Jahan jappai küresıp jatqan jauyz dertke qarsy vaksina oilap tabyldy. Är eldıŋ ǧalymdary qolynan kelgenşe qalyspai, jarysa jasap jatyr. Qazaqstanda koronovirusqa qarsy ekpe saldyru aǧymdaǧy jyldyŋ 11 aqpanynda bastalypty. Alaida, Qazaqstannyŋ belsendılıgı özge eldermen salystyrǧanda tömen bolyp tūr. Aqparat aǧymy toqtausyz almasyp otyratyn sifrlı tehnologiialar zamanynda jelıdegı alaiaqtar halyq sanasyna ürei salyp ülgerıp jür. Äleumetık jelılerde taralyp jürgen feik aqparattardy kündelıktı közımız şalyp qalady. Qazaqstanda jalǧan aqparat taratuşylarǧa 20 AEK kölemındegı aiyppūl töleuden bastap 7 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyru jazasy qarastyrylǧan. Alaida, zaŋ halyq arasyda dürbeleŋ saluşylarǧa tosqauyl bola almai otyr.
«Vaksina - chip, vaksina adam DNK-syn özgertedı, bedeulık, 2 jyldan soŋ bärımız ölemız, ne üşın vaksina tegın?» Rasynda da solai ma? Vaksina terminı jaŋadan oilap tabylǧan joq. Medisinalyq praktikada qoldanysta jürgenıne jüzdegen jyldar öttı. Eŋ alǧaş aǧyşyn därıgerı E.Djenner siyr şeşegın adamǧa egıp kördı. Vaksina terminı de soǧan bailanysty latynnyŋ vacca – siyr, vaccınus – siyrdıkı sözderınen jasalǧan. Osy şeşek atty jūqpaly auru XX ǧasyrdyŋ özınde 300 mln-ǧa juyq adamnyŋ ömırın jalmaǧan eken. Al oǧan deiıngı ǧasyrlarda qanşa adamnyŋ qauıptı aurudyŋ sebebınen ajal qūşqanyn anyqtau mümkın emes. Şamamen jūqtyrǧandardyŋ 30%-y auyr simpomdar äserınen qinalyp köz jūmǧan, al aman qalǧandardyŋ denesın ömır boiy ketpeitın taŋbalar japqan. Ärine, būl vaksina oilap tabylǧanǧa deiıngı jaǧdai. Ǧasyrlar boiy türlı eksperimentter jasalynyp, ömırlerdı jalmap jatqan auruǧa qarsy em ızdeldı. Siyr şeşegınıŋ adam üşın qauıpsız ekendıgın alǧaş qarapaiym fermerler baiqaidy. Būl qūbylysty zerttegen joǧaryda atalyp ötken ǧalym E.Djenner 1796 jyldyŋ 14 mamyrynda 8 jasar fermerdıŋ ūly Djeims Fippske eŋ alǧaşqy vaksinany salady. Sättı aiaqtalǧan eksperimentke Korolevstvalyq ǧylymi ortalyq kümänmen qaraǧanymen, britandyq äskerler tolyq egılıp, auru sap tiylǧan sätten bastap, emdeudıŋ jaŋa täsılı qoldau tapty.
Jüz jyl ötken soŋ Lui Paster Djennerdıŋ qūrmetıne «vaksina» terminın qoldanysqa engızedı. Bıraq, kedei elderde vaksina saldyru mümkındıgı bolmaǧandyqtan 50 jylǧa juyq ölım sany azaimai kelgen edı. Alaida, 1967 jyly DDSŪ ūiymdastyruymen vaksinsiialau baǧdarlamasy ötkennen keiın, adamzat şeşek auruyn tolyqtai jeŋdı. Eŋ soŋǧy şeşekpen auru 1970 jyldary tırkelgen eken, odan keiın bır de bır derek joq. Qazır qauıptı virus tek zerthanada saqtauly.
