Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev özınıŋ el aldynda jasaǧan kezektı Joldauynda Qazaqstan jerıne AES-yn salu qajet ekenın atap öttı.
Saludan būryn Memleket basşysy atom energetikasyn qūrudyŋ jan-jaqty mümkındıgın zertteudı tapsyrdy. "2030 jylǧa qarai Qazaqstanda elektr energiiacynyŋ tapşylyǧy bolady. Al älemdık täjıribege säikes, tiımdı şeşım bar. Ol – beibıt atom. İä, oŋai şarua emes. Sondyqtan osy mäselenı ūtymdy şeşe bıluımız kerek, san aluan boljam men emosiiaǧa jol bermeiık"- dedı Prezident özınıŋ el aldyndaǧy sözınde. Äitse de, qoǧam soŋǧy jyldary būl şeşımge äzırge oŋ közben qaramaidy. Mäselen, 2019 jyldyŋ säuırınde Resei basşysy Vladimir Putin Qasym-Jomart Toqaevpen kezdesuınde qazaq jerıne «reseilık tehnologiia» boiynşa AES-yn salu turaly ūsynys tastaǧan şaqta, elde ırı narazylyq şaralary bolǧan. «AES salynbasyn» degen talapty jalau etken halyq elde ırı apat bola ma dep būl qūrylystan ürıkken edı. Alaida, el prezidentı būl mäselenı şeşude halyqtyŋ pıkırı eskerıletının aitty.
Joldauda Prezident kötergen mäselelerdıŋ bırı – qazır älemde bırte-bırte kömırdıŋ däuırı aiaqtalyp keledı. Osyǧan säikes, bızge kömırdıŋ ornyn basar energiianyŋ jaŋa közderın qarastyru qajet. Olar: atom energiiasy jäne sutegı energiiasy. Degenmen, atalǧan energiialardy öndıru oŋai ıs emes. Memleket basşysynyŋ kötergen ekınşı mäselesı – 2030 jyldarǧa qarai Qazaqstanda energiianyŋ tapşylyǧy boluy mümkın. Nege? Sebebı, qazır älemde ırı-ırı ekologiialyq mäseleler köbeiude. Sonyŋ eŋ negızgısı – soŋǧy 150 jyldyŋ ışınde jer şarynda temperaturanyŋ 1 gradusqa köterılıp, sonyŋ äserınen älemde adamdardyŋ ömır süruı qiyndap keledı. Osy mäselege bailanysty, 2015 jyly Parijde düniejüzınıŋ 192 memleketı bırıgıp, «Parij kelısımşartyna» qol qoiǧan. Būl kelısımnıŋ mazmūny – bız 2100 jylǧa deiın jer betındegı temperatura kölemın 2 gradustan ärı kötermeuge mındettımız. Eger 1850 jyldarmen salystyrǧanda, temperatura 2 gradustan ärı köterılıp ketetın bolsa, jer şarynyŋ köptegen bölıgınde ömır süru qiyndap ketedı. Ol üşın bükıl adamzat osy mäselege bırıgıp jūmys ısteuı kerek.
Temperatura nege köterıledı? Ol adamnyŋ tūrmys-tırşılıgınen tuyndaidy. Bız qazır qazbaly otyn kömırdı de, mūnaidy da aşyq auada köp paidalanamyz. Sonyŋ saldarynan, kömırqyşqyl, metan sekıldı gazdar auaǧa tarauda. Ǧalymdar būl mäselege soŋǧy otyz jylda öte köp köŋıl bölude. Olardyŋ aituynşa, mūny şeşudıŋ bır-aq joly bar. Ol - jer betındegı adamdardy tabiǧatqa jaqyn, ziiany az energiianyŋ basqa balamaly közderın paidalanuǧa şaqyru. Köptegen elder osyǧan bailanysty ūzaq merzımdı strategiialar qabyldap ülgerude. Mysaly, Europalyq Odaqtastyq elder 2050 jylǧa deiın ne gazdy, ne mūnaidy, ne kömırdı eş jerde paidalanbaimyz dese, Qazaqstan men Qytai 2060 jylǧa qarai osy mındettemenı öz moinyna alyp otyr. Qazırgı künı elde energiianyŋ 68% -yn kömırden alamyz. Sonda kömırdı nemen almastyramyz? Eger memleketımız energiianyŋ tabiǧatqa qolaily türıne köşpeitın bolsa, onda şyǧaryp otyrǧan önımderımızdı bolaşaqta eksporttai almaimyz. Şyǧarsaq ta qymbatqa tüserı anyq. Düniejüzındegı ırı odaqtar osyndai talap qoisa, bızge ergennen basqa jol bolmaidy.
