Qazaqtyŋ el qorǧaǧan batyrlary men handarynyŋ keibır qūndy mūralary bügıngı künımızge jetıp otyr. Är türlı muzeilerdegı mūndai jädıgerlerdı qiyn-qystau kezeŋde batyr ūrpaqtary saqtap tapsyrǧan.
Aqmola oblysyna qarasty Ereimentau audanynda Qanjyǧaly Bögenbaidyŋ dulyǧasy saqtalǧan. Otqa qaqtalyp, töske soǧylǧan şym bolat qūndy jädıger XVIII ǧasyrdyŋ basynda ūstanyŋ qolynan şyǧypty. Talai qandy joryqta bıtımı bölek batyrdyŋ altyn basyn ajal oqtarynan araşalap qalǧan jaraqtyŋ qazır temırı ǧana qalǧan. Töbesındegı şaşaqtary men qūlaq pen moiyndy jauyp tūratyn torköz sauyttaryn el-jūrt täbärık retıne taratyp äketıptı. Qazırgı kezde qūndy jädıger Bögenbai batyrdyŋ jetınşı ūrpaǧy Jabai Kenjalinnıŋ üiınde saqtauly tūr.
Bölek batyrdyŋ dulyǧasy
Dulyǧany eldıŋ azattyǧy üşın küresken batyrdyŋ qazırgı ūrpaqtary Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentınıŋ muzeiıne 2005 jyly tapsyrǧan. Qazaq batyrlarynyŋ qaru-jaraqtaryn zertteuşı, suretşı Qaliolla Ahmetjannyŋ deregınşe, «Formalyq-tipologiialyq tūrǧydan qarastyrsaq būl dulyǧa XVIII-XIH ǧasyrlarda keŋ qoldanysta bolǧan manchjur-tibettık dulyǧaǧa jatady. Būl tiptı dulyǧa (tongkui) XVIII-XIX ǧasyrlarda manchjur dinastiiasy kezınde Qytaida, Tibette jäne Monǧoliiada keŋ taraǧan bolatyn. Būl dulyǧanyŋ saltanatty varianttarynda töbesı kürdelı örnekpen jäne dıni jazularmen äşekeilendı. Dulyǧa iesınıŋ äleumettık därejesıne säikes töbeldırıgınıŋ tütıkşesıne qūstyŋ qanattarynan jyǧa ornatylyp, odan tömen jıbek jıpten nemese attyŋ qylynan qyzyl şaşaq taǧyldy». Dulyǧanyŋ salmaǧy – 2,5 kelı. Bölek batyr Qaraūly (1700-1785) Şapyraşty Nauryzbai batyrdyŋ qol astynda äskeri basşy bolǧan. 1729 jyly joŋǧarlarmen bolǧan şeşuşı ūrysta Bölek batyr qalmaq batyry Aŋyraqaidy jeŋıp, halyqtyŋ ruhyn kötergen.
Aitbai batyrdyŋ dulyǧasy
Aitbai batyrdyŋ dulyǧasy – Qostanai oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiyndaǧy asa qūndy jädıgerdıŋ bırı. Ūrpaqtan ūrpaqqa saqtalyp kelgen mūrany batyrdyŋ Qostanai oblysynyŋ Saryköl audanynda tūratyn ūrpaǧy Marat Janūzaqov muzeige tapsyrǧan. Saryköl öŋırın mekendeitın arǧyn ruynyŋ qanjyǧaly taipasynan şyqqan Aitbai batyr – ärı şeşen, ärı batyrlyǧymen daralanǧan tūlǧa. Äigılı Bögenbai, Qabanbailarmen terezesı teŋ, üzeŋgıles oǧan Abylaihan erekşe täntı bolǧan. Ol Edıl qalmaqtarymen ǧana soǧysyp qoimai, 1770 jyldary elımızdıŋ şekarasyn bekıtuge de atsalysqan. Keiın denesı Qoja Ahmet İasaui kesenesıne qoiyldy.