Ötken ǧasyrda poliomielit auruy talai balanyŋ ömırın jalmady. Virus auyz arqyly organizmge tüsıp, ökpenı jäne jüike jüiesın jansyzdandyrady. Poliomielit auruynyŋ syrtqy belgılerı joq bolǧandyqtan, virus 1905 jyly ǧana şved därıgerı İvar Vikmannyŋ zertteu nätijelerı barysynda aşyldy. 1952 jyly amerikandyq vrach Djonas Salk auruǧa qarsy vaksina oilap tapty. Al 1961 jyly Dj.Salktyŋ ärıptesı Albert Seibin vaksinanyŋ ışuge bolatyn türın jasap şyǧardy. 1988 jyly DDSŪ poliomielittı joiu maqsatynda baǧdarlamanyŋ qolǧa alynǧandyǧyn jariialaidy. 1994 jyly AQŞ, 2000 jyly Qytai, Japoniia, Oŋtüstık Koreia, 2002 jyly Europa, 2014 jyly Oŋtüstık-Şyǧys Aziia özderınıŋ būl aurudan azat bolǧandyqtaryn jariialady. Ekspertterdıŋ saraptama nätejielerı boiynşa poliomielit auruyna qarsy vaksina arqasynda jarty milionǧa juyq adam tırı qalǧan, 18 million adam jüre alady. Qazırde būl auru oşaqtary Auǧanstan, Päkıstan, Nigeriia elderınde ǧana bar. Jylyna şamamen ondaǧan oqiǧa ǧana kezdesedı.
Qyzylşa auyruyna qarsy vaksinanyŋ oilap tabylǧanyna 60 jyldan asa uaqyt ötse de, ölım-jıtım sany azaimai keledı. Oǧan sebep, feik aqparattar.
Auru jötel men tüşkıru kezınde, auru adammen qarym-qatynasta bolǧan kezde jūǧady. Dene temperaurasynyŋ joǧarylauymen bastalady da, denede börtpelerdıŋ paida boluymen jalǧasady. Adam ömırıne qauıp töndıretın auyr türınde ış ötu, pnevmoniia, midyŋ qabynuy belgılerı baiqalady. Vaksina oilap tabylǧanǧa deiın osy auru jylyna ortaşa eseppen 2,6 mln adamnyŋ ömırın jalmap otyrǧan. Alaida vaksina oilap tabylǧan soŋ da adamzat qyzylşany tolyqtai jeŋgen joq. Sebebı, qyzylşa öte tez jūǧatyn auru bolǧandyqtan, tolyqtai jeŋu üşın bükıl adamzattyŋ 95%-y ekpe aluy kerek. Soŋǧy kezde AQŞ pen Europada auru tym örşıp barady. Oǧan sebep internet arqyly tez taraǧan ekpege qarsy toptardyŋ ideialary. Ol ideiaǧa negız bolǧan britandyq därıger Endriu Ueikfildtıŋ 1998 jyly jaryq körgen dauly maqalasy edı. Maqalada «qyzylşaǧa, parotitke, qyzamyqqa qarsy ekpeler balalardy autizmge şaldyqtyrady» dep körsetılgen. Keiınnen būl fakt joqqa şyǧarylyp, E.Uekfil lisenziiasynan aiyrylǧanymen, jalǧan aqparat ūmytyla qoimady.
19 ǧasyrda tuberkulez Evropadaǧy eresekterdıŋ törtten bırın ajal qūştyrdy. 1882 jyly R.Koh tuberkulez tudyratyn mikrobakteriany bölıp alyp, tuberklin jasap şyǧardy. Tuberkulin jasap şyǧarylǧan kün 20 nauryz DDSŪ şeşımımen Bükılälemdık tuberkulezben küres künı bolyp şeşıldı. Tuberkulezdıŋ auyr türlerın boldyrmaudyŋ, aldyn aludyŋ şeşımı alǧaş 20 ǧasyrdyŋ basynda fransuz ǧalymdary Alber Kalmett pen Kamil Geren siyrdan alynǧan virus nätejiesınde vaksina oilap tapqan kezde tabyldy. Adamzat qazır tuberkulezdı tolyqtai jeŋgen joq, bıraq ol aldyn aluǧa, emdeuge bolatyn auruǧa ainaldy, ölım-jıtım sany da azaidy.
