Adam turpatty jyn-peri
Parvýs… Adamzat tarıhyndaǵy bul qaraly, qorqynyshty tulǵa týraly tarıhshylar tom-tom kitap jazdy. Biraq, báribir onyń kim ekenin, kim bolǵanyn aıaǵyna deıin eshkim de tanyp bolmaǵan sııaqty.
Aleksandr Parvýs — Birinshi dúnıejúzilik soǵystyń sebepkerleri — Germanııa men Reseıdiń ǵana emes, búkil adamzat tarıhyn múldem jańa arnaǵa burǵan adam. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys, odan keıingi kep, búkil 20-ǵasyrdyń tarıhy osy Parvýs tııanaqtaǵan ıdeıalardyń aıasynda ótken.
Trokıı, Lenın, Menjınskıı, Ýrıkıı, Volodarskıı, Zınovev, Kamenev, Býharın, Rykov… Parvýstyń shákirtterin sanap shyǵý múmkin emes. Jáne osy toptyń ishinen, ózi josparlap, tııanaqtap shyǵarǵan búkil álemdi tonaýdyń jobasyn iske asyra alatyn jalǵyz adam Vladımır Ýlıanov (Lenın) ekenin de alǵash jazbaı tanyǵan Parvýs edi.
Parvýstyń shyn famılııasy Gelfand desedi, biraq, sońǵy málimetter bul joramaldy joqqa shyǵarady. Bundaı deńgeıdegi halyqaralyq avantıýrıstiń shyn aty-jónin anyqtaý óte qıyn. Ol Lenınnen úsh jas úlken. 1867 jyly Mınsk gýbernııasyndaǵy Berezıno qalasynda dúnıege kelgen. Balalyq shaǵy Odessada ótken. 1885 jyly Aleksandr Parvýs gımnazııany aıaqtap, Germanııaǵa barady, sol jerde oqýyn jalǵastyrady. 1891 jyly Parvýs, Bazel ýnıversıtetin ekonomıka jáne qarjy (fınans) kýrsy boıynsha aıaqtap, birneshe jyl Germanııa men Shveıarııanyń túrli bankterinde qyzmette bolady.
K.Markstiń ilimin jete tanyǵan, onyń termınologııasy men frazeologııasyn paıdalana otyryp qandaı qylmysty bolsa da (saıası, áskerı) aqtap shyǵýǵa bolatynyn alǵash tanyǵan adam da – osy Parvýs.
Reseıdiń tarıhyn, onyń sharýashylyǵy men qarjy júıesiniń ahýalyn baıyptaı zerdelegen Parvýs, alyp ımperııanyń kúıreý aldynda turǵanyn túsingen. Reseıdiń tarıhyn ústirt bolsa da sholǵan adam, Petr I patshanyń reformalarynyń arqasynda franýz tilinde sóılep, Batystyń ómir saltyn qabyldap alǵan, osylaısha halyqtan aýlaqtap, óz mádenıetine ózi tuıyqtalǵan aqsúıek-arıstokratııa áýleti men qara halyqtyń arasynda ótkel bermes tereń quz bar ekenin kórer edi.
Kóbi orys tilin bilmeıtin, franýzsha sóıleıtin, orysty adam dep eseptemeıtin aqsúıek áýlet, qara halyq úshin qashan da basqynshy sanalatyn. Orys halqy aqsúıekterge amalsyz ǵana baǵynatyn. Bul jáıt – Parvýstyń qolyndaǵy birinshi kózir edi. Sodan soń, álem tarıhyn zerdelegen Parvýs budan da zor múmkindikter bar ekenine kóz jetkizgen. Árıne, bul kezde birqatar el qul ıelenýshilikti joıyp, konstıtýııa qabyldap úlgergen. Franýz revolıýııasynyń taǵlymyn alǵan elıtalar, qara halyqtan bólek, baı bolyp ómir súrýdiń qandaı qaterli ekenin, revolıýııalar aınalyp kelgende, ımperııalardyń qurylýymen aıaqtalatynyn, jumysshy, jalpy eńbekshi tappen til tabysý kerek ekenin, bolashaq, tirshilik – tek qana kompromısste ekenin túsingen. Osylaısha Parvýs ta, Lenın de dúnıege kelmeı turǵanda Anglııa sııaqty ekonomıkasy damyǵan elde kapıtalıster, ózderimen teń sóılesetin jumysshylar kásipodaǵyn (profsoıýz) ózderi yqpal etip qurǵyzǵan, áleýmet aldynda jaýapkershilikti kapıtalızmniń negizin qalaǵan, osylaısha óz elindegi tutanyp kele jatqan revolıýııanyń aldyn alǵan.