Aqtamberdı batyrdyŋ sauyty
Batyrdyŋ sauytynyŋ muzeige tap boluynyŋ özındık hikaiasy bar. 1930 jyldary Aqtamberdı äuletınıŋ kenjesı Qytai jerıne öter kezde şekara tübınde qyzyl äskerdıŋ qaruly tosqauylyna tap bolady. Köştegı adamdar tügel qyrylyp, dünie-mülık talan-tarajǧa tüsken. Būiymdar arasynan tabylǧan sauytty bolşevikter Semeidegı muzeige tapsyrady. Alaida ūzaq jyl qoimada jatyp qalǧan jädıgerdı keiın arnaiy ızdep kelgen batyr ūrpaǧy Ashat Jūmadılov sauytty tap basyp tanidy. Sauyttyŋ salmaǧy 10 kelıge juyq, bırkelkı şyǧyrşalardan toqylǧan. Keude tūsyndaǧy, etegındegı jäne jeŋderındegı şyǧyrşalardyŋ syrty 1,2 sm, ışkı aumaǧy 0,9 sm. Şyǧyrlar jalpy berıktıgıne qaramastan qatty küş tüsse qaqyrap aiyrylyp ketetın. Sauyt qazır öte naşar küide, tot basqan örımı şaşylyp qalǧan. Soǧan qaramastan qūndy jädıger baǧasyn tüsırmesı anyq.
Qoşqar batyrdyŋ sauyty
Sary Qoşqar batyrdyŋ kıreuke sauytyn ūrpaqtary Amangeldı memorialdyq muzeiıne tapsyrǧan. Qoşqar Dauūly (1780-1867) – Kenesary Qasymūly bastaǧan ūlt-azattyq köterılıs sardarlarynyŋ bırı. Qara qyldy qaq jarǧan ädıl, qoly aşyq jomart, sözge şeşen, elge kösem bolǧan tūlǧa.
Janqoja batyrdyŋ sauyty
Abylai hannyŋ qylyşy
Qylyşty Resei patşaiymy I Elizavetanyŋ Abylai hanǧa tartu etken. Qylyştyŋ ūşy jaǧyndaǧy ekınşı jartysy synyp joǧalǧan. Saqtalǧan qylyş bolatynyŋ sol jaq betınde altyn qaqtau ädısımen orys tılınde jazylǧan «Bojieiu Milostiu Elizaveta pervaia imperatrisa i samoderjisa Vserossiiskaia pojalovala seiu sabliu poddannogo svoego kirgis-kasaskogo Ablaia soltana za ego vrnuiu slujbu v Sankt-Peterburg 1758 goda» degen jazu bar. Ekınşı oŋ jaq betınde sol ädıspen şaǧatai tılınde arab jazuymen sol mazmūndy jazu jazylǧan. Qylyşqa qatysty derekte: «Syrtqy ıster kollegiiasynyŋ anyqtamasy boiynşa 1758 jyldyŋ 29 ianvardaǧy qūpiia keŋesşı Nepliuev pen general-maior Tevkelevtıŋ ūsynysyna säikes jasalǧan, baǧasy 120 rubl qylyşty, orysşa jäne tatarşa jazularyn jazyp Orta jüzdıŋ sūltany Abylaiǧa jıberılgen», – dep körsetılgen eken. Däl osyndai syi-siiapatty Nūraly han men onyŋ ūldary Eraly, Aişuaq sūltandarǧa da tartu etken. Al Aişuaqtyŋ balasy Şerǧazy hannyŋ da qylyşy saqtalǧan.
Kenesary hannyŋ qylyşy
Kenesary han qaza tapqan 1847 jyly nemeresı Ahmet sūltan bes jastaǧy bala eken. Atasynyŋ qylyşyn saqtap qalǧan sol kısı. Al onyŋ ūly Äzımhan Kenesarin alaş arystarymen bırge türmede tüsken qairatker edı, keiın 1931 jyly qūndy jädıgerdı muzeige tapsyrypty. Qylyştyŋ qyny terıden, saby süiekten jasalǧan. Qandauyry 70 sm qūraidy.
