Taiauda eŋbek resurstaryn damytu ortalyǧy 2030 jylǧa qarai qazaqstandyqtardyŋ sany 11% ösıp, şamamen 20 million 600 myŋnan asady dep boljam jasapty. Jasalǧan boljamnyŋ qyzyqty tūstary da joq emes eken.
Mamandardyŋ aituynşa, aldaǧy uaqytta Almaty jäne Türkıstan oblystarynda 2 million adamnan tūruy mümkın. Al Qaraǧandy, Şyǧys Qazaqstan jäne Jambyl oblystarynda 1 millionnan astam tūrǧyn bolady. Saraptamaǧa säikes, elımızde jastar köbeiedı. Mysaly, Türkıstan oblysy 2030 jyly jas tūrǧyndar boiynşa köşbasşy bolady. Öŋırdegı jastardyŋ sany jarty million adamdy qūraidy. Sarapşylar üştıkke Almaty oblysy jäne Almaty qalasyn kırgızgen. Sonymen bırge mamandar HHI ǧasyrdyŋ ortasyna qarai Qazaqstan jastarynyŋ üşten ekısı qalalarda tūrady jäne ūldar qyzdardardan köp bolady dep sanaidy.
Boljam öte keremet jasalypty. Sonymen qatar mūndai boljamnyŋ däl qazır jasaluy da beker bolmasa kerek. Sebebı soŋǧy uaqytta Qazaqstanǧa keluşıden görı, būl elden üdere köşıp jatqandar köbeigen. Köşıp jatqandardyŋ köbısı jastar. Osy derektıŋ küşın azaitu maqsatynda mynadai boljamdardyŋ jasaluy oryndy da. Alaida boljamnyŋ qalai qūbylyp, qalai özgrıske tüsetını beseneden belgılı. Bos boljam qaryn toidyrmaidy. Aldaǧy on jylda milliondarǧa sanymyz artady dep qūrǧaq sözben özımızdı jūbatqanşa, bälkım problemaǧa basqa qyrynan nazar audarǧan jön bolar?
Mäselen, Qazaqstanda qart adamdardyŋ sany artyp, jastardyŋ sany kerısınşe azaiyp barady. Būl qauıptı me? Öte qauıptı. Osyndai qarqynmen kete bersek, köp ūzamai qart Qazaqstanǧa ainalamyz. Al būl degenıŋız, Qazaqstannyŋ memleket retınde saqtaluyna tıkelei tönetın qauıp bolmaq. Bıraz uaqyt būryn BŪŪ-nyŋ Qazaqstandaǧy halyqtyŋ qonystanuy salasyndaǧy qorynyŋ (IýNFPA) demografiia, damu jäne gender mäselelerı jönındegı jobalardyŋ ūlttyq üilestıruşısı Ǧaziza Moldaqūlova da qariiasy köbeigen Qazaqstannyŋ mäselesın biık mınberden söz etken edı. BŪŪ klassifikasiiasy boiynşa, 65 jastan asqan halyqtyŋ ülesı 7 paiyz jäne odan joǧary qoǧam qartaiuǧa jatady. Al būl körsetkış qazır elımızde 7,5 paiyzdyq körsetkışte eken. Demek, Qazaqstan demografiialyq qartaiudyŋ bırınşı satysynda tūr. Mūndai qauıptıŋ aldyn alu üşın, ärine, eŋ aldymen bala tuu sanyn arttyru kerek. Alaida demografiiany kötereiık dep köp bala tuudy qoldaityndar bar ma? Bız sūrau salǧan jäne köp bala tabudy qoldaityndardyŋ bärı bır auyzdan «är balanyŋ öz nesıbesı bar» degenge saiatyn pıkır bıldırdı. Al köp balaly boludy qoldamaityndar tömendegışe mäselenı söz ettı.
