Bırınşı, Tälibannyŋ qūrlymyn şamalap bolsa da mynadai üş negızgı qabatqa böluge bolady. Eŋ üstıŋgı qabat: ymyraşyl, yntymaqtastyqqa jaqyn, bıraz eldıŋ saiasi mädenietımen tanysyp ülgergen, alaqany oiylmaǧan, jaǧasy kırlemegen özınşe aqsüiektık deŋgeige jetken az sandy top. Būl toptyŋ keibır tūlǧalary Pakistanda keibırı qandaida bır belgısız oryndarda bılım aldy, aralarynda ǧylym doktorlary da joq emes.
Bırqanşa şet tılın sauatty bıledı. Batys pen Şyǧystyŋ saiasi, mädeni hal-ahualynan habary bar, özınşe saiasi oiyn josparlai alatyn qabıletke de ie, obal men sauap qaisy, adamnyŋ basty qūqy ne ekenın tüsıne bıletın, bır auyz sözben aitqanda qazırgı örkeniet qūndylyqtaryn baǧalai alady. Bıraq söite tūra Auǧanstandy tolyqtai islam qūndylyqtarymen basqarylatyn şariǧat elıne ainaldyramyz deidı. Osy top ökılderı qalai, qaşan, qaityp qalyptasty bızge sol qyzyq. Eger Täliban mäselenı qarumen şeşudı jalǧastyra bergen bolsa älde qaşan joiylyp ketetın edı. Şyny kerek diplomatiialyq kelıssözder Tälibannyŋ esıktegı basyn törge süiredı. Atalmyş top 2010 jyldan keiın alpauyt eldermen Auǧanstanǧa bailanysty tüiıtkılderdı diplomatiialyq pıkır-talastar negızınde şeşudı bastady. Osy jerı öte qyzyq bız üşın. Atap aitqanda, sol datadan bastap Tälibannyŋ "jaŋa saiasi elitasy" qalyptasa bastady.
Ekınşı, jaŋaǧy toptyŋ ekınşı qabaty qaru asynǧan äskeri top ökılderı. Būl toptyŋ ökılderı aimaqtyq, aumaqtyq erekşelıkterge bailanysty kölemdı jaqtan ekı tarmaqqa, kömeskı jaqtan 5-6 jıkke bölıngen. Täliban bilıkke kelgen künnen bastap būl top ökılderın auyzdyqtap otyruy qiynǧa soǧyp jatyr. Osy toptyŋ keibır juan jūdyryqtylary äkımşılık taǧaiyndaulardy öz qūzyryna alǧysy keletının baiqatyp jatyr iaǧni kım äkım, kım bastyq bolady özımız taǧaiyndasaq deitın syŋaily, Nege? Öitkenı Auǧanstannyŋ asty-üstı tabiǧi qazba bailyqqa toly memleket. Tıptı keibır öŋırlerde Qytaidyŋ nemese şeteldıŋ milliardtaǧan qarjy nysandary, binzes obektılerı bar. Esırtkı öndırısınıŋ beldı oşaqtary da joq emes. Solardy uysyna ūstap qaluy maŋyzdy... Sol sebeptı ekınşı toptyŋ keibır qaruly şonjarlary (köbınde äsker bar) Tälibannyŋ aqjaǧaly, appaq öŋdı, säldelı elitasyn tyŋdamai qoiuuy äbden mümkın. Qazırşe media arqyly bız "aqjaǧaly, aq kiımdı, ymyraşyl" Tälibandy körıp jatyrmyz. Şyn mänındegı Tälibannyŋ keskın beinesı praktika jüzınde anyqtalady...
Üşınşı, Tälibannyŋ eŋ tömengı jıgı qarabaiyr, dümşe, mädeni deŋgeiı qalyptasyp ülgermegen top ökılderı sanalady. 40 jyldan berı soǧys örtı tolastamaǧan Auǧanstanda ekı buyn ūrpaq auysyp ülgerdı. Dälırek aitqanda osy uaqytta ekı-üş buyn ūrpaq oqusyz (bılımsız), mädenietsız küide qatarǧa kelıp qosyldy. Bylaişa aitqanda tolyqtai qara tobyrǧa ainaldy desek te bolady. Būl topqa eşnärse qyzyq emes, tek taipa aqsaqaly, molda-şeih ne dese, sol zaŋ. Osy top ökılderı jık-jıkke aişyqtala bastaǧan Täliban ökılderınıŋ saiasi, äskeri qūrbanyna ainaluy bek mümkın.