Aidarbek batyrdyŋ qylyşy
Araldyŋ soltüstık töŋıregınde ǧūmyr keşken Örıs (Şektı) balasy Aidarbek batyrdyŋ bolat qylyşy tabylǧan. Aral audanyndaǧy Tastübek balyqşylar auylynda tūratyn jasy toqsanǧa taiaǧan qart ana Säbira Ybyraiym kelını arǧy babalardan bügıngı ūrpaǧyna aman jetken teŋdesı joq bolat qylyştyŋ tarihy turaly: «Men būl äuletke 1945 jyldyŋ 7 nauryzynda kelın bolyp tüstım. Keiınırek qaiyn atam 96 jasynda būl päniden öterde osynau baǧa jetpes jädıgerı ūly Sarajat pen kelını maǧan amanat etken», – dedı.
Būqarbai batyrdyŋ qylyşy
Būqarbai batyrdyŋ qylyşy özındık qyzmetı bar negızgı üş konstruktivtık bölıkten tūrady. Olar kesu, şabu, tüireu arqyly jaraqat saluǧa arnalǧan. Mūndai qylyştar sol uaqyttaǧy jauyngerlerge tän. Qylyş orys jäne basqa da şetel memleketterınde jasalǧan özı tiptes qylyştarǧa qaraǧanda salmaǧyn jeŋıldetu maqsatynda jüzınıŋ boiymen arnaiy oiyq şūŋqyr jasalmaǧan. Jüzınıŋ bas jaǧy, iaǧni adamdy şauyp tüsıruge arnalǧan tūsy jiı-jiı qairaqqa tüskendıkten bırkelkı tegıs emes, säl-päl oiyŋqy. Qylyşty, aǧaştan jasalyp, syrtynan eşqandai oiu-örnektermen äşekeilenbegen ärı bylǧary terımen qaptalǧan qynapqa saqtaityn bolǧan. Osyndai tehnologiialardy paidalana otyryp saqtaudyŋ nätijesınde qylyş özınıŋ sol kezdegı küiın būzbai bügınge jetıp otyr. Būqarbai batyrdyŋ qylyşy Qyzylorda oblysy Jalaǧaş audandyq muzeiınde saqtalyp tūr.
DULYǦA
Bögenbai batyrdyŋ dulyǧasy
Aqmola oblysyna qarasty Ereimentau audanynda Qanjyǧaly Bögenbaidyŋ dulyǧasy saqtalǧan. Otqa qaqtalyp, töske soǧylǧan şym bolat qūndy jädıger XVIII ǧasyrdyŋ basynda ūstanyŋ qolynan şyǧypty. Talai qandy joryqta bıtımı bölek batyrdyŋ altyn basyn ajal oqtarynan araşalap qalǧan jaraqtyŋ qazır temırı ǧana qalǧan. Töbesındegı şaşaqtary men qūlaq pen moiyndy jauyp tūratyn torköz sauyttaryn el-jūrt täbärık retıne taratyp äketıptı. Qazırgı kezde qūndy jädıger Bögenbai batyrdyŋ jetınşı ūrpaǧy Jabai Kenjalinnıŋ üiınde saqtauly tūr.
Bölek batyrdyŋ dulyǧasy
Dulyǧany eldıŋ azattyǧy üşın küresken batyrdyŋ qazırgı ūrpaqtary Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentınıŋ muzeiıne 2005 jyly tapsyrǧan. Qazaq batyrlarynyŋ qaru-jaraqtaryn zertteuşı, suretşı Qaliolla Ahmetjannyŋ deregınşe, «Formalyq-tipologiialyq tūrǧydan qarastyrsaq būl dulyǧa XVIII-XIH ǧasyrlarda keŋ qoldanysta bolǧan manchjur-tibettık dulyǧaǧa jatady. Būl tiptı dulyǧa (tongkui) XVIII-XIX ǧasyrlarda manchjur dinastiiasy kezınde Qytaida, Tibette jäne Monǧoliiada keŋ taraǧan bolatyn. Būl dulyǧanyŋ saltanatty varianttarynda töbesı kürdelı örnekpen jäne dıni jazularmen äşekeilendı. Dulyǧa iesınıŋ äleumettık därejesıne säikes töbeldırıgınıŋ tütıkşesıne qūstyŋ qanattarynan jyǧa ornatylyp, odan tömen jıbek jıpten nemese attyŋ qylynan qyzyl şaşaq taǧyldy». Dulyǧanyŋ salmaǧy – 2,5 kelı. Bölek batyr Qaraūly (1700-1785) Şapyraşty Nauryzbai batyrdyŋ qol astynda äskeri basşy bolǧan. 1729 jyly joŋǧarlarmen bolǧan şeşuşı ūrysta Bölek batyr qalmaq batyry Aŋyraqaidy jeŋıp, halyqtyŋ ruhyn kötergen.