Alaıda, eldiń barlyǵy aǵylshyn men amerıkandyq emes. Álemde, kapıtalızmge kiriptar bolyp otyrǵan qanshama jurt bar. Bul elderdegi eńbekshiler – bolashaq revolıýııalardyń sarbazdary («Barlyq elderdiń proletarlary, birigińder!» degen urandy Parvýstyń adal shákirti Lenın sol kezde oılap shyǵarǵan).
Dvorıandar men ıntellıgentterden turatyn at tóbelindeı ǵana mádenı áýletten aırylsa, orys qoǵamynyń ilezdiń arasynda ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketetin álsiz, qorǵansyz qoǵam ekenin Parvýs jańylmaı boljaǵan.
Lenınniń «soıal-demokrattardyń» ishinde bata almaıtyn, daýlasa almaıtyn jalǵyz adamy osy Parvýs edi. Basqalarǵa kelgende, Lenın eshteńeden taıynbaıtyn. Marksızmdi onyń aıtqanyndaı emes, basqasha paıymdaǵandardy beldese ketkende «jermen-jeksen» qylatyn. «Malaı, qul, jaldap, silimtik, jezókshe, satqyn» – polemıka kezindegi Lenınniń sózdik qory negizinen osylar bolatyn. Alaıda, ol eshqashan Parvýsqa aýyzsha da, jazbasha da qarsy kelmeıtin. Kerisinshe, «uly ustazdyń» bir de-bir sózin qalt jibermeı tyńdaıtyn. Anda-sanda ǵana «Bul arhıreakııalyq nárse! Biraq, dıalektıkalyq turǵydan alǵanda, naqty marksızm degenimiz osy!» der edi bolashaq kún kósem. Parvýstyń paıymyndaǵy naqty marksızm degenimiz tómendegideı edi: marksıstik jargonda «álemdik revolıýııa» dep atalatyn álemdik ústemdikke bir ǵana jolmen – álemdik qarjy júıesin qolǵa alý arqyly ǵana jetýge bolady. Onyń uǵymynda, bul úshin eski qarjy júıesin qıratyp keregi joq, tek aqyryndap sol júıege enip, sońynda tutastaı óz qolyńa qaratyp, óz maqsattaryńnyń jolyna sodan soń ǵana baryp jumsaý qajet. Al, ol úshin eń áýeli ekonomıkasy damyǵan bir baı eldi jaýlap, ol eldiń barlyq baılyǵyn, qozǵalatyn-qozǵalmaıtyn bar múlkin aqshaǵa aınaldyryp, ol aqshany álemdik qarjy júıesine engizý qajet. Al, eger aqshanyń somasy jetkilikti bolsa, onda dúnıeni, búkil álemdi ózińniń ıdeologııańa baǵyndyrýyńa bolady. Álbette, alǵashqy kezeńde jappaı qyrǵyn, aıaýsyz terror kerek bolady. Alaıda, «proletar dıktatýrasy», «tap kúresi», «kúni ótken taptar», «jalpyǵa birdeı teńdik», «bostandyq» sııaqty jarnamalardy ornyn taýyp paıdalana bilse, qandaı qylmysty da aqtap, jabýǵa bolady. Kóz qataryńda temirdeı tártip bolýy kerek, eshqandaı alalyqqa jol joq, basshylardyń ómiriniń, turmysynyń jaı-japsary barynsha qupııa bolýy kerek, sodan soń birtindep basshylar qudaı dárejesine kóterilýi kerek.
