Älemdı talqandaǧan adam keipındegı jyndar

Adam tūrpatty jyn-peri Parvus… Adamzat tarihyndaǧy būl qaraly, qorqynyşty tūlǧa turaly tarihşylar tom-tom kitap jazdy. Biraq, bäribir onyŋ kim ekenin, kim bolǧanyn aiaǧyna deiin eşkim de tanyp bolmaǧan siiaqty. Aleksandr Parvus — Birinşi düniejüzilik soǧystyŋ sebepkerleri — Germaniia men Reseidiŋ ǧana emes, bükil adamzat tarihyn müldem jaŋa arnaǧa būrǧan adam. Ekinşi düniejüzilik soǧys, odan keiingi kep, bükil 20-ǧasyrdyŋ tarihy osy Parvus tiianaqtaǧan ideialardyŋ aiasynda ötken. Troskii, Lenin, Menjinskii, Uriskii, Volodarskii, Zinovev, Kamenev, Buharin, Rykov… Parvustyŋ şäkirtterin sanap şyǧu mümkin emes. Jäne osy toptyŋ işinen, özi josparlap, tiianaqtap şyǧarǧan bükil älemdi tonaudyŋ jobasyn iske asyra alatyn jalǧyz adam Vladimir Ulianov (Lenin) ekenin de alǧaş jazbai tanyǧan Parvus edi. Parvustyŋ şyn familiiasy Gelfand desedi, biraq, soŋǧy mälimetter būl joramaldy joqqa şyǧarady. Būndai deŋgeidegi halyqaralyq avantiuristiŋ şyn aty-jönin anyqtau öte qiyn. Ol Leninnen üş jas ülken. 1867 jyly Minsk guberniiasyndaǧy Berezino qalasynda düniege kelgen. Balalyq şaǧy Odessada ötken. 1885 jyly Aleksandr Parvus gimnaziiany aiaqtap, Germaniiaǧa barady, sol jerde oquyn jalǧastyrady. 1891 jyly Parvus, Bazel universitetin ekonomika jäne qarjy (finans) kursy boiynşa aiaqtap, birneşe jyl Germaniia men Şveisariianyŋ türli bankterinde qyzmette bolady. K.Markstiŋ ilimin jete tanyǧan, onyŋ terminologiiasy men frazeologiiasyn paidalana otyryp qandai qylmysty bolsa da (saiasi, äskeri) aqtap şyǧuǧa bolatynyn alǧaş tanyǧan adam da – osy Parvus. Reseidiŋ tarihyn, onyŋ şaruaşylyǧy men qarjy jüiesiniŋ ahualyn baiyptai zerdelegen Parvus, alyp imperiianyŋ küireu aldynda tūrǧanyn tüsingen. Reseidiŋ tarihyn üstirt bolsa da şolǧan adam, Petr I patşanyŋ reformalarynyŋ arqasynda fransuz tilinde söilep, Batystyŋ ömir saltyn qabyldap alǧan, osylaişa halyqtan aulaqtap, öz mädenietine özi tūiyqtalǧan aqsüiek-aristokratiia äuleti men qara halyqtyŋ arasynda ötkel bermes tereŋ qūz bar ekenin körer edi. Köbi orys tilin bilmeitin, fransuzşa söileitin, orysty adam dep eseptemeitin aqsüiek äulet, qara halyq üşin qaşan da basqynşy sanalatyn. Orys halqy aqsüiekterge amalsyz ǧana baǧynatyn. Būl jäit – Parvustyŋ qolyndaǧy birinşi közir edi. Sodan soŋ, älem tarihyn zerdelegen Parvus būdan da zor mümkindikter bar ekenine köz jetkizgen. Ärine, būl kezde birqatar el qūl ielenuşilikti joiyp, konstitusiia qabyldap ülgergen. Fransuz revoliusiiasynyŋ taǧlymyn alǧan elitalar, qara halyqtan bölek, bai bolyp ömir sürudiŋ qandai qaterli ekenin, revoliusiialar ainalyp kelgende, imperiialardyŋ qūryluymen aiaqtalatynyn, jūmysşy, jalpy eŋbekşi tappen til tabysu kerek ekenin, bolaşaq, tirşilik – tek qana kompromisste ekenin tüsingen. Osylaişa Parvus ta, Lenin de düniege kelmei