Soŋǧy bes-on jyldyqta älem jūrty kün men jel energiiasyn paidalanudy tolyqtai igerdı. Qazır būl jaŋalyq emes. 2000 jyldarmen salystyrǧanda, älem elderı bügınde kün energiiasyn 100 ese, jel energiiasyn aluda 20 ese artyq oryndap otyr. Tehnologiianyŋ arqasynda būl mäsele oŋtaily şeşım tapty. Soŋǧy uaqytta elımızde künnen, jelden energiia alatyn stansiia salamyn deitın jeke tūlǧalar men käsıpkerler köp desedı. Sebebı, būl saladaǧy tehnologiialar arzan ärı qoljetımdı bolyp qaldy. Degenmen, energiianyŋ būl joldary tūraqsyz. Olai deitınımız, kün kündız bar tünde joq, jel bırde bar bırde joq närse.
Ǧylymda AES salu kömırge qaraǧanda, 200 ese tabiǧatqa qolaily ekenı däleldengen. Bıraq, qoǧamnyŋ qarsy bolatyn jönı bar ekı mäsele:
1) qauıpsızdıgı 2) AES-nan keiın qalatyn qaldyq. AES qai jerde boluy kerek? Qazır atom stansiiasy üşın Qazaqstannyŋ tört būryşy da zerttelınıp jatyr. Olar: Almaty maŋy, Batys bölıktegı Aqtau jerı, ŞQO-daǧy Kurchatov qalasy. Bıraq, zaŋynda elektr energiiasyn beretın negızgı köz – ol halyqtyŋ köp ornalasqan aimaǧy men öte köp kölemdegı sudyŋ qoimasy. Būǧan kelgende, 40% halyq köp şoǧyrlanǧan Oŋtüstık aimaq eske tüsedı. Bıraq, AES-ǧa köp mölşerde su kerek.
AES -nyŋ qūrylysyna bailanysty qazır elde qarsy uäjder bar. Onyŋ alǧaşqysy, AES-ny Qazaqstannyŋ qai aimaǧynan salsa da, oǧan qajettı sudyŋ qory. Qazır elımızde onsyz da su tapşylyǧy bar. Būl qūrylys osy mäselege «jyǧylǧanǧa jūdyryq» boluy mümkın. AES-nyŋ qūrylysy da qyruar qarjyny talap etedı. Bır reaktordyŋ özın bırneşe milliard dollarǧa satyp aluǧa tura keledı. Kezınde elımızge Resei de, Oŋtüstık Koreia men Japoniia da AES saluǧa öz ūsynystaryn bırneşe ret ūsyndy. AES salynǧannan keiın, onda jūmys jasaityn mamandar elımızde joqtyŋ qasy. Odan qalsa, tarihta ızın qaldyrǧan ülken apattar Chernobyl men Fukusima köp elderdıŋ atom stansiialarynan bas tartuyna äkeldı. Mūndai ırı şeşımdı qabyldau üşın būl mäsele osy saladaǧy mamandardyŋ talqylauynan odan qala berdı halyq aldynan ötuı şart.
Bıraq qoǧam qanşa qarsylyq bıldırgenımen, jer şary üşın, tabiǧat üşın älem elderı erte me, keş pe būl energiiaǧa keledı. Sebebı, su da, paidaly qazba da, tabiǧat resurstary da sarqylyp keledı. Aita keteiık, Qazaqstanda AES 1973-1999 jyldar aralyǧynda Aqtau qalasynda bolǧan. Qazırgı uaqytta elımızde atom energiiasy qoldanylmaidy. Sarapşylar Aqtau jerındegı AES sol kezdıŋ özınde älemdegı eŋ ırı qūrylys oryndarynyŋ bırı retınde eseptelgen. Paidasy atom stansiiasy qart Kaspiidıŋ tūşylyǧyn arttyrǧan körınedı.