Bul áli revolıýııa emes, qatal jarlyqtar syryn bildirip alǵan adamdy dereý joıý týraly qupııa nusqaýlar emes edi. Bul bar bolǵany ıýrıhtyń uıadaı kafelerindegi mamyrajaı otyrystar edi. Alaıda, bolashaq revolıýııanyń senarııi aqyryndap maǵlum bola bastaǵan. Birden daý-damaı týdy. Parvýs álemdik revolıýııanyń birinshi kezeńin iske asyrý úshin Reseıden qolaıly jer joq dep tapsa, Lenın buǵan úzildi-kesildi qarsy bolǵan edi. Lenın Reseıden eshteńe de shyqpaıdy dep eseptese, Parvýs kerisinshe, Reseıde bolmastyń ózin boldyrýǵa bolady dep eseptedi. Mine, orys-japon soǵysynda jeńilip, óziniń maqtanyshy – alyp flotynan aırylǵan myń jyldyq Reseı tolqyp ketkende, Parvýstyń aıtqany keldi. Syrtqy soǵystarda únemi jeńiske jetip, ımperııalyq meımanasy tasyǵan halyq, patsha áýletine, bılik júıesine bul masqara jeńilis pen qorlyqty bitimdi keshire almady. Japondardan eki mıllıon fýnt sterlıng aqsha alǵan Parvýs 1905 jylǵy revolıýııanyń rýhanı kósemi men basshysyna aınaldy. («Japon aqshasynan» Lenınge de biraz nápaqa buıyrdy. Ol aqshaǵa Lenın RSDRP-niń 3-sezin ótkizgen edi). Al, Lenın shet elde otyryp, bir boqtap, bir súısinip, Parvýstyń Reseıdegi áreketin qalt jibermeı qadaǵalap otyrdy.
Parvýstyń tásili qarapaıym bolatyn: qandaı eldegi bolmasyn revolıýııa – eń áýeli astanadaǵy revolıýııa. Shet aımaqtar tek jańǵyryq qana beredi. Parvýstyń bul kezeńdegi tyndyrǵany ushan-teńiz. Halyqtyń soǵysqa degen narazylyǵyn týdyratyn neshetúrli urandar. Bankterdi tonaý. Kronshtadt, Sevastopol, Sveaborgtegi ereýilder. «Potemkın» men «Ochakov» áskerı kemelerindegi matrostardyń kóterilisi. Al, osy ylańnyń ishindegi eń «biregeıi» – álbette, «Qandy jeksenbi». Parvýstyń urandaryna ergen halyq 1905 jyldyń 9-qańtary kúni Qysqy saraıǵa qaraı sherý tartqany belgili. Ereýilshiler Qysqy saraıdy qorshap turǵan áskerge taıaq tastam taqap kelgende, Aleksandr parkiniń aǵashtaryna shyǵyp alyp otyrǵan Parvýstyń terrorısteri áskerlerge qarsy oq jaýdyrǵan. Sasyp qalǵan ofıerlerge ereýilshiler tegis qarýlanyp kelgen sııaqty kóringen. Sodan soń olar da atýǵa jarlyq bergen. «Qandy jeksenbi» osylaı uıymdastyrylǵan edi. Lenın Shveıarııadan qadaǵalap, ustazynyń kemshilikterin de baıqap, jipke tizip otyrdy. Parvýs barlyǵyn da tamasha uıymdastyra bildi. Tek bir ǵana qate jibergen. Birden jappaı terror bastaı almady. Sol sebepti jeńilip shyqty. Ustalyp, Sibirge aıdalǵan Parvýs etaptan qashyp … Túrkııadan bir-aq shyqty. Bul jerde ol birden jas túrikter úkimetiniń ekonomıka jáne qarjy jóninen keńesshisine aınaldy. Osy jerde ol mıllıondaǵan paıda taýyp, bankter men kartelderdiń halyqaralyq klýbynyń múshesi bolyp, kerekti baılanystar ornatqan edi. Alaıda, osy sharýalarmen aınalysa júrip, Parvýs, óziniń basty muraty – Reseı ımperııasyn qulatýdy bir sátke de esinen shyǵarǵan emes. Shynyn aıtý kerek, bul kezde halyqaralyq bedelinen tolyqtaı aırylyp bolǵan Osman ımperııasyn ekonomıkalyq apattan qutqarǵan jalǵyz adam osy Parvýs edi. Trokııdiń sózimen aıtqanda, Parvýstyń ulanǵaıyr aqyly orys ımperııasynyń tamyryn shapqan baltadan, endi túriktiń shynaryn órkendetken kúrekke aınaldy. Álbette, Parvýs óziniń paıdasyn eshqashan umytqan emes, bul kezde ol qanshama bankter, saýda júıelerin qurdy, alyp aqsha somalaryn sýdaı sapyrdy. Al, bul kezde Lenın men onyń at tóbelindeı jaqtastary emıgraııada ólmestiń kúnin kórip otyr edi. Kamo (armıan terrorısi Ter-Petrosıan) men Koba (grýzın terrorısi Iosıf Djýgashvılı, keıinnen jarty dúnıeni bılegen murtty patsha, Stalınniń revolıýııaǵa deıingi búrkenshik aty «Koba» bolatyn) kezekti bankti tonaý kezinde ustalyp, Sibirge aıdalǵan. Lenınniń sheshesi qaıtys bolǵan. Sonymen, Reseıden keletin aqshalaı kómek toqtaǵan. Bolashaq orys revolıýıonerleri meıirimdi shveıar soıalısteriniń moınynda masyl bolyp otyrǵan kezi edi.
