Atadan jaqsy ūl tusa, Elınıŋ tuy bolady. Atadan jaman ūl tusa, Elınıŋ sory bolady.
(Qazybek bi)
Halyqtyŋ arqasyna batqan qiyn-qystau kezeŋderde moiymai qara elınıŋ qamyn jegen, ūltynyŋ bolaşaǧyn oilaǧan, qairat-jıger tanytyp qairatkerlık tanytqan er-azamattar az bolmady. Bügınde qazaq qoǧamy, onyŋ ışınde jastar qauymy sol azamattardyŋ qyzmetınen habardar boluǧa tiıstı. Sanaly ūrpaq tärbiesıne jarar tarihtan alar ǧibrat mol. Sol sebeptı de qazırgı taŋda tarihymyzdy jaŋǧyrtu, artynan öşpes ız qaldyrǧan alyp tūlǧalarymyzdyŋ ömır joly men zor eŋbekterın köpşılıkke nasihattau şaralary memlekettık deŋgeide qolǧa alynyp, soŋǧy on jylda qarqyndy türde ötkızılıp jatyr. Otan tarihynda özındık orny bar Keŋestık kezeŋnıŋ aqtaŋdaqtary men qara daqtary älı de aşyla qoimaǧan kezeŋ. Halyqtyŋ ruhani kösemderı, dındarlary küstalanǧan, dın qorlanǧan sol bır kezeŋde qazaq halqyn imandylyqqa şaqyryp, aqiqat jolynda adal eŋbek etken dındar azamattyŋ bırı – Häkım Omarūly boldy. Būl azamattyŋ atqarǧan eŋbegın keiıngı ūrpaqqa tanystyru mındetımız dep bılemız. Olai deitınımız, «Ǧylym ordasy» RMK Sirek kezdesetın kıtaptar mūrajaiy qorynda Häkım Omarūlynyŋ onǧa juyq qoljazbasy saqtauly. 2013 jyly «Ǧylym ordasy» baspahanasynda «Aqiqat jolynda» dep atalatyn Häkım Omarūlynyŋ ömır jolyna arnalǧan kıtap jaryq kördı. El auzynda Häkım-hazıret atanǧan Omarūlynyŋ osy kıtaptan alynǧan ömırbaiany men mūrajai qoryndaǧy HH ǧ. 50-70 jyldarynda jazylǧan qoljazbalarynan keibır äŋgımelerın oqyrman nazaryna ūsynudy jön kördık. Hakım-hazıret Omarūly 1906 jyly Burabaidyŋ bauraiynda atasy Qosdäulettıŋ auylynda düniege kelgen. Atasy Resei patşalyǧynyŋ resmi rūqsatymen medrese saldyrǧan. Sol medresede auyldan 100-150 şaqyrymdaǧy Kendırlı degen jerden Qaumet, Esbol, Jaqyp degen kısıler, sonymen qatar jas balalar sauat aşyp, tärbielenedı. Keiın Jaqyp osynda tūraqtap, Älqoja, Mūqaş degen ekı balasyn da oqytty. Mūnda Qosdäulettıŋ Ysqaq, Omar, Mūhammed, Ahmetjan degen tört balasy da oqydy. Ülken balasy, sol medresenıŋ alǧaşqy tülegı – Ahmetjan Mysyrda därıgerlık oquyn bıtırıp kelgen soŋ, äkesınıŋ medresesınde 1905 jyldan jädit oquyn ūiymdastyrdy. Al Qosdäulettıŋ ekınşı balasy – Omar (ol da sol medresede oqyǧan) 1908-1909 jyldan bastap Kökşetau uezınıŋ oqu ornyn basqaratyn mekemege baryp, orysşa oqytuǧa rūqsat alyp, orys tılınıŋ mūǧalımın aldyryp, özınıŋ jäne maŋaidaǧy auyldardyŋ balalaryn orysşa oqytqan. Äkesı Omar-qajy 1922 jyly naqaq jala jabylyp, eşbır tekserusız kısı qolynan qaza tapqan. Osy qandy oqiǧadan keiın el qorqyp, jan-jaqqa bytyrai bastady. Bes aǧaiyndy Hakım