Aitbai batyrdyŋ dulyǧasy
Aitbai batyrdyŋ dulyǧasy – Qostanai oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiyndaǧy asa qūndy jädıgerdıŋ bırı. Ūrpaqtan ūrpaqqa saqtalyp kelgen mūrany batyrdyŋ Qostanai oblysynyŋ Saryköl audanynda tūratyn ūrpaǧy Marat Janūzaqov muzeige tapsyrǧan. Saryköl öŋırın mekendeitın arǧyn ruynyŋ qanjyǧaly taipasynan şyqqan Aitbai batyr – ärı şeşen, ärı batyrlyǧymen daralanǧan tūlǧa. Äigılı Bögenbai, Qabanbailarmen terezesı teŋ, üzeŋgıles oǧan Abylaihan erekşe täntı bolǧan. Ol Edıl qalmaqtarymen ǧana soǧysyp qoimai, 1770 jyldary elımızdıŋ şekarasyn bekıtuge de atsalysqan. Keiın denesı Qoja Ahmet İasaui kesenesıne qoiyldy.
SAUYT
Aqtamberdı batyrdyŋ sauyty
Batyrdyŋ sauytynyŋ muzeige tap boluynyŋ özındık hikaiasy bar. 1930 jyldary Aqtamberdı äuletınıŋ kenjesı Qytai jerıne öter kezde şekara tübınde qyzyl äskerdıŋ qaruly tosqauylyna tap bolady. Köştegı adamdar tügel qyrylyp, dünie-mülık talan-tarajǧa tüsken. Būiymdar arasynan tabylǧan sauytty bolşevikter Semeidegı muzeige tapsyrady. Alaida ūzaq jyl qoimada jatyp qalǧan jädıgerdı keiın arnaiy ızdep kelgen batyr ūrpaǧy Ashat Jūmadılov sauytty tap basyp tanidy. Sauyttyŋ salmaǧy 10 kelıge juyq, bırkelkı şyǧyrşalardan toqylǧan. Keude tūsyndaǧy, etegındegı jäne jeŋderındegı şyǧyrşalardyŋ syrty 1,2 sm, ışkı aumaǧy 0,9 sm. Şyǧyrlar jalpy berıktıgıne qaramastan qatty küş tüsse qaqyrap aiyrylyp ketetın. Sauyt qazır öte naşar küide, tot basqan örımı şaşylyp qalǧan. Soǧan qaramastan qūndy jädıger baǧasyn tüsırmesı anyq.
Qoşqar batyrdyŋ sauyty
Sary Qoşqar batyrdyŋ kıreuke sauytyn ūrpaqtary Amangeldı memorialdyq muzeiıne tapsyrǧan. Qoşqar Dauūly (1780-1867) – Kenesary Qasymūly bastaǧan ūlt-azattyq köterılıs sardarlarynyŋ bırı. Qara qyldy qaq jarǧan ädıl, qoly aşyq jomart, sözge şeşen, elge kösem bolǧan tūlǧa.