Alaıda, Parvýs Lenındi bir sátke de esinen shyǵarmaıtyn, sebebi ózi josparlaǵan isti Lenın ǵana oryndaı alatynyn biletin.
Dál osy sátte Saraevoda avstrııalyq prın Ferdınand óltirilip, Birinshi dúnıejúzilik soǵys bastaldy (Reseıdiń barlyq dıplomatııalyq qatynastardy úzip, Germanııaǵa soǵys jarııalaǵanyn estigende Aleksandr Parvýs óz qulaǵyna ózi senbeı, qýanǵannan meńireıip otyryp qalǵan desedi). Parvýs dereý iske kiristi. Enver-Pasha bastaǵan jas túrikter úkimetin Germanııa jaǵynda Reseıge qarsy soǵysýǵa kóndirdi. Osylaısha Reseıdi Qara teńiz ben ońtústik taraptan bitep tastaǵan ol endi «soıal-demokrattarǵa» soǵady. Osy jerde Parvýs altyn júzikteri men gaýhar túımelerin jarqyratyp otyryp, «soıalıstik» qozǵalystyń kezekti mindetterin jaıyp salǵanda, onyń tipti burynǵy partııalas joldastarynyń ózderi úreıden meńireıip qalyp edi. Jańa «teorııanyń» maǵynasy tómendegideı bolatyn: soǵysty kimniń bastaǵanyn anyqtap, áýrelenip keregi joq. Álemdik ımperıalızm ondaǵan jyldar boıy osy qasap qyrǵynǵa daıyndalǵan, sol sebepti soǵysty áıteýir bireý bastaý kerek bolǵan. Eshkimge keregi joq aqıqattardy izdep, ýaqyt ketirip keregi joq, soıalıstik turǵydan oılap, úırenýimiz kerek. Álemdik proletarıat, bolyp jatqan soǵysty óz paıdasyna asyryp, kimniń jaǵynda soǵysý kerek ekenin sheship alýy kerek. Álemdegi eń kúshti soıal-demokratııa – ol Germanııanyń soıal demokratııasy. Soıalızm Germanııada kúırese – barlyq jerde kúıreıdi. Iaǵnı, álemdik soıalızm jeńiske jetý úshin, barlyǵy Germanııaǵa kómektesýi kerek. Dálirek aıtqanda, búkil álemniń jumysshy taby orys arızmine qarsy kúresýi kerek. Nemese, odan da anyq qylyp aıtsa, «Germanııanyń jeńisi – soıalızmniń jeńisi!».
Qalaı bolǵanda da, Lenın bul jospardyń minsiz jospar ekenin moıyndady.