tūrǧanda Angliia siiaqty ekonomikasy damyǧan elde kapitalister, özderimen teŋ söilesetin jūmysşylar käsipodaǧyn (profsoiuz) özderi yqpal etip qūrǧyzǧan, äleumet aldynda jauapkerşilikti kapitalizmniŋ negizin qalaǧan, osylaişa öz elindegi tūtanyp kele jatqan revoliusiianyŋ aldyn alǧan. Alaida, eldiŋ barlyǧy aǧylşyn men amerikandyq emes. Älemde, kapitalizmge kiriptar bolyp otyrǧan qanşama jūrt bar. Būl elderdegi eŋbekşiler – bolaşaq revoliusiialardyŋ sarbazdary («Barlyq elderdiŋ proletarlary, birigiŋder!» degen ūrandy Parvustyŋ adal şäkirti Lenin sol kezde oilap şyǧarǧan). Dvoriandar men intelligentterden tūratyn at töbelindei ǧana mädeni äuletten airylsa, orys qoǧamynyŋ ilezdiŋ arasynda ūstaǧannyŋ qolynda, tistegenniŋ auzynda ketetin älsiz, qorǧansyz qoǧam ekenin Parvus jaŋylmai boljaǧan. Leninniŋ «sosial-demokrattardyŋ» işinde bata almaityn, daulasa almaityn jalǧyz adamy osy Parvus edi. Basqalarǧa kelgende, Lenin eşteŋeden taiynbaityn. Marksizmdi onyŋ aitqanyndai emes, basqaşa paiymdaǧandardy beldese ketkende «jermen-jeksen» qylatyn. «Malai, qūl, jaldap, silimtik, jezökşe, satqyn» – polemika kezindegi Leninniŋ sözdik qory negizinen osylar bolatyn. Alaida, ol eşqaşan Parvusqa auyzşa da, jazbaşa da qarsy kelmeitin. Kerisinşe, «ūly ūstazdyŋ» bir de-bir sözin qalt jibermei tyŋdaityn. Anda-sanda ǧana «Būl arhireaksiialyq närse! Biraq, dialektikalyq tūrǧydan alǧanda, naqty marksizm degenimiz osy!» der edi bolaşaq kün kösem. Parvustyŋ paiymyndaǧy naqty marksizm degenimiz tömendegidei edi: marksistik jargonda «älemdik revoliusiia» dep atalatyn älemdik üstemdikke bir ǧana jolmen – älemdik qarjy jüiesin qolǧa alu arqyly ǧana jetuge bolady. Onyŋ ūǧymynda, būl üşin eski qarjy jüiesin qiratyp keregi joq, tek aqyryndap sol jüiege enip, soŋynda tūtastai öz qolyŋa qaratyp, öz maqsattaryŋnyŋ jolyna sodan soŋ ǧana baryp jūmsau qajet. Al, ol üşin eŋ äueli ekonomikasy damyǧan bir bai eldi jaulap, ol eldiŋ barlyq bailyǧyn, qozǧalatyn-qozǧalmaityn bar mülkin aqşaǧa ainaldyryp, ol aqşany älemdik qarjy jüiesine engizu qajet. Al, eger aqşanyŋ somasy jetkilikti bolsa, onda dünieni, bükil älemdi öziŋniŋ ideologiiaŋa baǧyndyruyŋa bolady. Älbette, alǧaşqy kezeŋde jappai qyrǧyn, aiausyz terror kerek bolady. Alaida, «proletar diktaturasy», «tap küresi», «küni ötken taptar», «jalpyǧa birdei teŋdik», «bostandyq» siiaqty jarnamalardy ornyn tauyp paidalana bilse, qandai qylmysty da aqtap, jabuǧa bolady. Köz qataryŋda temirdei tärtip boluy kerek, eşqandai alalyqqa jol joq, basşylardyŋ ömiriniŋ, tūrmysynyŋ jai-japsary barynşa qūpiia boluy kerek, sodan soŋ birtindep basşylar qūdai därejesine köterilui kerek. Būl äli revoliusiia emes, qatal jarlyqtar syryn bildirip alǧan adamdy dereu joiu turaly qūpiia nūsqaular emes edi. Būl bar bolǧany Siurihtyŋ ūiadai kafelerindegi mamyrajai otyrystar edi. Alaida, bolaşaq