Janqoja batyrdyŋ sauyty
Janqoja batyrdyŋ sauytynyŋ qaldyǧy ūrpaqtarynyŋ qolynda saqtalǧan. Tek osy suyttyŋ qysqa balaqty şalbarşasy joǧalǧan eken. Suretke 1979 jyly tüsırılgen. QYLYŞ
Abylai hannyŋ qylyşy
Qylyşty Resei patşaiymy I Elizavetanyŋ Abylai hanǧa tartu etken. Qylyştyŋ ūşy jaǧyndaǧy ekınşı jartysy synyp joǧalǧan. Saqtalǧan qylyş bolatynyŋ sol jaq betınde altyn qaqtau ädısımen orys tılınde jazylǧan «Bojieiu Milostiu Elizaveta pervaia imperatrisa i samoderjisa Vserossiiskaia pojalovala seiu sabliu poddannogo svoego kirgis-kasaskogo Ablaia soltana za ego vrnuiu slujbu v Sankt-Peterburg 1758 goda» degen jazu bar. Ekınşı oŋ jaq betınde sol ädıspen şaǧatai tılınde arab jazuymen sol mazmūndy jazu jazylǧan. Qylyşqa qatysty derekte: «Syrtqy ıster kollegiiasynyŋ anyqtamasy boiynşa 1758 jyldyŋ 29 ianvardaǧy qūpiia keŋesşı Nepliuev pen general-maior Tevkelevtıŋ ūsynysyna säikes jasalǧan, baǧasy 120 rubl qylyşty, orysşa jäne tatarşa jazularyn jazyp Orta jüzdıŋ sūltany Abylaiǧa jıberılgen», – dep körsetılgen eken. Däl osyndai syi-siiapatty Nūraly han men onyŋ ūldary Eraly, Aişuaq sūltandarǧa da tartu etken. Al Aişuaqtyŋ balasy Şerǧazy hannyŋ da qylyşy saqtalǧan.
Kenesary hannyŋ qylyşy
Kenesary han qaza tapqan 1847 jyly nemeresı Ahmet sūltan bes jastaǧy bala eken. Atasynyŋ qylyşyn saqtap qalǧan sol kısı. Al onyŋ ūly Äzımhan Kenesarin alaş arystarymen bırge türmede tüsken qairatker edı, keiın 1931 jyly qūndy jädıgerdı muzeige tapsyrypty. Qylyştyŋ qyny terıden, saby süiekten jasalǧan. Qandauyry 70 sm qūraidy.
Aidarbek batyrdyŋ qylyşy
Araldyŋ soltüstık töŋıregınde ǧūmyr keşken Örıs (Şektı) balasy Aidarbek batyrdyŋ bolat qylyşy tabylǧan. Aral audanyndaǧy Tastübek balyqşylar auylynda tūratyn jasy toqsanǧa taiaǧan qart ana Säbira Ybyraiym kelını arǧy babalardan bügıngı ūrpaǧyna aman jetken teŋdesı joq bolat qylyştyŋ tarihy turaly: «Men būl äuletke 1945 jyldyŋ 7 nauryzynda kelın bolyp tüstım. Keiınırek qaiyn atam 96 jasynda būl päniden öterde osynau baǧa jetpes jädıgerı ūly Sarajat pen kelını maǧan amanat etken», – dedı.
Būqarbai batyrdyŋ qylyşy
Būqarbai batyrdyŋ qylyşy özındık qyzmetı bar negızgı üş konstruktivtık bölıkten tūrady. Olar kesu, şabu, tüireu arqyly jaraqat saluǧa arnalǧan. Mūndai qylyştar sol uaqyttaǧy jauyngerlerge tän. Qylyş orys jäne basqa da şetel memleketterınde jasalǧan özı tiptes qylyştarǧa qaraǧanda salmaǧyn jeŋıldetu maqsatynda jüzınıŋ boiymen arnaiy oiyq şūŋqyr jasalmaǧan. Jüzınıŋ bas jaǧy, iaǧni adamdy şauyp tüsıruge arnalǧan tūsy jiı-jiı qairaqqa tüskendıkten bırkelkı tegıs emes, säl-päl oiyŋqy. Qylyşty, aǧaştan jasalyp, syrtynan eşqandai oiu-örnektermen äşekeilenbegen ärı bylǧary terımen qaptalǧan qynapqa saqtaityn bolǧan. Osyndai tehnologiialardy paidalana otyryp saqtaudyŋ nätijesınde qylyş özınıŋ sol kezdegı küiın būzbai bügınge jetıp otyr. Būqarbai batyrdyŋ qylyşy Qyzylorda oblysy Jalaǧaş audandyq muzeiınde saqtalyp tūr.
Zaŋǧar KÄRIMHAN, © e-history.kz
