy Aleksei Mihailovichtıŋ elşısı Baikov Abylai taişyǧa öz patşasynan köptegen syilyqtar men Ermaktyŋ sauytyn äkelıp bergen eken. Orystardyŋ joŋǧarlarmen auyz jalasulary osydan bastalǧan edı. Endı, «Aqtaban şūbyryndy» alapatynyŋ alǧy şarttary jönınde bırer söz.
İspaniiadaǧy Madrid universitetınıŋ professory Samat Öteniiazov tarihi derekterdıŋ negızınde orys patşasy Petr bırınşınıŋ aram piǧylynyŋ kesırınen «Aqtaban şūbyryndynyŋ» bastalǧanyn aitady. Iаǧni, būl patşa qazaqtar mäselesın tübegeilı şeşıp tastau üşın joŋǧarlardy oq qarumen qarulandyryp, zeŋbırekterdı de berıp, aldymen Jaiyq boiyndaǧy orys-kazaktary men Edıl qalmaqtaryn qazaqtarǧa aidap salady. Sondyqtan da Äbılqaiyr han Kışı jüzdı köterıp, şapqynşylardyŋ tas-talqandaryn şyǧaryp toitarys beredı. (1723 j.). Orys tarihşysy İ.V. Erofeeva osy soǧysta qalmaqtardyŋ Lekbei taişysynyŋ ūlysynan 2 myŋ tütının qazaqtar tūtqynǧa alyp, maldaryn aidap ketkenderın aitady. Äbılqaiyr han Jaiyq qalaşyǧyn qorşauǧa alyp, äskerın Edıl men Jaiyqtyŋ arasynda ornalastyrǧan eken. «Kalmyskii han Aiuke i kazachi otriady ne znali, kak spastis ot Abulhaira» dep jazady Samat Öteniiazov. Mıne, osy kezeŋde qytai jaqtan joŋǧarlar qazaq jerıne şabuyl jasap zor alapat äkeledı. Orystar men Edıl qalmaqtarynyŋ, jäne de, joŋǧarlardyŋ arasynda kelısım bolǧany sözsız. Osy jönınde «Aqyr Jänıbek» atty kıtabynda tarih ǧylymdarynyŋ doktory, maŋǧol elınıŋ azamaty Sūltan Täukeiūly da jazady. Şoqan da: «Joŋǧarlar, Edıl boiyndaǧy qalmaqtar tūs-tūstan qazaq ūlystaryn qyrǧynǧa ūşyratty...» dep jazady. Mıne, sondyqtan da, Kışı jüz de, Äbılqaiyr da, Orta jüz ben Ūly jüzge kömekke kele almai, özderınıŋ ar jaǧyndaǧy jaularyna alaŋdap qalady. Al endı, kommunistık däuırdegı ideologtar bolsa, osy jaǧdailardy halyqtan jasyryp, «ol kezeŋde qazaqta bırlık bolmaǧan» dep, jalanyŋ bärın qazaqtyŋ bai-şonjarlary, bilerı men handaryna jabady. Bır sydyrǧy şejıreşı, aqyn-jazuşy, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, jüzge juyq ǧylymi, etnografiialyq eŋbekterdıŋ avtory İmanǧazy Nūrahmetūly da, Danial Ahmetovqa jöneltken hatynda: «Alai da, Keŋester odaǧy kezınde jazylǧan ädebi romandarda Qazaqtyŋ üş jüzı bırıne bırı jau bolǧan dep därıpteldı. Handar, jauyz, bailar qatygez bolyp suretteldı. Oǧan jazuşylar aiypty emes, zaman sony talap ettı, jazbasqa amal qalǧan joq» deidı.