Qazırgı salynyp jatqan AES-daǧy reaktorlardyŋ qauıpsızdıgın joǧarylatuda ärı AES-yn öte ülken kölemdegı qūrylys orny retınde salmauǧa tyrysuda. Sondyqtan, ǧalymdar zerttelu üstındegı būl saladan qoryqpau qajet ekenın aituda. Qazır älemde 35 elde 191 AES bar. Basym bölıgı Europa, Soltüstık Amerika, Oŋtüstık Şyǧys Aziia jäne būrynǧy Keŋes Odaǧy aumaǧynda ornalasqan. Mysaly:
AQŞ -60
Fransiia -19
Japoniia -17
Qytai -13
Resei -10
Ūlybritaniia -7. Sonymen qosa, qazır jaŋa AES-yn saludy myna elder: Resei, Qytai, Ündıstan josparlap otyr. Alaida, Chernobyl, Fukusima apattarynan keiın qoryqqan İtaliia, Belgiia, Germaniia, İspaniia, Şveisariia elderı AES jūmysyn mülde toqtatqan edı. Degenmen, olar AES-dan basqa jaŋa tehnologiia türlerımen energiia közın tabuǧa tyrysuda. Būl elderdıŋ jolymen jürsek, sonda bızge AES salu mındet pe?
Memleket basşysynyŋ Joldauda Qazaqstanda energiianyŋ tapşylyǧy bolady deuı jyl saiyn älemde 100 million avtomobil şyǧatyn bolsa, byltyr sonyŋ 5%-y elektromobil türıne köşse, osy jyly 7%-y josparlanǧan. 2030 jylǧa qarai älemde transporttyŋ jartysyna juyǧy osy salaǧa köşetın bolsa, būl ürdıs Qazaqstanǧa da keledı. Sonda mūnaidyŋ qajetı bolmai qaluy mümkın. Ekınşı türı sutegı öndıru de ülken mäsele. Ol üşın bızge köp mölşerde su kerek. Al, elde su tapşylyǧy sezılude. 1 litr taza sudyŋ qūramynda 111 gramm (10%) sutegı, 889 gramm ottegı (80%) bolady. Sonda 1 kg sutegı alu üşın şamamen 9-10 litrdei taza su qajet. Köp sutegı alu üşın qanşa köl kerek? Ol jaǧy belgısız. Eger elde AES salynatyn bolsa, uran qory boiynşa älemde 2-oryn alatyn Qazaqstanmen bolaşaqta köp eldıŋ sanasuyna tura keledı.
Sonymen, AES salǧan jaǧdaida onyŋ elge paidasy aldymen elektr energiiasyn öndıru arzandaidy. Ziiandy tütın şyǧarmaidy jäne qoldanylǧan otyndy qaita öŋdep, paidalanuǧa bolady. Eŋ bastysy, AES-ke qajettı otyn urannyŋ bızde mol qory bar. Al ziiany, otyndy saqtau qauıptı, ärı şyǧyny köp. Ekınşıden, AES-nyŋ qūrylysyna köp qarjy jäne öte köp su qoimasy kerek. Uran bar dep maqtanǧanmen, odan köp qaldyqtar qalady. Qaldyqtardy saqtau üşın jerasty infraqūrylymy üilesım tabuǧa mındettı. Apattan saqtasyn, alaida AES-te apat bola qalsa, onyŋ aldyn alu jäne radiasiiasyn joiu mümkın emes. Apattyŋ saldary ūzaq jyldarǧa baratynyn tarih däleldedı. Bır Fukusima apatynyŋ saldarynan 20 myŋ adam joǧalyp, jarty million adam öz üiın tastap qaşty. Bır millionǧa juyq üi jermen-jeksen bolǧan atom stansiiasynyŋ ziiandy qaldyqtary mūhitqa kettı. Al, Chernobyldegı radiasiianyŋ äserı älı künge deiın öz zardabyn tarttyryp keledı. Bilık Qazaqstanǧa salynatyn AES-nyŋ qauıpsızdıgıne kepıl bermei, halyq öz narazylyǧyn qoimaidy. Küdık pen ümıt ūialatqan AES-nyŋ bolaşaǧy zor bolǧanymen, onyŋ köleŋkelı tūstary qoǧamdy alaŋdatpai qoimai otyr.
Süikım Aiapbergenqyzy