revoliusiianyŋ ssenariii aqyryndap maǧlūm bola bastaǧan. Birden dau-damai tudy. Parvus älemdik revoliusiianyŋ birinşi kezeŋin iske asyru üşin Reseiden qolaily jer joq dep tapsa, Lenin būǧan üzildi-kesildi qarsy bolǧan edi. Lenin Reseiden eşteŋe de şyqpaidy dep eseptese, Parvus kerisinşe, Reseide bolmastyŋ özin boldyruǧa bolady dep eseptedi. Mine, orys-japon soǧysynda jeŋilip, öziniŋ maqtanyşy – alyp flotynan airylǧan myŋ jyldyq Resei tolqyp ketkende, Parvustyŋ aitqany keldi. Syrtqy soǧystarda ünemi jeŋiske jetip, imperiialyq meimanasy tasyǧan halyq, patşa äuletine, bilik jüiesine būl masqara jeŋilis pen qorlyqty bitimdi keşire almady. Japondardan eki million funt sterling aqşa alǧan Parvus 1905 jylǧy revoliusiianyŋ ruhani kösemi men basşysyna ainaldy. («Japon aqşasynan» Leninge de biraz näpaqa būiyrdy. Ol aqşaǧa Lenin RSDRP-niŋ 3-sezin ötkizgen edi). Al, Lenin şet elde otyryp, bir boqtap, bir süisinip, Parvustyŋ Reseidegi äreketin qalt jibermei qadaǧalap otyrdy. Parvustyŋ täsili qarapaiym bolatyn: qandai eldegi bolmasyn revoliusiia – eŋ äueli astanadaǧy revoliusiia. Şet aimaqtar tek jaŋǧyryq qana beredi. Parvustyŋ būl kezeŋdegi tyndyrǧany ūşan-teŋiz. Halyqtyŋ soǧysqa degen narazylyǧyn tudyratyn neşetürli ūrandar. Bankterdi tonau. Kronştadt, Sevastopol, Sveaborgtegi ereuilder. «Potemkin» men «Ochakov» äskeri kemelerindegi matrostardyŋ köterilisi. Al, osy ylaŋnyŋ işindegi eŋ «biregeii» – älbette, «Qandy jeksenbi». Parvustyŋ ūrandaryna ergen halyq 1905 jyldyŋ 9-qaŋtary küni Qysqy saraiǧa qarai şeru tartqany belgili. Ereuilşiler Qysqy saraidy qorşap tūrǧan äskerge taiaq tastam taqap kelgende, Aleksandr parkiniŋ aǧaştaryna şyǧyp alyp otyrǧan Parvustyŋ terroristeri äskerlerge qarsy oq jaudyrǧan. Sasyp qalǧan ofiserlerge ereuilşiler tegis qarulanyp kelgen siiaqty köringen. Sodan soŋ olar da atuǧa jarlyq bergen. «Qandy jeksenbi» osylai ūiymdastyrylǧan edi. Lenin Şveisariiadan qadaǧalap, ūstazynyŋ kemşilikterin de baiqap, jipke tizip otyrdy. Parvus barlyǧyn da tamaşa ūiymdastyra bildi. Tek bir ǧana qate jibergen. Birden jappai terror bastai almady. Sol sebepti jeŋilip şyqty. Ūstalyp, Sibirge aidalǧan Parvus etaptan qaşyp … Türkiiadan bir-aq şyqty. Būl jerde ol birden jas türikter ükimetiniŋ ekonomika jäne qarjy jöninen keŋesşisine ainaldy. Osy jerde ol milliondaǧan paida tauyp, bankter men kartelderdiŋ halyqaralyq klubynyŋ müşesi bolyp, kerekti bailanystar ornatqan edi. Alaida, osy şarualarmen ainalysa jürip, Parvus, öziniŋ basty mūraty – Resei imperiiasyn qūlatudy bir sätke de esinen şyǧarǧan emes. Şynyn aitu kerek, būl kezde halyqaralyq bedelinen tolyqtai airylyp bolǧan Osman imperiiasyn ekonomikalyq apattan qūtqarǧan jalǧyz adam osy Parvus edi. Troskiidiŋ sözimen aitqanda, Parvustyŋ ūlanǧaiyr aqyly orys imperiiasynyŋ tamyryn şapqan baltadan, endi türiktiŋ şynaryn