Aiaulym Janysbaiqyzy, satuşy, Türkıstan oblysynan: «Köp balaly boludy kım qalamasyn. Bıraq qalaidy ekem dep jyl saiyn bala tabudy dūrys körmeimın. Sebebı, tapqan balany ösıru, baǧu, aiaǧynan tūrǧyzu bar. Memleket tek bır jasqa deiın järdemaqy beredı. Odan keiın amalsyz jūmysqa şyǧu kerek. Jūmysqa şyqpasaŋ, aş qalasyŋ. Mıne, sondyqtan äzırge ekı balany qanaǧat tūtyp otyrmyz», -deidı. «Özım köpbalaly otbasydan şyqtym. Köp balanyŋ ömır süretın ortasyn öte jaqsy bılemın. «Bauyrmal bolyp ösedı» dep jatady. Sanasyna bermese, bır üiden şyqqan on balanyŋ bärı bauyrmal bola bermeidı. Mysaly, qazır üş äpkem, bır aǧamyz bır jaq, iaǧni özara jaqsy aralasady. Al bız üş ūl, ekı qyz bır bölek aralasamyz. Nege? Aqşasy bar men aqşasy joqtyŋ tıl tabysuy qiyn eken. Myŋ jerden köpbalaly otbasydan şyqsaq ta, būl şyndyq eken. Öz basymnan osyndai jaǧdai ötıp otyrǧan soŋ, öz balalarymnyŋ sanyn üşeuden asyrmaudy jön sanadym. Sol üşeuıne myqty tärbie berıp, jaǧdaiyn jasauǧa küş saluym kerek. Ne kerek topyrlatyp? Üisız qaŋǧyǧan bauyryn basqalary türtpekteidı. Aqşasy, qyzmetı bolmasa adam sanamaidy. Al köpbalaly otbasynyŋ barlyq balasynyŋ materialdyq jaǧdaiy bola qoiuy ekıtalai. Sondyqtan sany az bolsa da, sapaly balam bolǧanyn dūrys körem», -deidı Aiǧanym Äbılda.
«Qazaqstanda köp bala tauyp demografiiaǧa üles qosuǧa qūlşyna qoiar adam az. Köp balany köbınese bılımı taiaz, aldy-artyn oilamaityn nemese «Qūdaidyŋ bergenı» dep qaraityn keibır adamdar qalauy mümkın. Nemese rasymen däuletı asyp-tasqan keibır baişykeşter bala sanyn arttyrǧysy keluı mümkın. Al qoǧamnyŋ äleumettık tūrmysynan qajau körgender şūbyrtyp bala tuudy oilamaidy. «Är balanyŋ öz nesıbesı bar» degen tüsınık eskırgen qazır. Senıŋ qarjylyq qoryŋ bolmasa, senıŋ balaŋnyŋ da materialdyq jaǧdaiy jaqsy bola qoiuy ekıtalai. Balaŋdy bügın dūrys balabaqşaǧa aparmasaŋ, myqty mektepte oqytpasaŋ, türlı kurstarǧa qatystyrmasaŋ, erteŋ ol balaŋ qazırgı qoǧamdaǧy jaldamaly qūldyŋ bırıne ainalady. Tört balany oqytyp, tamaǧy men kiımın tauyp bergen oŋai ma, ekı balanyŋ ba? Memlekettıŋ özı demografiiaǧa jaǧdai jasamasa, bız siiaqtylar ne üşın demografiiaǧa bas auyrtuy kerek? Jetı, segız balany tuyp, olardyŋ eşbırın dūrystap oqyta almai, ne dūrys balalyq şaq syilai almai, qoǧamǧa qosasyz. Tobyrdyŋ sanyn köbeitesız, bıttı. Bilıkke de keregı osy emes pe?! Öz qūqyǧyn talap eterlık bılımı joq qoǧam ökılı neǧūrlym köp bolsa, bilıkke soǧūrlym tiımdı. Bilık ökılderınıŋ otbasynda qanşa baladan bar?Erınbei sanap körıŋızşı. Üş baladan artyq balasy bar şeneunık sausaqpen sanarlyq. Nege? Sebebı, şeneunık sanauly balasyna barlyq jaǧdaidy jasap beredı. Şetelde oqytyp, tobyrdy basqaratyndai etıp daiyndaidy. El demografiiasy qabyrǧasyna batsa, bilıktegıler bırınşı özderı bastama köterıp, köp balaly boluǧa şaqyrar edı, özderı ülgı bolar edı. Al bızde bärı kerısınşe», -deidı tarih mamany Dınmūhammed Bektaly.
Memlekettı qūrauşy -halyq. Halyq sany artsa, memlekettıŋ de quaty köbeierı sözsız. Alaida halyq sanyn arttyru üşın eŋ aldymen memleket tarapynan jaǧdai jasaluy kerek emes pe? Qazaqstanda būl mäsele qalai? Kerısınşe. Osyndai kereǧarlyqtyŋ kesırınen qartaiǧan Qazaqstanǧa ainalyp baramyz.
Meruert HUSAİNOVA,
«Adyrna» ūlttyq portaly.
Foto aşyq derekközden alyndy.Ūqsas jaŋalyqtar