Bul kezde Parvýs Berlınge kelip, nemisterge Reseıdi joıýdyń josparyn jaıyp salǵan. Birinshi kezeńde patshany taqtan taıdyrý kerek. Aqsha bolsa boldy. Búkil álemniń soıalıstik jáne lıberaldyq baspasózin orys patshasyna qarsy kampanııaǵa jumyldyrýǵa bolady. Óte qarapaıym shema. Patsha – soǵysty bastap bergen adam, mıllıondap ólgen ásker, úzdiksiz jeńilis – barlyǵy sonyń moınynda. Imperatrıa – nemistiń qyzy, ıaǵnı, shpıon. Qarabaıyrlaý, biraq, Reseıge jarap jatyr. Patshazada Alekseı gemofılııa degen emi joq aýrýǵa shaldyqqan, kóp uzamaı óledi. Iaǵnı, dınastııa osymen úziledi. Kileń býrjýazııalyq lıberaldardan turatyn Memlekettik Dýma bundaı qarmaqty birden qabady. Al, patsha taqtan taısa boldy, sol patshanyń tulǵasymen ǵana el bolyp turǵan Reseı bir-aq sátte kúıreıdi. Al, ekinshi kezeńde barlyǵy da ońaıyraq bolady. «Jer – krestıandarǵa berilsin!» degen uran shashylsa boldy, krestıandar pomeıkterdiń jerin kúshpen tartyp ala bastaıdy, al, soldattar ofıerlerdi qyryp salyp, top-top bolyp jer bólisý úshin elge qashady. Sonymen, armııa – kúıregen, ónerkásip pen aýyl sharýashylyǵy ońalmastaı bolyp qıraǵan. Osy kezde solshyl ekstremıster bılikti basyp alady da, Germanııamen bitim jasasyp, ımperııanyń kúıregenin tıisti qujattarmen zańdastyryp tastaıdy. Árıne, aldyn-ala barlyǵyn boljaý múmkin emes, sondyqtan, ekstremıster Germanııadan áskerı kómek kútedi.
Nemister jospardy birden qabyldaǵan, sebebi, bul jospardy usynyp otyrǵan áldebir kelimsek alaıaq emes, neshetúrli bulǵaq pen qandy jeksenbilerdi uıymdastyra biletin, Birinshi Orys Revolıýııasynyń ákesi – Parvýstyń ózi edi. Tek jospardyń qansha aqsha turatynyn suraǵan. 50 mıllıon altyn marka degen barlyǵyn aldyn-ala eseptep qoıǵan Parvýs (álbette, bul aqshanyń kem degende jartysy óz qaltasyna túser edi). Túkke turmaıtyn aqsha. Bir kemeniń quny. Nemisterdi alańdatqan basqa nárse edi. Romanovtar áýleti qulaǵanda bos qalǵan patsha taǵyna Parvýstyń ózi otyrǵysy kelip júrgen joq pa eken? Orys qoǵamy, áleýmettik pikir, eldegi eń zor bılikke joıyt otyrǵanyna kóne qoıar ma eken?
O, Parvýs bundaı pendeshilikten joǵary bolatyn. Birinshiden, orys qoǵamy týraly onyń óz pikiri bar edi. Ekinshiden, nemisterge belgisiz, jospardyń qupııa bóliminde Reseıde qandaı da bolmasyn áleýmettik pikirdi túbegeıli joıý jaıynda arnaıy nusqaýlar bar bolatyn. Úshinshiden, jáne bul eń basty sebep, Parvýs Reseıge endi qaıtqysy kelmeıtin, búkil orys halqy taqqa otyr, patshamyz bol dep jalynsa da. Sebebi, bul kezde Parvýs tym baı, tym qurmetti adamǵa aınalǵan (qolastynda qanshama bankteri, akıonerlik qoǵamdary, temir joldar men teńiz joldary, kememen tasymaldaý kompanııalarynyń akııalarynyń deni, taǵy da qanshama qısaby joq baılyq bar edi). Alaıda, onyń Reseı patshasynyń taǵyna laıyqtaǵan óz adamy bar bolatyn. Ol adam – Lenın edi. Eshqashan eshteńeden taıynbaıtyn, qandaı qylmysqa bolsa da bara alatyn, qandaı qylmysty bolsyn marksıstik demagogııamen aqtap shyǵa alatyn jyrtqysh. Parvýstyń josparlaǵan isin Lenın ǵana jerine jetkize alar edi.