şeşesın alyp, Omby oblysyndaǧy Esılkölde Qūrmanbai, Salyq degen naǧaşylaryn panalaidy. Aşarşylyq jyldary barmaǧan jerı, baspaǧan tauy qalmaidy. Habarovsk, Qaraǧandy qalalaryna köşıp, «halyq jauy» balalarynyŋ qiynşylyqtaryn bastan keşedı. Ūzaq jyl aua köşıp jürıp, 1935 jyly Semeige kelıp tūraqtaidy. Omardyŋ balalary jasynan arabşa da, orysşa da oqyǧan, azdy-köptı bılım alǧan, sauatty, ärı önerpaz bolady. Semeige kelgennen keiın aǧasy - Ǧazez, ınısı - Ämen geologiia-barlau ekspedisiiasyna qyzmetke ornalasady. Ekı ınısı - Mihat pen Halit geologiia tehnikumyna oquǧa tüsedı. Hakım etıkşı bolyp artelge ornalasady. Bärı üilenıp, balaly-şaǧaly bolyp, 17 jan bır şaŋyraqta endı esın jinaǧan kezde 1941 jyly soǧys bastalady. Ǧazez, Ämen, Mihat geolog bolǧandyqtan «bron»-men äskerge şaqyrtylmaidy. Al Hakım men Halit Ūly Otan soǧysyna attanady. Etıgımen qan keşıp jürıp faşistterden Otanyn qorǧaidy. Jan alyp, jan berısıp jürgende talai jaraqattar alady. Äsırese, 1944 jyly auyr jaraqat alyp, maidanǧa äbden oŋalǧasyn şaqyrylatyn bolyp, elge oralady. Ūly Otan soǧysy kezınde Keŋes ükımetınıŋ dınge degen közqarasy bırtalai özgeredı. Halyqtyŋ jeŋıske degen ümıtın oiatatyn, imanyn ornyqtyratyn dıni qūlşylyq oryndaryn qaita jandandyra bastaidy. Sol kezde 1943 j. Ortalyq Aziia jäne Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasy qūrylady. Sol dıni basqarmanyŋ basşylyǧymen Qazaqstannyŋ jer-jerlerınde meşıtter aşylyp, eldıŋ dıni senımın, jeŋıske degen ümıtın oiatuǧa, sol üşın mınajat etuge jūmys ısteidı. Hakım Omarov dıni bılımı joǧary bolǧandyqtan Qazaqstan Qaziiatynyŋ Bas qaziı – Şamsutdinov Äbdıǧaffar ūsynysymen 1948 jyly Semei qalasynyŋ meşıtıne imam bolyp sailanady. Bılımdılıgın, bılıktılıgın, adaldyǧyn baiqaǧan Orta Aziia jäne Qazaqstan mūsylmandarynyŋ dıni basqarmasynyŋ (OAjQMDB) müftiı – Ziiaddin Babahanov Hakım-hazırettı atalǧan basqarmanyŋ tūraqty müşesı qylyp taǧaiyndaidy. Hakım-hazıret Qazaqstan boiynşa meşıtter jūmysyn baqylaityn reviziia komitetınıŋ töraǧasy bolyp sailandy. Osy ekı qyzmettı 26 jyl boiy abyroimen atqardy. Hakım-hazıret qoǧamdyq qyzmetterge de belsene aralasady. Äsırese, beibıtşılık qorǧaudyŋ bükılälemdık qozǧalysyna atsalysqan eŋbegı zor. Qazaq KSR ükımetı şyǧys elderınen keletın delegattardy kütıp alu, şyǧaryp salu kezınde Hakımdı Semeiden arnaiy Almatyǧa şaqyrtyp aldyryp otyrǧan. Qazaqstan atynan da İndiia, Livan, Fransiia t.b. bırneşe şet elderge ökıl retınde barǧan. Ūly Otan soǧysy aiaqtalǧannan keiın Keŋes ükımetınıŋ dınge degen közqarasy özgere bastaidy. Dın būrynǧy zamannyŋ sarqynşaǧy retınde