örkendetken kürekke ainaldy. Älbette, Parvus öziniŋ paidasyn eşqaşan ūmytqan emes, būl kezde ol qanşama bankter, sauda jüielerin qūrdy, alyp aqşa somalaryn sudai sapyrdy. Al, būl kezde Lenin men onyŋ at töbelindei jaqtastary emigrasiiada ölmestiŋ künin körip otyr edi. Kamo (armian terrorisi Ter-Petrosian) men Koba (gruzin terrorisi İosif Djugaşvili, keiinnen jarty dünieni bilegen mūrtty patşa, Stalinniŋ revoliusiiaǧa deiingi bürkenşik aty «Koba» bolatyn) kezekti bankti tonau kezinde ūstalyp, Sibirge aidalǧan. Leninniŋ şeşesi qaitys bolǧan. Sonymen, Reseiden keletin aqşalai kömek toqtaǧan. Bolaşaq orys revoliusionerleri meiirimdi şveisar sosialisteriniŋ moinynda masyl bolyp otyrǧan kezi edi.   Alaida, Parvus Lenindi bir sätke de esinen şyǧarmaityn, sebebi özi josparlaǧan isti Lenin ǧana oryndai alatynyn biletin. Däl osy sätte Saraevoda avstriialyq prins Ferdinand öltirilip, Birinşi düniejüzilik soǧys bastaldy (Reseidiŋ barlyq diplomatiialyq qatynastardy üzip, Germaniiaǧa soǧys jariialaǧanyn estigende Aleksandr Parvus öz qūlaǧyna özi senbei, quanǧannan meŋireiip otyryp qalǧan desedi). Parvus dereu iske kiristi. Enver-Paşa bastaǧan jas türikter ükimetin Germaniia jaǧynda Reseige qarsy soǧysuǧa köndirdi. Osylaişa Reseidi Qara teŋiz ben oŋtüstik taraptan bitep tastaǧan ol endi «sosial-demokrattarǧa» soǧady. Osy jerde Parvus altyn jüzikteri men gauhar tüimelerin jarqyratyp otyryp, «sosialistik» qozǧalystyŋ kezekti mindetterin jaiyp salǧanda, onyŋ tipti būrynǧy partiialas joldastarynyŋ özderi üreiden meŋireiip qalyp edi. Jaŋa «teoriianyŋ» maǧynasy tömendegidei bolatyn: soǧysty kimniŋ bastaǧanyn anyqtap, äurelenip keregi joq. Älemdik imperializm ondaǧan jyldar boiy osy qasap qyrǧynǧa daiyndalǧan, sol sebepti soǧysty äiteuir bireu bastau kerek bolǧan. Eşkimge keregi joq aqiqattardy izdep, uaqyt ketirip keregi joq, sosialistik tūrǧydan oilap, üirenuimiz kerek. Älemdik proletariat, bolyp jatqan soǧysty öz paidasyna asyryp, kimniŋ jaǧynda soǧysu kerek ekenin şeşip aluy kerek. Älemdegi eŋ küşti sosial-demokratiia – ol Germaniianyŋ sosial demokratiiasy. Sosializm Germaniiada küirese – barlyq jerde küireidi. Iаǧni, älemdik sosializm jeŋiske jetu üşin, barlyǧy Germaniiaǧa kömektesui kerek. Dälirek aitqanda, bükil älemniŋ jūmysşy taby orys sarizmine qarsy küresui kerek. Nemese, odan da anyq qylyp aitsa, «Germaniianyŋ jeŋisi – sosializmniŋ jeŋisi!». Qalai bolǧanda da, Lenin būl jospardyŋ minsiz jospar ekenin moiyndady. Būl kezde Parvus Berlinge kelip, nemisterge Reseidi joiudyŋ josparyn jaiyp salǧan. Birinşi kezeŋde patşany taqtan taidyru kerek. Aqşa bolsa boldy. Bükil älemniŋ sosialistik jäne liberaldyq baspasözin orys patşasyna qarsy kampaniiaǧa jūmyldyruǧa bolady. Öte qarapaiym shema. Patşa – soǧysty bastap bergen adam, milliondap ölgen äsker, üzdiksiz jeŋilis – barlyǧy