Sonymen, kezınde (1771 j) Edıl qalmaqtary qazaq jerı arqyly qytai elıne ötıp ketpekşı bolǧanda qazaqtardyŋ olardy aiamai qyrǧandarynyŋ sebebı tüsınıktı boldy. Orys şovinisterı bolsa, osy qyrǧyn üşın qazaqtarǧa «tonauşy» degen jala japqan. Osymen qatar keibır qazaq zerteuşılerı de, sonyŋ ışınde Mūhtar Maǧauin de bar, būl orystan qaşqan Edıl qalmaqtaryn «jazyqsyzdarǧa» jatqyzǧan. Kezınde, Abylai han «Şaŋdy joryqta» qazaqtarǧa tūtqynǧa tüsken qalmaqtardy bosatudy sūraǧan qytai imperatorynyŋ hatyna bergen jauabynda: «Jäne de būrynǧy kezde qalmaqtar qazaqtarǧa köp jaulyq körsetıp, qazaqtardy qyrǧan, talap tonaǧan. Sondyqtan, qazaqtar būl qalmaqtardy oŋailyqpen bermeidı» degen edı. (Omby mūraǧaty. 1-q, 1-tızbe, 184-ıs, 235-par). Osydan da, bızder sol zamanda qazaqtyŋ aldynda jazyqsyz qalmaq ataulynyŋ bolmaǧanyn tüsınemız. Sondyqtan da, şejıre derekterı qazaqtardyŋ qalmaqtardy Balhaş kölı maŋynda qorşauǧa alǧanda, olardy tüp-tamyrymen qyryp tastamaqşy bolǧandaryn aitady. Osy kezde qalmaqtardyŋ bır bölıgı bai qazynalaryn jer qoinauyna berıp, qazaqtar alaŋsyz otyrǧanda qorşaudy būzyp qaşyp qūtylady. «Şaŋdy joryqty» zertteuşıler Kökjal Baraqtyŋ būl qalmaqtardy Şar özenınıŋ maŋynda kütıp alyp qyrǧanyn aitady. «Qazaq batyrlary» atty toptamada batyrdyŋ qalmaqqa degen qatygezdıgınıŋ osy şaiqasta aiqyn bılıngenın jazady. «Qalmaqty qoişa qyrǧan qoldan qamap, Kelıptı Kökjarlydan Kökjal Baraq» degen sözder, babamyzdyŋ būl oirat-qalmaqtardy osy Ablaikit qamalyna qamap alyp «qoişa qyrǧan» kezındegı de qatygezdıgın aitqandary bolsa kerek.
Al endı, qazırgı taŋda osy qalmaqtyŋ qamalyn qaita qalpyna keltırıp jatqanymyz beker emes. Kezınde, qazaq handyǧyn qūrysqan naiman Qaptaǧai batyrǧa arnap jazǧan şyǧarmasynda Ǧabit Müsrepov: «Är el öz erlıgın kötere aitqanda jeŋgen jauynyŋ osal emestıgın qosa aitady» degen edı. HÜII ǧasyrdaǧy joŋǧar handyǧy küşeiıp, qazaq jerın tüpkılıktı jaulap alu saiasatyn ūstanǧan soŋ baryp osy qamaldy Altaidyŋ aiasyna tūrǧyzǧan edı. Osy jerden elımızdı bilep-töstep otyrmaqşy bolǧan oirat Ablai taişynyŋ «Altai kniazı» degen ataǧy da, beker bolmaǧan. Iаǧni, joŋǧarlar Resei imperiiasynan da būryn qazaq jerlerınde (Sıbe, Qalba, Semei) qamaldaryn tūrǧyzǧan. Būlardyŋ artynda alpauyt elderdıŋ patşalarynyŋ saiasaty de jatty. Belgılı ǧalym S.Kliaştornyi men S. Mūqanovtyŋ jazǧan «Qazaqstan. Letopis trehtysiachiletii» atty monografiiasynan bızder sonau türık qaǧanattary zamandarynan qytai elınıŋ qazaq-qypşaqtarǧa basqa elderdı aidap salyp otyrǧandaryn anyq tüsınemız. HÜIII ǧasyrdyŋ bas kezınde de osylai boldy. Mıne, osy kezeŋde atalmyş qazaq batyrlary tarihi sahnaǧa şyǧyp joŋǧardy da, olardyŋ salǧan qamaldaryn da tas-talqan qyldy. Qazırgı Şamalǧan jerınde de, şapyraşty Nauryzbai būzǧan oirat Jamal hannyŋ qamaly tūrǧan edı. Mıne, osyndai qalmaq qamalynyŋ endı körmege ainaluy, osy bızdıŋ batyr babalarymyzdyŋ jeŋgen jauynyŋ osal bolmaǧanyn keler ūrpaqtarǧa jetkızu maqsatynda bolmaq. Sondyqtan da, oblys äkımı Danial Kenjetaiūlynyŋ būl bastamysyn oryndy dep tüsınemız. Alai da, būl qamal erteŋ saiahat-seruen nysanyna ainalǧanda, qamaldy qiratqan batyr babalarymyz jönınde mındettı türde aqiqaty aityluy kerek. Al endı, būl qamaldy Qaldan Seren qiratqan degenderı kommunisterden qalǧan ideologiialyq laqap bolmaq.