sipattalyp, ateistık tanym üstemdıkke ie bolady. «Dın - apiyn» degen ūranmen dın qaralanady. BAQ betterınde dınge karsy aitylǧan kerıtartpa, jalaŋ pıkırlerge oryn bergen maqalalar jiı basylady. Dındı qaralau kün tärtıbınen tüspeitın özektı mäsele bolady. Qoǧamdyq pıkır talas maidanyna ainalady. Häkım-hazıret būndai kerı ürdıske bei-jai qarai almaidy. BAQ betınde jaryq körgen terıs pıkırdı maqalaǧa, qolma-qol terıstıgın däleldep jauap maqala jazyp otyrady. Ata dınımızdıŋ bolaşaǧyna alaŋdaǧan Hakım ateisttermen qalam maidanynda jalǧyz küresedı. Jala jabudan aqtalyp şyǧu qiyn ekenı mälım. İslam dının aqtap aluǧa, odan qaldy nasihattau üşın ärine arabşa oqyǧan ǧylymdar bolu kerek edı. Keŋes ükımetı bilıgınıŋ tūsynda dıni qyzmetke ekınıŋ bırı bara bermeitın jäne dıni oqudan da jastar bas tartatyn. Orta Aziiada jalǧyz Buharadaǧy «Mir Arab» medresesınen basqa dıni sauat aşu orny bolǧan joq. Sol medresede Hakım-hazıret memlekettık emtihan komissiiasynyŋ tūraqty müşesı bolatyn. Qaraiyp qalmau üşın özın-özı qairap otyratyn hazıret ǧylym salasynda azdy-köptı qalam tartty. Ol arab, parsy, köne türık tılderın bılgendıkten köne kıtaptaǧy bılımdı jinaqtauǧa tyrysty. Oqyǧan-bılgenın aq qaǧazdyŋ betıne türte berdı, türte berdı. Bırneşe halyqaralyq konferensiialarǧa qatysyp, baiandamalar jasady. Ǧalym Hakım-hazıret 26 jyldyŋ ışınde jūma, ait namazdary, qadyr tünı, mäulıt künderıne arnap jazǧan uaǧyz-nasihattaryn, dındarlarǧa öte mūqtaj sanalǧan maŋyzdy zertteulerdı bırneşe tılde jazyp qaldyrǧan. Taşkent qalasynda 1974 jyly tamyz aiynyŋ ortasynda ötetın äigılı imam - äl- Buharidyŋ 1200-jyldyq merei toiyna arnalǧan halyqaralyq konferensiiasyna Z.Babahanovtyŋ sūrauymen Hakım-hazıret baiandama daiyndaidy. Ökınışke orai sol jyly densaulyǧy syr berıp, (Allanyŋ ämırı solai bolǧan şyǧar) 2 tamyzda qaitys boldy. Osy konferensiiada bükıl mūsylman älemınen jinalǧan qauym, Evropa, Aziia, Afrikadan kelıp jinalǧan delegattar Hakım-hazırettıŋ aruaǧyna ünsızdık jariialap, Qūran baǧyştaidy. Osylaişa bar ǧūmyryn halyqtyŋ dıni sauatyn aşuǧa jūmsaǧan Hakım Omarūly ülken qūrmetpen bū dünieden ötedı. Artynda qalǧan bäibışesı Totykamal qosaǧynyŋ arqasynda 40 jyl boiy Semeidıŋ qūrmetıne bölense de, balalarynyŋ keleşegın oilap 1978 jyly bılım ordasy - Almatyǧa köşıp keldı. Hakımnıŋ qūt qonǧan qara şaŋyraǧyna bılım şapaǧaty taraǧan ūrpaqtaryna qajynyŋ ömırı tura jürer baǧdar-baǧyt, daŋǧyl jol bolady. Üş ūly: Qaidar, Ǧabdulla, Sättar tiıstı qyzmetterın atqaryp, bala-şaǧalarynyŋ qyzyǧyn körıp otyr. Ekı qyzy Mädina men Hamida matematika men orys tılı mamandary. Kenje