Reseıden túk te shyqpaıdy degen edi Lenın alǵashynda. Batys Eýropadan bastaý kerek. Eshkim de Reseıde Markstyń úlgisindegi soıalızmdi qurý kerek dep mindet qoıyp otyrǵan joq qoı, dep jaýap berdi Parvýs. Biz tek Reseıdiń aqshasyn alamyz da, álemdik revolıýııa jolyna jumsaımyz. Eshteńe de shyqpaıdy! Reseı — qaryzǵa belshesinen batqan kedeı el. Nemene senderdi bireý patshanyń qaryzdaryn tóle dep qystap jatyr ma? Al, kedeılikke kelsek… Reseıdiń búkil qaltasyn tintse, jeterlik aqsha tabylady. Al, nemister nemenege kerek? Nemister kómek qylý úshin kerek. Armııany kúıretemiz, al, ózimiz áskerdi qaıdan alamyz? Armııa kerek, biraq, orys armııasy emes. Sebebi, orys armııasy jeme-jemge kelgende bizdi satyp, orys jaǵyna shyǵady. Sodan soń barlyǵymyzdy qyrady. Nemistiń aıasynda isimizdi tyndyramyz, nemisti paıdalanyp taıyp turamyz. Sodan soń? Sodan soń Reseıden alyp shyqqan aqshamen, biz, búkil Eýropany satyp alamyz. Álemdik revolıýııa degen osy Túptep kelgende, «Beıbitshilik jáne jer!» degen qarapaıym jarnamamen barlyq isti tyndyrýǵa bolady…
Mine, «álemdegi eń alǵashqy» «jumysshy – krestıan memleketiniń» «ókiletti ókildigin» Berlınniń Sılez vokzalynda osy ózimiz áńgime etken Aleksandr Parvýs qarsy alǵan edi.
Barlyǵy qýanyshty edi. Jospar oıdaǵydaı oryndalyp jatyr. Bári sátimen bastalǵan eken, endi sátimen aıaqtalýǵa jazsyn.
Shákirttiń ustazǵa alǵashqy esebi…
Berlınniń ortalyq Ýnter den Lınden kóshesinde 1914 jyldan beri bos turǵan orys elshiliginde jumys bastaldy. Bul 1918 jyldyń 20-sáýiri kúni edi (aıta ketý kerek, 20-sáýir – Adolf Gıtlerdiń týǵan kúni. Ol kúni bolashaq fıýrer batys maıdannyń transheıinde otyr edi).
Ústel ústinde mármár kúlsalǵyshtarda tútindegen qymbat sıgaralar, saksonnyń farfory, bogem hrýstali. Kofe men qymbat lıkerler. Iske kelgende qatań talapshyl Parvýstyń ózi revolıýııa bastalǵannan bergi alty aıdyń ishinde Qarjy narkomaty men Halyqtyq banktiń tyndyrǵan ulanǵaıyr jumysyna rıza bolǵan.
1897 jyly (altyn aqshanyń shyǵaryla bastaǵan jyly) Memlekettik qazynadarlyq: 11 mıllıon 900 myń dana 15 rýbldik altyn tıyn (jalpy somasy 178 mıllıon 500 myń rýbl) shyǵarypty. Onyń 900 mıllıon 500 myńy basyp alynypty (jalpy somasy 142 mıllıon 500 myń rýbl).
Osylaısha mıllıondap shyǵarylǵan 7 rýbl 50 tıyndyq, 5 rýbldik altyn aqsha.
1898… 1899… Bes-on – jıyrma – elý – júz franktik altyn tıyndar, altyn soveren, altyn gıneıa, shveıarlyq altyn frank, býma-býma amerıkandyq dollarlar, fýnt sterlıngter, shet el bankteriniń Reseıde saqtaýda turǵan altyn aktıvteri, shet elden alynǵan qaryzdy qamtamasyz etetin orystyń kepil altyny, mıllıondaǵan dollarǵa oblıgaııalar, qundy qaǵazdar, kez-kelgen sátte qunyn tóletip alýǵa bolatyn mıllıondaǵan vekselder, atylǵan adamdardyń qolynan sheship alǵan altyn júzikter, gımnazıst qyzdardy óltirip qulaqtarynan etimen qosa sydyryp alǵan altyn syrǵalar, krestıandardyń úılerinen tabylǵan altyn bilezikter… mıllıondaǵan altyn aqsha… altyn ózen… altyn teńiz…
Qalyń erinderi jybyrlap eseptep otyrǵan Parvýs tunjyrap ketti. Az! Budan, kem degende, bes ese kóp bolý kerek.