sonyŋ moinynda. İmperatrisa – nemistiŋ qyzy, iaǧni, şpion. Qarabaiyrlau, biraq, Reseige jarap jatyr. Patşazada Aleksei gemofiliia degen emi joq auruǧa şaldyqqan, köp ūzamai öledi. Iаǧni, dinastiia osymen üziledi. Kileŋ burjuaziialyq liberaldardan tūratyn Memlekettik Duma būndai qarmaqty birden qabady. Al, patşa taqtan taisa boldy, sol patşanyŋ tūlǧasymen ǧana el bolyp tūrǧan Resei bir-aq sätte küireidi. Al, ekinşi kezeŋde barlyǧy da oŋaiyraq bolady. «Jer – krestiandarǧa berilsin!» degen ūran şaşylsa boldy, krestiandar pomeşikterdiŋ jerin küşpen tartyp ala bastaidy, al, soldattar ofiserlerdi qyryp salyp, top-top bolyp jer bölisu üşin elge qaşady. Sonymen, armiia – küiregen, önerkäsip pen auyl şaruaşylyǧy oŋalmastai bolyp qiraǧan. Osy kezde solşyl ekstremister bilikti basyp alady da, Germaniiamen bitim jasasyp, imperiianyŋ küiregenin tiisti qūjattarmen zaŋdastyryp tastaidy. Ärine, aldyn-ala barlyǧyn boljau mümkin emes, sondyqtan, ekstremister Germaniiadan äskeri kömek kütedi. Nemister jospardy birden qabyldaǧan, sebebi, būl jospardy ūsynyp otyrǧan äldebir kelimsek alaiaq emes, neşetürli būlǧaq pen qandy jeksenbilerdi ūiymdastyra biletin, Birinşi Orys Revoliusiiasynyŋ äkesi – Parvustyŋ özi edi. Tek jospardyŋ qanşa aqşa tūratynyn sūraǧan. 50 million altyn marka degen barlyǧyn aldyn-ala eseptep qoiǧan Parvus (älbette, būl aqşanyŋ kem degende jartysy öz qaltasyna tüser edi). Tükke tūrmaityn aqşa. Bir kemeniŋ qūny. Nemisterdi alaŋdatqan basqa närse edi. Romanovtar äuleti qūlaǧanda bos qalǧan patşa taǧyna Parvustyŋ özi otyrǧysy kelip jürgen joq pa eken? Orys qoǧamy, äleumettik pikir, eldegi eŋ zor bilikke joiyt otyrǧanyna köne qoiar ma eken? O, Parvus būndai pendeşilikten joǧary bolatyn. Birinşiden, orys qoǧamy turaly onyŋ öz pikiri bar edi. Ekinşiden, nemisterge belgisiz, jospardyŋ qūpiia böliminde Reseide qandai da bolmasyn äleumettik pikirdi tübegeili joiu jaiynda arnaiy nūsqaular bar bolatyn. Üşinşiden, jäne būl eŋ basty sebep, Parvus Reseige endi qaitqysy kelmeitin, bükil orys halqy taqqa otyr, patşamyz bol dep jalynsa da. Sebebi, būl kezde Parvus tym bai, tym qūrmetti adamǧa ainalǧan (qolastynda qanşama bankteri, aksionerlik qoǧamdary, temir joldar men teŋiz joldary, kememen tasymaldau kompaniialarynyŋ aksiialarynyŋ deni, taǧy da qanşama qisaby joq bailyq bar edi). Alaida, onyŋ Resei patşasynyŋ taǧyna laiyqtaǧan öz adamy bar bolatyn. Ol adam – Lenin edi. Eşqaşan eşteŋeden taiynbaityn, qandai qylmysqa bolsa da bara alatyn, qandai qylmysty bolsyn marksistik demagogiiamen aqtap şyǧa alatyn jyrtqyş. Parvustyŋ josparlaǧan isin Lenin ǧana jerine jetkize alar edi. Reseiden tük te şyqpaidy degen edi Lenin alǧaşynda. Batys Europadan bastau kerek. Eşkim de Reseide Markstyŋ ülgisindegi sosializmdi qūru kerek dep mindet qoiyp otyrǧan joq qoi, dep jauap berdi Parvus. Biz tek