kyzy Rufiia därıger bolǧan. Ekı kelını Raufa men Ǧaliia mektep direktory bolyp qyzmet atqarǧan, kenje kelını Säule de jauapty qyzmette. Tūŋǧyş qyzy Mädina mektep direktory bolyp kyzmet atqaryp, keiınnen Almatynyŋ Lenin (Jetısu) audanynyŋ oku-aǧartu bölımın köp jyldar boiy basqarǧan. Küieu balalary Qappas KSRO Qaruly küşterınıŋ polkovnigı, Qabken bas injener, Tölegen kompozitor. Tūlǧalardyŋ tūiaǧy bara-bara qyzady degendei, Hakımnıŋ alty balalary tarap, nemere-jienderı Safar, Qairat, Aidar, Aidos, Jandos, Bauyrjan, Marat, Quat, Ashat, Äliia, Däuren, Şolpan, Qūralailar är salada joǧary bılım alyp, elşı, bankir, mūǧalım, suretşı, därıger, injener, programmist, finansist bolyp jür. Nemere-şöberelerıne jaqsy tärbie berıp, bılıktı ūl-qyz bolyp ösuıne Totykamal analary ūiytky bolyp 84 jasqa kelgende 2002 jyly Almatyda qaitys boldy. Hakım-hazırettıŋ artynda bır auyl ūrpaq qaldy.Ǧabdul Häkım Omarūlynyŋ äŋgımelerı
Qalamdy qūlaq üstıne qoiudyŋ laiyqtylyǧy
Mūhamed Dimadaini degen ǧalym aitady: «Jazuşy jazyp otyrǧanda bır närsenı bekerlep jazudan toqtalsa qalamy qūlaǧynyŋ üstıne qoiuy ūnamady bolady». - deidı. Osy sözın Anas Malik ūly deitın sahabaǧa (paiǧambardy körıp, aldyda iman keltırıp, sol jolynda ülken ülken joldastary) tırep söileidı. Anas – Maǧauiia ibn Sufian paiǧambardyŋ uahiın jazyp, otyrǧanda paiǧambardan bır maqsattar körse, jazudan toqtalyp, qalamyn qūlaq üstıne bolǧan. Olai ıstegenın paiǧambar körse, ei, Mūǧauiia, sen jazuşy bolsaŋ qaşan da qalamyŋdy qūlaq üstıne qoisaŋ esıŋde tūrady. Qaida qoidym dep ızdeisıŋ deidı. Osy sözdı taǧy Säbit ūly Zeidke de tırep söilegen. (Qalqasindiden).Aiudyŋ tüs köru tabiǧaty
Aiu denelı aiuan. Oŋaşa boludy jaqsy köredı. Qaşan qys kelse, özınıŋ üŋgırıne kıredı. Ol üŋgırde taudyŋ üŋgırlerınen jasalǧan bolady. Odan qaşan aua tüzelıp alǧanşa şyqpaidy. Qarny aşsa aiaq-qolyn soryp jatyp, aştyǧyn ketıredı. Jazǧytūry üŋgırınen şyǧady. Būrynǧysynan artyq semız körınedı. Siyr aiuanymen jaǧalasady, qaşan siyr süzse, şalqasynan jata qalyp, aldyŋǧy ekı aiaǧy men müiızınen ūstap, qatty tıstep baryp jeŋedı. (Qazuiniden).Ataqty kıtaphanalar
Kıtaptar saqtalǧan ataqty kıtaphanalar jasaudy, oǧan oǧan kıtaptar jinap, saqtaudy halifalar, patşalar artyq kördı. Sondyqtan sany köp kıtaptar jinap, saqtady. Sonyŋ ışınde kıtapqa bai, eŋ zor kıtaphana islamda üşeu boldy dep aitylady. Bırı: Abbasi halifalarynyŋ Baǧdattaǧy kıtaphanasy. Ol kıtaphanada sansyz kıtaptar bolǧan. Ondaǧy kıtaptar basqa jerden tabylmaityn eŋ qūndy derekter bolǧan. Ony halifalar bırınen soŋ bırı tolyqtyra kelıp, eŋ aiaǧy Mustaǧsim