Joǧarǧy Jarlyǧap batyrǧa keletın bolsaq, onyŋ batyr bolǧanyna eş kümänımız joq. Alai da, Jarylǧap batyr qazaq dalasynda orysqa baǧynu saiasatyn naqty ūstanǧan batyrlardyŋ bırı bolǧan soŋ, onyŋ aty qamaldy qiratuşy retınde Keŋes däuırınde ädeiı aitylyp ketken bolsa kerek. Zertteuşıler aitqandai, Resei imperiiasynyŋ bodandaryna kün körsetpegen Kökjal Baraq batyrdyŋ aty Keŋes däuırınde aşyq atalmaǧan edı. Qyryq jyl Qabanbai batyrǧa erıp jürgen babamyz orys bilıgın Qabanbaimen bırge moiyndamaǧan. Keiıngı zertteuşılerdıŋ Qabanbai batyrdyŋ orysqa bergen sertıne berık bolǧanyn aitqandary jalǧan. Kezınde Nūraly han Nepliuevke jazǧan hatynda: «Qazaq elındegı qaşqyndardy jäne orys tūtqyndaryn bosatyp alu üşın Orta jüzdegı Qarakesek ruynyŋ ökılı Qazybek bidıŋ balalaryn, tuystaryn; Qarakerei Naiman ruynyŋ batyry Qabanbaidyŋ balalaryn, ne bolmasa jaqyndaryn ūstap alu qajet» dep jazady. Osy sözderden-aq bızder Qabanbaidyŋ Resei imperiiasyn moiyndamaǧanyn tüsnemız. «Alaş» tarihi-zertteu ortalyǧynyŋ tarihşylary Kökjal Baraq batyrdyŋ Qabanbaidan qol alyp bır bölıgı orysqa, bır bölıgı qytaiǧa baǧynǧan ūrynqailardy talqandaǧany üşın Resei men Qytai imperiiasynyŋ nysanasyna ılıngenın aitady. Mäselen, Qytai imperatory 1760 jylǧy 4 säuırde özınıŋ ämırlerıne mynadai jarlyq beredı: «Abylai hanǧa baryp, Baraq batyrdy ūstap beru kerektıgın betke basyp ait. Abylai ūstap bermeitın bolsa, qazaqtardyŋ ışınen Baraqtyŋ mekenın anyqtap bılıp, habaryn ber. Jaŋadan barǧan solon myŋdyǧyn üstınen tüsırer bolsaq, Baraq batyrdyŋ qolǧa tüserı haq».
Mıne, osy derekten bızder, «Alaş» tarihi-zertteu ortalyǧynyŋ ǧalymdary aitqandai, Baraq babamyzben Qytai imperatorynyŋ özınıŋ sanasqanyn ūǧamyz. Abylai han bolsa, Qytai imperatoryna jauap retınde Baraq batyrǧa keşırım berudı sūraǧan eken.
Qairat Zaryphan, şejıretanuşy
Abai.kz