Reseidiŋ aqşasyn alamyz da, älemdik revoliusiia jolyna jūmsaimyz. Eşteŋe de şyqpaidy! Resei — qaryzǧa belşesinen batqan kedei el. Nemene senderdi bireu patşanyŋ qaryzdaryn töle dep qystap jatyr ma? Al, kedeilikke kelsek… Reseidiŋ bükil qaltasyn tintse, jeterlik aqşa tabylady. Al, nemister nemenege kerek? Nemister kömek qylu üşin kerek. Armiiany küiretemiz, al, özimiz äskerdi qaidan alamyz? Armiia kerek, biraq, orys armiiasy emes. Sebebi, orys armiiasy jeme-jemge kelgende bizdi satyp, orys jaǧyna şyǧady. Sodan soŋ barlyǧymyzdy qyrady. Nemistiŋ aiasynda isimizdi tyndyramyz, nemisti paidalanyp taiyp tūramyz. Sodan soŋ? Sodan soŋ Reseiden alyp şyqqan aqşamen, biz, bükil Europany satyp alamyz. Älemdik revoliusiia degen osy Tüptep kelgende, «Beibitşilik jäne jer!» degen qarapaiym jarnamamen barlyq isti tyndyruǧa bolady… Mine, «älemdegi eŋ alǧaşqy» «jūmysşy – krestian memleketiniŋ» «ökiletti ökildigin» Berlinniŋ Silez vokzalynda osy özimiz äŋgime etken Aleksandr Parvus qarsy alǧan edi. Barlyǧy quanyşty edi. Jospar oidaǧydai oryndalyp jatyr. Bäri sätimen bastalǧan eken, endi sätimen aiaqtaluǧa jazsyn. Şäkirttiŋ ūstazǧa alǧaşqy esebi… Berlinniŋ ortalyq Unter den Linden köşesinde 1914 jyldan beri bos tūrǧan orys elşiliginde jūmys bastaldy. Būl 1918 jyldyŋ 20-säuiri küni edi (aita ketu kerek, 20-säuir – Adolf Gitlerdiŋ tuǧan küni. Ol küni bolaşaq fiurer batys maidannyŋ tranşeiinde otyr edi). Üstel üstinde märmär külsalǧyştarda tütindegen qymbat sigaralar, saksonnyŋ farfory, bogem hrustali. Kofe men qymbat likerler. Iske kelgende qataŋ talapşyl Parvustyŋ özi revoliusiia bastalǧannan bergi alty aidyŋ işinde Qarjy narkomaty men Halyqtyq banktiŋ tyndyrǧan ūlanǧaiyr jūmysyna riza bolǧan. 1897 jyly (altyn aqşanyŋ şyǧaryla bastaǧan jyly) Memlekettik qazynadarlyq: 11 million 900 myŋ dana 15 rubldik altyn tiyn (jalpy somasy 178 million 500 myŋ rubl) şyǧarypty. Onyŋ 900 million 500 myŋy basyp alynypty (jalpy somasy 142 million 500 myŋ rubl). Osylaişa milliondap şyǧarylǧan 7 rubl 50 tiyndyq, 5 rubldik altyn aqşa. 1898… 1899… Bes-on – jiyrma – elu – jüz franktik altyn tiyndar, altyn soveren, altyn gineia, şveisarlyq altyn frank, buma-buma amerikandyq dollarlar, funt sterlingter, şet el bankteriniŋ Reseide saqtauda tūrǧan altyn aktivteri, şet elden alynǧan qaryzdy qamtamasyz etetin orystyŋ kepil altyny, milliondaǧan dollarǧa obligasiialar, qūndy qaǧazdar, kez-kelgen sätte qūnyn töletip aluǧa bolatyn milliondaǧan vekselder, atylǧan adamdardyŋ qolynan şeşip alǧan altyn jüzikter, gimnazist qyzdardy öltirip qūlaqtarynan etimen qosa sydyryp alǧan altyn syrǧalar, krestiandardyŋ üilerinen tabylǧan altyn bilezikter… milliondaǧan altyn aqşa… altyn özen… altyn teŋiz… Qalyŋ erinderi jybyrlap eseptep otyrǧan Parvus tūnjyrap ketti. Az! Būdan, kem degende, bes ese köp bolu kerek. Uaqyt az boldy. Mine, mynau