Ýaqyt az boldy. Mine, mynaý ken baılyǵy, túrli-tústi metaldar jóninen málimet. Sondaı-aq, qymbat bulǵyn jáne basqa ań terileri jóninde málimet. Ulanǵaıyr qoımalar tola qymbat teriler. Sodan soń neshe ǵasyr shapsań da taýsylmaıtyn Sibirdiń taıgasy, Qıyr Shyǵys ormandary.
Bul aıtylǵan baılyqty Reseıdi túbegeıli jaýlaǵanda ǵana ıgerýge, alýǵa bolady. Al, ázirge onda qansha otyratyndaryń belgisiz, qansha ýaqyttaryń bar ekeni (tonaý men talaýǵa) belgisiz, sondyqtan, qazir alýǵa eń qolaılysy, eń ońaıy – aqsha, altyn dedi Parvýs. Budan da qattyraq, qajyrly, alymdy, júıeli jumys isteý kerek.
Aqyl úırete otyryp Parvýs, toǵyz oryndy sandardy tasqaıaqsha qaǵystyrǵan esebinen jańylǵan joq. Kenet uly qarjyger-fınansıst shalqaıa bere «ókiletti ókilderge» qarap, ókine bas ızegen. Aqsha jetpeıdi!
Sandar sáıkespeıdi. Múmkin emes! Qalaı múmkin emes? Qarańyzdar. Jetisken ekensińder Jetpis bes… joq, jetpis segiz mıllıon altyn aqsha jetpeıdi.
Dereý tergeý bastaldy. Moskvaǵa telegrammalar ushty. Iske Dzerjınskııdiń ózi kiristi. Tergeýdiń nátıjesi tańqalarlyqtaı edi. Altyn áldebir Skandınavııa bankteri arqyly múldem basqa jaqqa ketip jatyr. Kináliler de kóp uzamaı tabyldy: Ýrıkıı, Volodarskıı jáne Kronshtadt ChK-niń bastyǵy, knıaz Andronnıkov.
Andronnıkov sytylyp shyqty, Ýrıkıı men Volodarskıı, «tártip buzǵany» úshin atyldy.
Sodan keıin… qyzyl terror bastaldy.
Osy kúni keıbir zertteýshiler qyzyl terrordy týdyrǵan áldebir «obektıvtik sebepterdi» izdep «taýyp» jatady. Al, shyndyǵynda, qyzyl terrordyń eshqandaı obektıvtik sebebi joq. Dálirek aıtqanda, sebep bar. Ol – Aleksandr Parvýstyń «Az» degen jalǵyz aýyz sózi. Az! Reseıden altyn men aqsha az jınalǵan. Berlındegi, jyn-peri úkimettiń «ókiletti ókildiginiń» jyn-peri ustazǵa bergen esebinde, Reseıden alynǵan (tonalǵan) aqshanyń kólemi – 2,5 mıllıard altyn rýbl. Biraq bul az. Parvýstyń esebinde budan kem degende bes ese kóp bolý kerek. Iaǵnı, 12,5 mıllıard altyn rýbl. Bul 1913 jylǵy kýrs boıynsha. Al, dollardyń qazirgi qunyn eske túsirsek, onda sol kezdegi Reseıden bolshevıkterdiń qansha aqsha alyp shyqqanyn elestetýdiń ózi qıyn. Biraq, báribir az eken. Budan bes ese kóp bolý kerek. Iaǵnı, on myńdaǵan, júz myńdaǵan adamdar aqshalaryn bermeı, jasyryp otyr. Ony ne isteý kerek? Árıne, qyrý kerek te, aqshasyn alý kerek. Mine, qurmetti oqyrman, kóptegen zertteýshiler zerttep, aqylyn tozdyryp júrgen qyzyl terrordyń bar máni men maǵynasy, bar maqsaty osy-aq edi. Áńgimemizdiń basynda, revolıýııanyń birinshi kúni-aq, bolshevıkterdiń qatań tapsyrmasy boıynsha úı komıtetteri (domovye komıtety) bar turǵyndardy (dálirek aıtqanda, búkil Reseıdiń qala halqyn) tıisti, kerekti málimetimen qosa jipke tizip bergenin aıttyq. Iaǵnı, chekısterdiń qolynda búkil halyqty esepke alǵan aınymas qujat bar. Osy qujatqa sáıkes Reseıde adamzat tarıhynda bolmaǵan qandy qyrǵyn bastaldy. Bul kezde bolshevıkterdiń qolastyndaǵy terrıtorııada «sovetter bıligi» endi «tótenshe komıtetterdiń» (VChK) bıligimen almastyrylǵan. Endi baı, aýqatty bolý shart emes. Aq gvardııanyń qatarynda «jumysshy-krestıan» bıligimen kúresý shart emes. Endi myna dúnıege adam bolyp jaratylýyńnyń, adam bolyp kelýińniń ózi keshirilmes kúná, sumdyq qylmys. Seni atý úshin osynyń ózi jetip jatyr. Áıteýir, keýdeńde janyń bolsa boldy. Qarýlanǵan bolshevıkter tún ishinde kez-kelgen úıge kirip, onda otyrǵan adamdardyń baryn sypyryp tonap, ózderin atyp kete beretin bolǵan. Ondaǵan myń, júzdegen myń adamdy qalanyń syrtyna aparyp atty, ormanǵa aparyp atty. Kóshede atty, úıinde atty. Tek qana atý, atý, atý.
