Ūlttyq kıtaphanada Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy aiasynda Alaş avtonomiiasynyŋ 100 jyldyǧyna arnalǧan döŋgelek üstel öttı. Jiyndy Ūlttyq kıtaphana, «Köşpendıler atamūrasy» Halyqaralyq qoǧamdyq qory, «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı, Halyqaralyq adam instituty, Abai atyndaǧy QazŪPU ūiymdastyrdy.
Şaraǧa alaştanuşy, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Mämbet Qoigeldı, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı janyndaǧy Alaştanu ortalyǧynyŋ direktory Sūltan-Han Aqqūly, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Aigül Ismaqova, «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ direktory Arman Äubäkır jäne BAQ basşylary qatysty.
Döŋgelek üsteldı tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, professor Bolat Saǧidollaūly jürgızdı. Jiynda alaştanuşy ǧalymdar Alaştyŋ arǧy-bergı tarihyna qatysty tarihi derekterge mūqiiat qarau kerektıgın basa aitty. Mäselen, älihantanuşy Sūltan-Han Aqqūly: «13 jeltoqsan – Alaşorda ükımetınıŋ jasaqtalǧan künı. Biyl Alaş avtonomiialy memleketınıŋ 100 jyldyǧyn toiladyq. Keiıngı kezderı Alaş partiiasy, Alaş qozǧalysy, Alaş avtonomiiasy degen ataulardy jalpylama bılse de, onyŋ ideiasynyŋ tüp-törkının, tüpkı maqsatyn tüsınbei aityp, jazatyndar köbeidı. Alaş partiiasy, Alaş qozǧalysy – Alaş ūlttyq-demokratiialyq, parlamenttık respublikasyn qūru jolyndaǧy qadamdar edı. Mädeniet ministrlıgınıŋ qoldauymen Alaş kösemı Älihan Bökeihan turaly «Qazaq jerınıŋ joqşysy» atty üş tılde monografiialyq eŋbek jaryq kördı. Bügıngı täuelsız elımızdıŋ ırgetasyn qalap, şekarasyn belgılep, şegelep ketken Alaş qairatkerlerı ekenın moiyndauǧa tiıspız. A.Baitūrsynūlynyŋ mūrasyn jinaqtaǧan «Tıl – tanym» kıtaby – qūndy mūra. Būryn Alaş ideiasyn jüzege asyruda qazaq bailarynyŋ erekşe qoldau körsetkenı tarihtan belgılı. Bügıngı künde alaştanuǧa qarjylai qoldau bıldırıp, qairatkerlerdıŋ eŋbegın jaryqqa şyǧaruǧa demeuşılık jasap jürgen Jauǧaşty Näbievtıŋ eŋbegı erekşe», – dedı. Alaştanuşy Mämbet Qoigeldı biyl Alaşordanyŋ 100 jyldyǧy aiasynda ötkızılıp jatqan ıs-şaralarda tarihi qatelıkterge jol bermeu kerektıgın basa aitty. Ol: «Alaş tarihyna qatysty kino, körkem şyǧarma jazǧanda, sahnalaǧanda arhiv derekterıne süiengen abzal. Nasihattaǧanda köpe-körneu mälımetterdı qoldanu – tarihqa qiianat. Mysaly, künı keşe teatrdan Ersaiyn Töleubaidyŋ «Alaştyŋ Älihany» spektaklın arnaiy baryp kördım. Bız memleketımızdı nyǧaitamyz, bırlıgı bekem el bolamyz desek, tarihi tūlǧalardy bırıne-bırın qarsy qoiudy toqtauymyz kerek. Spektaklde Älihan Bökeihan, Ahmet Baitūrsynūly bar, Mırjaqyp Dulatūly müldem joq. Bır tūlǧany aspandatyp, ekınşı tūlǧany tömendetudıŋ qajetı qanşa edı? Älihannan tergeude: «Kımmen oilasasyz?» dep sūraǧan. Ol tergeuşınıŋ sūraǧyna: «Köp adammen syrlasa bermeimın. Oilasatyn ekı-aq adam bar. Bırı – Ahmet, ekınşısı – Mırjaqyp» degen derek bar. Üşeuı – Alaş ideiasynyŋ azabyn da, tozaǧyn da bırge körgen, bırınen bırı ajyramaityn tūlǧalar. Bölıp-jaryp tarihqa qiianat jasauǧa bolmaidy. Qoiylym, spektakl, kino tüsırse de, ǧalymdardan keŋes sūrap, tarihi kıtaptardy oqyǧany jön. Bügıngı körermennıŋ sanasyna ädebi düniemen qabyldanǧan oqiǧalar, keler ūrpaqty adastyrady. Bız ne jasasaq ta sauatty jasaiyq», – degen ǧalym täuelsız eldıŋ tarihyn kemşılıksız, ülgı bolatyndai nasihattau kerek ekendıgıne keŋınen toqtaldy.
Sonymen qatar mereitoilyq ıs-şarada qazaq, orys tılderınde jaryq körgen bırneşe bibliografiialyq eŋbektıŋ tūsauy kesıldı. Olar: «Alaş qozǧalysy: tarih jäne qazırgı zaman», Älihan Bökeihan bibliografiialyq körsetkışı, «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ «Alaş Orda: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiasynyŋ materialdar jinaǧy.
Biyl Ūlttyq kıtaphana «Alaş» qozǧalysy: tarih jäne qazırgı zaman» atty bibliografiialyq körsetkıştı daiyndaǧan. Jinaq – 2005 jyly jaryq körgen eŋbektıŋ jalǧasy. Qazaq, orys tılderınde jaryq körgen kıtapta Alaş tarihyna qatysty 1908-2017 jyldyŋ qyrküiegıne deiıngı ädebietter qamtylǧan. Memleket qairatkerı, Alaşorda ükımetınıŋ töraǧasy, ǧalym Älihan Bökeihannyŋ ömırı men qyzmetıne arnalǧan bibliografiialyq körsetkışte 1889 – 2016 jyldar aralyǧyndaǧy baspa betınde jaryq körgen ädebietter jinaqtalǧan.
«Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ töraǧasy Arman Äubäkırdıŋ aituynşa, Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmanyŋ qoldauymen biyl Alaş avtonomiiasynyŋ 100 jyldyǧyna orai keşendı jobalar jüzege asqan. Bırlestık «Alaş Orda: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia, «Azat ruhtyŋ aldaspandary» atty ūlttyq muzyka keşı, «Alaş arystary: ūlttyq dästür jäne dın» atty derektı film äzırlegen. Konferensiia materialdar jinaǧy «Alaş ideiasynyŋ qalyptasuy men mänı», «Alaş qairatkerlerınıŋ qyzmetı men mūrasy» töŋıregınde toptastyrylǧan. Alǧaşqy bölımde Alaş arystaryna deiıngı ūlttyq qūndylyqtar men dıni otarlau saiasatynyŋ mäselelerı turaly materialdar jinaqtalǧan. Ekınşı bölımde alaşordaşylardyŋ qazaqqa sıŋırgen eŋbegı qamtylǧan.
Jiyn soŋynda Alaş qairatkerlerınıŋ qūndy mūrasyn zerdelep, jinaqtap eŋbek etken bırqatar azamattar marapattaldy.
Maira JANYSBAI,
"Aiqyn"