Vaksinalardyŋ jasap şyǧarylu hronologiiasy:
• 1796 – Edvard Djenner alǧaşqy vaksinany jasap şyǧardy
• 1880 – Lui Paster tyrysqaq auruyna qarsy alǧaşqy vaksinany jasap şyǧardy;
• 1885 – Lui Paster men Per Ru qūtyruǧa qarsy vakina oilap tapty;
• 1890 – Emil fon Bering jasap şyǧarǧan sırespege qarsy alǧaşqy vaksina;
• 1892 – Vladimir Havkin jasap şyǧarǧan tyrysqaqqa qarsy vaksina;
• 1896 – Almrot Rait, Rihard Pfeiffera jäne Vilgelm Kol jasaǧan ış süzegıne qarsy alǧaşy vaksina;
• 1897 – Vladimir Havkin jasap şyǧarǧan obaǧa qarsy vaksina;
• 1897 – Ernest Diuşennen obaǧa qarsy alǧaşqy antibiotik;
• 1921 – Albert Kalmetten tuberkulezge qarsy alǧaşqy vaksina;
• 1923 – Kül auruyna qarsy alǧaşqy vaksina, jasap şyǧarǧan: Gaston Ramon, Emil fon Bering, Kitasato Sibasaburo;
• 1924 – Djordj Dik pen Gledis Dikten qyzamyqqa qarsy alǧaşqy vaksina;
• 1924 – Gaston Ramon, K. Soller i P. Deskombadan sırespege qarsy alǧaşy ölı virustan jasalǧan vaksina;
• 1926 – Leil Denmarktan kökjötelge qarsy alǧaşqy vaksina;
• 1932 – Maks Teiler men Jan Legr jasap şyǧarǧan sary bezgekke qarsy alǧaşqy vaksina;
• 1937 – Börtpe süzekke qarsy Rudolf Vaigl, Liudvig Flek jäne Hans Sinssera oailp tapqan vaksina;
• 1937 – Tūmauǧa qarsy alǧaşqy vaksina, Anatolii Smorodinsev oilap şyǧarǧan;
• 1941 – Kene ensefalitıne qarsy alǧaşqy vaksina, Anatolii Smorodinsev oilap tapty;
• 1951 – Bruselezge qarsy vaksina;
• 1952 – Hilari Koprovskii oilap tapqan poliomielitke qarsy vaksina;
• 1954 – Japondyq ensefalitke qarsy ekpe;
• 1954 – Topalaŋǧa qarsy alǧaqy ekpe;
• 1957 – Adenovirusty infeksiiaǧa qarsy alǧaşqy vaksina;
• 1961 – Alǧaşqy poliomielitke qarsy ışke qoldanuǧa arnalǧan vaksina, A.Seibin vaksina avtory;
• 1963 – Qyzylşaǧa qars alǧaşqy vakina;
• 1967 – Parotitke qarsy alǧaşqy ekpe;
• 1970 – Qyzamyqqa qasy ekpe;
• 1977 – Pnevmokokkqa qarsy alǧaşqy ekpe;
• 1978 – Meningokkokkqa qarsy alǧaşqy ekpe;
• 1981 – V gepatitıne qarsy ekpe;
• 1984 – Jelşeşekke qarsy ekpe;
• 1985 – Gemofildı taiaqşalarǧa qarsy alǧaşqy ekpe;
• 1989 – Ku-qyzbasyna qarsy alǧaşy vaksina;
• 1991 – A gepatitıne qarsy alǧaşqy vaksina;
• 1998 – Laim auruyna qarsy vaksina;
• 1998 – Rotavirusqa qary ekpe;
• 2003 – Tūmauǧa qarsy alǧaşqy sprei vaksina;
• 2006 – Papilloma virusyna qarsy aǧaşqy ekpe;
• 2012 – E gepatitıne qarsy alǧaşqy ekpe;
• 2012 – Tūmauǧa arnalǧan alǧaşqy tört valenttı vaksina;
• 2015 – Enterovirus 71-ge qarsy vaksina;
• 2015 – Bezgekke qarsy vaksina;
• 2015 – Ebola virusyna qarsy ekpe;
• 2015 – Denge qyzbasyna qarsy vaksina;
Adamzat tarihynda epidemiiaǧa ūşyrau alǧaş ret emes. Är zamanda är türlı qauıptı virus adamzatty qoiǧa tigen qasqyrdai qyryp, üreide ūstap kelgen. Qazırgı medisina damyǧan zamanda Covid-19 syndy virusty auyzdyqtau üşın adamzatqa būrynǧydai jüzdegen jyldardyŋ keregı joq. Eske sala ketsek, koronavirus 2019 jyldyŋ jeltoqsan aiynda paida boldy, al oǧan qarsy alǧaşqy vaksina 7 ai ötkende, iaǧni, 25.06.2020 jyly jasap şyǧaryldy. Būl vaksina tek äskeri qyzmetkerlerge ǧana qoldanylǧan bolatyn. Al qarapaiym halyqqa arnalǧan ekpenı Resei ǧalymdary 11.08.2020 jyly qoldanysqa engızdı. Vaksina emdemeidı, vaksina aurudyŋ aldyn alady. Auyryp em ızdegenşe auyrmaityn jol ızdeiık.
Äbläzımova Marjan