Korneı Chýkovskııdiń qyzy jazýshy Lıdııa Chýkovskaıadan birde «Siz terrordyń kezinde bolshevıkterdiń qylmysyn jazbaı, ertegi, qııaldardy jazǵanyńyz ne?» dep surapty. Sonda Lıdııa Chýkovskaıa «Men terror kezinde ózimniń kórgen tústerimdi ǵana jazdym. Al, bolyp jatqan ómir shyndyǵy meniń ǵana emes, jalpy adamnyń aqylyna syımaıtyn edi» dep jaýap beripti.
Bolshevıkter neni kámpeskelese de «jumysshylarǵa úlestirý úshin» dep alǵan. Altyn men asyl tastar tıisti jerlerge ótkiziledi, al, qalǵany alypsatarlardyń qolyna tabystalady. Sodan soń saýda kezinde, ıaǵnı, bolshevıkterden alǵanyn satyp júrgen kezinde alypsatarlar satyp alýshylarymen, sol mańaıda saýdanyń kýási bolyp turǵan adamdarmen qosa ustalyp atylady. Sońǵylary – alyp-satarlar týraly habar bermegeni úshin, ıaǵnı, alypsatarlyqqa jol bergeni úshin atylady. Alaıda, bul tómengi deńgeıde bolyp jatqan qandy qylmystar edi. Al, joǵary deńgeıde barlyǵy basqasha, «salıqaly» negizde jasalatyn. Shet el bankinde tyǵýly jatqan aqshasy bar dep joramaldanǵan adammen ashyq saýda jasalatyn. «Siz aqsúıek áýlet, nemese aýqatty, baı bolǵandyǵyńyz úshin ǵana ólim jazasyna kesilgen adamsyz, alaıda, bizdiń gýmandy (!), adamshyl (!) úkimetimiz qınala otyryp, sizdi amalsyz bosataıyn dep otyr. Nebary 400 myń fýnt sterlıng nemese basqa valıýtamen bizge aqsha tóleńiz, sonymen bossyz, shet elge kete beresiz» der edi oǵan chekıster. Senip qalyp, aqshasynyń tyǵýly jatqan jerin kórsetken adam dereý atylatyn (álbette, aqshasy «álemdegi eń alǵashqy» «jumysshy-krestıan memleketiniń» esebine alynady). Aıyby – aqshany jasyrǵany. Al, senbeı, aqshasyn bermeı qasarysqandardy ortaǵasyrlyq azaptardan ótkizip baryp, búkil úı-ormanymen atatyn bolǵan (aqshasyn berse de, bermese de). Al, tabandap berilgenderdi 1934 jylǵa deıin abaqtyda ustap, mıllıondaǵan altyn aqshalaryn shym-shymdap, syǵymdap alǵan.
Biraq, moıyndaý kerek, keıbir adamdardy bolshevıkter sózinde turyp qoıa beripti, sebebi, alynǵan aqshanyń somasy aqylǵa syımastaı edi, bul kezde korrýpııa, jemqorlyq jaılaǵan tótenshe komıtettiń «ardagerleri» nápsini jeńe almaıtyn (nápsimen kúresýden qalǵan). Bul tarapta Petrograd ChK-sy, ásirese, kózge túsken.
Talasbek ÁSEMQULOV,
«Almaty aqshamynan»