Törtınşı, ondai bolsa Tälibannyŋ öz ışınde azamat soǧysy tuyp ketpei me degen küdıktı saual sap ete tüsedı?. Osy öz ışındegı jıkşıl qūrlymdardy Tälibannyŋ aqjaǧaly elitasy ūstap tūra ala ma, älde Täliban öz ışınen aimaqtyq bloktarǧa bölınıp är top militaristerı saiasi bilıkke qol jetkızu üşın bır-bırımen qyrqysyp ketpei me degen küdık basym. Auǧanstan onsyz da etnikalyq jäne dıni alaqūlalyqtyŋ oşaǧy emes pe.
Besınşı, eger Täliban öz ışınen jık-jıkke bölıne tüsse Aqş, Europa, Qytai, Resei, Pakistan jäne İran özıne beiım Täliban şonjarlarymen jekelegen kelsımderge otyra bastauy mümkın. Būl qytaişyl täbiban, pakistanşyl täliban, reseişıl täliban, batysşyl täliban deitın saiasi bölınulerdı äkep soǧyuy mümkın.
Altynşy, saiasi baqtalastyq sosyn äkımşılık bilık qūzyretın odan ary küşeitu maqsatynda Tälibannyŋ keibır şonjarlary Auǧanstandaǧy etnikalyq qaqtyǧysty jäne Tälibanǧa qarsy basqa dıni toptardy (DAEŞ siiaqty) özıne baqtalas Tälibannyŋ basqa şonjarlaryna aidap saluy da mümkın. Būndai bolǧanda DAİŞ ūiymynyŋ osydan keiıngı ıs-qimyly tıpten küdık ūialata tüspek...
Jetınşı, Alpauyt elder (Qytai, AQŞ) nemese aimaqtyq derjavalar (Pakistan, İran, Resei) Auǧanstandaǧy müddelerın arttyru maqsatynda Täliban ışındegı alauyzdyqty bırşama sättı paidalana otyryp Auǧanstanǧa, Ortalyq Aziiaǧa, Ündı Tynyq Mūhit aimaqtaryna saiasi, äskeri strategiialyq plandar qūruy bek mümkın. Demek 31 tamyz älemnıŋ saiasi tarihynda däuır bölgıştık sipat aluy mümkın degen söz. Iаǧni bügıngınıŋ tehnologiiasymen, strategiialyq oiyn şarttarymen, saiasi häm ekonomikalyq qajettılıkterımen säikesetın jaŋa bır taitalas, jaŋa bır ülgıdegı teketırem bastalǧan boluy mümkın.
Segızınşı, Auǧanstanǧa körşı elderdıŋ būl aimaqqa bailanysty saiasaty jaŋa formatta dami tüsuı mümkın. Mysaly İran, Auǧanstandyq şitterdı astyrtyn qoldap, qarjylandyratyn. Pakistan, Resei jäne Qytai da Auǧanstandaǧy etnikalyq-dıni jıkterdıŋ keibırın qoldap, keibırın paidalatyp otyratyn. Endı būl saiasat Tälibandardyŋ bilıkke keluımen jaŋa bır deŋgeige köterıluı mümkın. Mysaly Täliban alǧaş ret İranmen 23- tamyz künı mūnai-gaz kelsımın jasady. Pakistan Türkımenstanmen TAPI proektısı turaly, onyŋ Auǧanstan territoriiasyndaǧy qauıpsızdıgı turaly kelıssöz ötkızdı.
Toǧyzynşy, Auǧanstandaǧy Özbek-Türıkpen, Täjık, Hazara blogy geo-strategiialyq saiasattyŋ qūrbanyna ainalyp jappai qūldyrau kezeŋıne öttı. Olardyŋ saiasi tūlǧalary 20 jyl boiy öz küşıne özı senıp beiǧam jatty. Şyn mänınde 20 jylda köp dünie özgerdı. Mysaly özbekter sovet sosyn keiıngı Özbekstannyŋ Auǧanstan saiasatynda basty strategiialy nysan bolatyn. Raşid Dostum 5-6 ualaiatty özı meŋgerıp soltüstık Auǧanstanda "memleket ışınde memlekettei" ömır sürdı.
Bıraq, soŋǧy 2-3 jylda onyŋ qūzyretı tömendei bastady, mūny sezgen Özbekstan el aman-jūrt tynyşta Tälibandy Samarqan men Būharaǧa şaqyryp qūpiia kelıssöz ötkızdı. Keiın Dohada taǧy kezdestı. Qazır Tälibannyŋ qas qabaǧy boiynşa Dostumdy qabyldamady, migrant özbekterdı qoş körmedı, qaşqan Auǧan armiiasyn qaitaru taqyrybyn talqylap jatyr.
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