Billä halifa bolǧan zamanda tatarlar şabuyl jasap, halifany öltırıp, barlyq kıtap qazynasyn älek qylǧan. Ekınşısı: Fatimilerdıŋ halifalary. Mysyr kıtaphanasy. Būl kıtaphana kıtaphanalardyŋ eŋ zory, eŋ qadırlı kıtaptar barlyq pännen kıtaptar bolǧan. Bai kıtaphananyŋ qorǧauşysy Fatimi halifalarynyŋ eŋ soŋǧysy Abdulla Salah ad-Din Aiiubi bolǧan. Kıtaptar onyŋ memleketke qojalyq qyp, bilegen zamanyna deiın saqtalyp kelgen. Sodan keiın kıtaphananyŋ köp kıtabyn Qadal Qadi degen adam satyp alyp, qadiliia degen medresege qaldyrǧan. Qahira (Kair – N.D.) qalasynda Därb Maludiiada ornalasqan. Sodan keiın qiianatker qūldar kırıp, kıtaptardy alyp, şamalysy-aq qana qalǧan. Üşınşısı: Bani Umaiia (Bani Omaiiia) halifalarynyŋ Andalusiiadaǧy (İspaniia) kıtaphanasy būdan eŋ zor kıtaphana bolǧan. Ol Andaluske ielık qylyp bolǧannan keiın kıtaptar bet-betımen taratylyp, alynyp ketken. (Qalqasindiden).Syin (qytailar) halqynyŋ mınez-qūlyqtary
Qytailardyŋ ülkenı de, kışısı de, qysta da, jazda da kiımderı jıbekten bolady. Onyŋ patşalary jıbektıŋ eŋ oŋdysyn, tazasyn kiedı. Qara halyqtary tömenırek sortynyŋ şamalaryna qarap, jetkenın kiedı. Erkekterı qys bolsa dambaldy ekılep, üştep, törttep, bestep, odan da köp qyp kiedı. Sebebı olar qystan qorqady. Jaz künı bolsa, olar jıbekten, ne jıbek siiaqty jalǧyz köilek qana kiedı. Basqa sälde salmaidy. Köp uaqyt tamaqtary kürış bolady. Olar kürış jeidı. Patşalary bidai nanyn jeidı, et jeidı, qai aiuan bolsyn, talǧamaidy, şoşqanyŋ da taǧy basqalardyŋ da etın jeidı. Olarda jemıstıŋ türlı atalary bar: alma, limon, aǧaş limony, anar, ınjır, jüzım, qiiar, qauyn, qara örık, almūrt, banan, qant qamysy, ūzyn qiiar, jabaiy aǧaş jemısı, jaŋǧaq, pıste, sary örık, jidek, şekıldeuık siiaqtylar. Qūrma aǧaşy bolmaidy. Işımdıkterı kürışterınen ıstelgen ışımdık bolady. Olarda araq bolmaidy jäne aparylmaidy. Araqtyŋ ne ekenın bılmeidı de, ışpeidı de. Kürışten sorpa jasaidy. Qūrmadan ışımdık, sorpa jasaidy. Taǧy sol tärızdılerı boldy. Olarda tazalyq bolmaidy, ölımtıktı taǧy sol tärızdı mäjuster ısteitın närselerdı jeidı. Būlardyŋ dını madjus (otqa tabynuşylyq – N.D.) dınıne ūqsaidy. Qatyndary bastaryn aşyp jüredı, şaştaryn taraqpen bekıtedı. Keibıreulerınıŋ basynda pıl tısınen ıstelgen taraqtan jiyrma şaqty taraq bolady, ne odan basqadan ıstelgen bolady. Erkekterı bastaryn bürkene bas bürketşek kiım, jaǧasynda bırge tıgılgen kapuşek tärızdılerdı kiedı. Olardyŋ ūrylardy ūstasa, joly ony öltıru bolady.(«Silsilat at-tauarih» kıtabynan).NŪRLAN DOSANOV
«Ǧylym ordasy» RMK
Sirek kezdesetın kıtaptar mūrajaiynyŋ
ǧylymi qyzmetkerı