ken bailyǧy, türli-tüsti metaldar jöninen mälimet. Sondai-aq, qymbat būlǧyn jäne basqa aŋ terileri jöninde mälimet. Ūlanǧaiyr qoimalar tola qymbat teriler. Sodan soŋ neşe ǧasyr şapsaŋ da tausylmaityn Sibirdiŋ taigasy, Qiyr Şyǧys ormandary. Būl aitylǧan bailyqty Reseidi tübegeili jaulaǧanda ǧana igeruge, aluǧa bolady. Al, äzirge onda qanşa otyratyndaryŋ belgisiz, qanşa uaqyttaryŋ bar ekeni (tonau men talauǧa) belgisiz, sondyqtan, qazir aluǧa eŋ qolailysy, eŋ oŋaiy – aqşa, altyn dedi Parvus. Būdan da qattyraq, qajyrly, alymdy, jüieli jūmys isteu kerek. Aqyl üirete otyryp Parvus, toǧyz oryndy sandardy tasqaiaqşa qaǧystyrǧan esebinen jaŋylǧan joq. Kenet ūly qarjyger-finansist şalqaia bere «ökiletti ökilderge» qarap, ökine bas izegen. Aqşa jetpeidi! Sandar säikespeidi. Mümkin emes! Qalai mümkin emes? Qaraŋyzdar. Jetisken ekensiŋder Jetpis bes… joq, jetpis segiz million altyn aqşa jetpeidi. Dereu tergeu bastaldy. Moskvaǧa telegrammalar ūşty. Iske Dzerjinskiidiŋ özi kiristi. Tergeudiŋ nätijesi taŋqalarlyqtai edi. Altyn äldebir Skandinaviia bankteri arqyly müldem basqa jaqqa ketip jatyr. Kinäliler de köp ūzamai tabyldy: Uriskii, Volodarskii jäne Kronştadt ChK-niŋ bastyǧy, kniaz Andronnikov. Andronnikov sytylyp şyqty, Uriskii men Volodarskii, «tärtip būzǧany» üşin atyldy. Sodan keiin… qyzyl terror bastaldy. Osy küni keibir zertteuşiler qyzyl terrordy tudyrǧan äldebir «obektivtik sebepterdi» izdep «tauyp» jatady. Al, şyndyǧynda, qyzyl terrordyŋ eşqandai obektivtik sebebi joq. Dälirek aitqanda, sebep bar. Ol – Aleksandr Parvustyŋ «Az» degen jalǧyz auyz sözi. Az! Reseiden altyn men aqşa az jinalǧan. Berlindegi, jyn-peri ükimettiŋ «ökiletti ökildiginiŋ» jyn-peri ūstazǧa bergen esebinde, Reseiden alynǧan (tonalǧan) aqşanyŋ kölemi – 2,5 milliard altyn rubl. Biraq būl az. Parvustyŋ esebinde būdan kem degende bes ese köp bolu kerek. Iаǧni, 12,5 milliard altyn rubl. Būl 1913 jylǧy kurs boiynşa. Al, dollardyŋ qazirgi qūnyn eske tüsirsek, onda sol kezdegi Reseiden bolşevikterdiŋ qanşa aqşa alyp şyqqanyn elestetudiŋ özi qiyn. Biraq, bäribir az eken. Būdan bes ese köp bolu kerek. Iаǧni, on myŋdaǧan, jüz myŋdaǧan adamdar aqşalaryn bermei, jasyryp otyr. Ony ne isteu kerek? Ärine, qyru kerek te, aqşasyn alu kerek. Mine, qūrmetti oqyrman, köptegen zertteuşiler zerttep, aqylyn tozdyryp jürgen qyzyl terrordyŋ bar mäni men maǧynasy, bar maqsaty osy-aq edi. Äŋgimemizdiŋ basynda, revoliusiianyŋ birinşi küni-aq, bolşevikterdiŋ qataŋ tapsyrmasy boiynşa üi komitetteri (domovye komitety) bar tūrǧyndardy (dälirek aitqanda, bükil Reseidiŋ qala halqyn) tiisti, kerekti mälimetimen qosa jipke tizip bergenin aittyq. Iаǧni, chekisterdiŋ qolynda bükil halyqty esepke alǧan ainymas qūjat bar. Osy qūjatqa säikes Reseide adamzat tarihynda bolmaǧan qandy qyrǧyn bastaldy. Būl kezde bolşevikterdiŋ qolastyndaǧy territoriiada «sovetter biligi» endi «tötenşe komitetterdiŋ» (VChK) biligimen almastyrylǧan. Endi bai, auqatty bolu şart emes. Aq gvardiianyŋ qatarynda «jūmysşy-krestian» biligimen küresu şart emes. Endi myna düniege adam bolyp jaratyluyŋnyŋ, adam bolyp keluiŋniŋ özi keşirilmes künä, sūmdyq qylmys. Seni atu üşin osynyŋ özi jetip jatyr. Äiteuir, keudeŋde janyŋ bolsa boldy. Qarulanǧan bolşevikter tün işinde kez-kelgen üige kirip, onda otyrǧan adamdardyŋ baryn sypyryp tonap, özderin atyp kete beretin bolǧan. Ondaǧan myŋ, jüzdegen myŋ adamdy qalanyŋ syrtyna aparyp atty, ormanǧa aparyp atty. Köşede atty, üiinde atty. Tek qana atu, atu, atu. Kornei Chukovskiidiŋ qyzy jazuşy Lidiia Chukovskaiadan birde «Siz terrordyŋ kezinde bolşevikterdiŋ qylmysyn jazbai, ertegi, qiialdardy jazǧanyŋyz ne?» dep sūrapty. Sonda Lidiia Chukovskaia «Men terror kezinde özimniŋ körgen tüsterimdi ǧana jazdym. Al, bolyp jatqan ömir şyndyǧy meniŋ ǧana emes, jalpy adamnyŋ aqylyna syimaityn edi» dep jauap beripti. Bolşevikter neni kämpeskelese de «jūmysşylarǧa ülestiru üşin» dep alǧan. Altyn men asyl tastar tiisti jerlerge ötkiziledi, al, qalǧany alypsatarlardyŋ qolyna tabystalady. Sodan soŋ sauda kezinde, iaǧni, bolşevikterden alǧanyn satyp jürgen kezinde alypsatarlar satyp aluşylarymen, sol maŋaida saudanyŋ kuäsi bolyp tūrǧan adamdarmen qosa ūstalyp atylady. Soŋǧylary – alyp-satarlar turaly habar bermegeni üşin, iaǧni, alypsatarlyqqa jol bergeni üşin atylady. Alaida, būl tömengi deŋgeide bolyp jatqan qandy qylmystar edi. Al, joǧary deŋgeide barlyǧy basqaşa, «saliqaly» negizde jasalatyn. Şet el bankinde tyǧuly jatqan aqşasy bar dep joramaldanǧan adammen aşyq sauda jasalatyn. «Siz aqsüiek äulet, nemese auqatty, bai bolǧandyǧyŋyz üşin ǧana ölim jazasyna kesilgen adamsyz, alaida, bizdiŋ gumandy (!), adamşyl (!) ükimetimiz qinala otyryp, sizdi amalsyz bosataiyn dep otyr. Nebary 400 myŋ funt sterling nemese basqa valiutamen bizge aqşa töleŋiz, sonymen bossyz, şet elge kete beresiz» der edi oǧan chekister. Senip qalyp, aqşasynyŋ tyǧuly jatqan jerin körsetken adam dereu atylatyn (älbette, aqşasy «älemdegi eŋ alǧaşqy» «jūmysşy-krestian memleketiniŋ» esebine alynady). Aiyby – aqşany jasyrǧany. Al, senbei, aqşasyn bermei qasarysqandardy ortaǧasyrlyq azaptardan ötkizip baryp, bükil üi-ormanymen atatyn bolǧan (aqşasyn berse de, bermese de). Al, tabandap berilgenderdi 1934 jylǧa deiin abaqtyda ūstap, milliondaǧan altyn aqşalaryn şym-şymdap, syǧymdap alǧan. Biraq, moiyndau kerek, keibir adamdardy bolşevikter sözinde tūryp qoia beripti, sebebi, alynǧan aqşanyŋ somasy aqylǧa syimastai edi, būl kezde korrupsiia, jemqorlyq jailaǧan tötenşe komitettiŋ «ardagerleri» näpsini jeŋe almaityn (näpsimen küresuden qalǧan). Būl tarapta Petrograd ChK-sy, äsirese, közge tüsken.

Talasbek ÄSEMQŪLOV,

«Almaty aqşamynan»