Patşalyq Resei qazaq dalasyn aimaq-aimaqqa bölıp basqarǧanda Semei qalasy bır aimaqtyŋ ortalyǧy bolyp orystan kelgen gubernatorǧa aǧa sūltan Qūnanbai jäne Baraq töre orynbasar bolyp tūrady.
Kün saiyn qysymǧa alyp kele jatqan patşa äkımşılıgımen qarsylasyp, öştesıp jürgen qazaq jıgıtterı Aqsaqqiian, Tabyldy deitın ekı jıgıt (qazaqtar Aqoiaz dep atap ketken) aq patşanyŋ audan därejeles adamy – orys bastyqty öltırıp ketedı. Semei gubernatory olardyŋ sary ızıne qanşa tüsse de ūstai almaidy. Patşa äskerımen talai ret soǧys salyp, aqyry öktem küşke älı kelmegen Aqsaqqiian men Tabyldy Ör Altaidaǧy kerei ışıne kelıp panalaidy.
Iz-tüssız joǧalyp ketken Aqsaqqiian men Tabyldy delosy gubernatordy qatty aşulandyrady. Qazaqtarǧa senımsız qaraǧan ol oqiǧanyŋ bır ūşy sol Qūnanbai men Baraq törede dep qarap adamdaryn art-artynan attandyryp, aiǧaqtaryn sailap, Aqsaqqiian men Tabyldynyŋ qanat-qūiryǧy degenderdı Sıberiiaǧa aidatady. Olardyŋ Ör Altaiǧa ötkenın bılgen soŋ Ajy güŋge atalas tuys Baraq töre arqyly hat jazdyryp, ekeuın ūstap berudı talap etedı de, Qūnanbaidy Abaq kerei elıne attandyrady. Baraq törenı qolda ūstap tūrady.
Işkı jaqta aq patşanyŋ salǧan qylbūrauy taqymyna batqanymen, Qūnanbai kerei elıne aǧa sūltandyq salauatymen keledı. «Aǧa sūltan Qūnanbai Abaq elıne attandy, Kerei elı üstınde sez aşady» degen sözden habar tapqan Abaq balalary men dau-şary bar Naiman, Uaq, Arǧyn jäne ırgeles Moŋǧol taipalary Qūnanbaidyŋ aldynda dau-şaryn bıtırıp alu üşın dauger, şeşenderın sailaidy.
… Aǧa sūltan Qūnanbaidyŋ keluıne bailanysty daugerlerdıŋ de köp bolatynyn mejelegen Ajy töre bastaǧan elbasylary Şäu jyrau, Şegetai batyr, Köken bi, Jetıbai bi, Tıleudı qatarlylar möldır suly, saialy Qaba özenı boiyna elu üi tıktırıp daiyndyq jasaidy.
Qūnanbai tüsken üige adam tolyp, qyzu jiynnyŋ bastalar kezı bolady. Qazaq bilerı bas qosqanda baiyrǧy salt boiynşa bırıne-bırı söz tastasuşy edı. kereidıŋ būl tūstaǧy alǧyr, şeşen qariiasy Şäu:
– Al, aǧa balasy, söz bastaŋyz, – deidı.
Sonda Qūnanbai özıne ūsynylǧan sözge qūrmet etıp:
- Sözdı auyl iesı bolyp otyrǧan Kerei balasy özderıŋız bastaisyzdar da! – deidı. Būl kezde ülkenderge oryn berıp, tömende otyrǧan qūlyntaijaqy kiıp, kamer belbeu buynyp, sapy asynǧan ötkır közdı, aqsūr jıgıt bylai deidı:
-Bız qalai bastaimyz? Būzylǧan ordamyz tıgılmei jatqan elmız. Kelgen jerımız Altai, Sauyr bolǧanymen, beiıt belgısı, besık ülgısı joq moŋǧol ortasynda otyrmyz. Ortasy oiylyp, ordasy būzylmaǧan hany bar, zaŋy bar aǧa balasy özı bastaidy da!
Sonda Qūnanbai jas jıgıtke barlai qarap:
-Bolar, bolar! Özı de bolǧaly tūr eken. Kömeiınıŋ susyldap tūrǧan sujylany bar bar jıgıt körınedı. jiyn özı de bastaldy emes pe?! – deidı.
Qūnanbai aldynda söz bastaǧan būl jas jıgıt Kereidıŋ äigılı şeşen, biı, aituly küişı Beisenbı edı. Sodan bastalǧan jiyn qazaq rulary jäne moŋǧol taipalary men Kerei-Naiman rulary arasyndaǧy bıtpei kele jatqan dau-şarlarǧa bıtım jasaidy.
Qūnanbai ızdep kelgen Aqsaqqiian men Tabyldyny Kerei balasy ūstap bermei, qorǧap qalady. «Aqsaqqiiannyŋ kelgenı ras, bıraq kelgen soŋ bır jyl tūryp ölgen» dep anyqtama jazyp beredı. Halyq nazaryn qozǧaǧan ekı azamatty gubernatorǧa ūstap beru Qūnanbaidai salauatty adamǧa abyroily jūmys emes edı. Sony bılgen Qūnanbai da Abaq basşylarynyŋ olardy ūstap bermegenın terıs körmeidı.
– Sözderıŋızge seneiın. Bıraq, sol ölgen Qiian tırılmesın, tırılse de orysqa körınbesın, – deidı. Qūnanbaidy bazynasyn el auzynan estıgen Aqsaqqiian men Tabyldy mūnan keiın Semei öŋırınde boi körsetpeidı. Ajy töre bastaǧan Abaq elınıŋ qonaǧy Qūnanbai joldas-joralarymen attanǧanda Kereidıŋ aqsaqaldary qoş aitysyp, Beisenbı qatarly jastary qūrmettı qonaǧyn el şetıne deiın şyǧaryp salmaqqa bırge attanady. Jüzden astam nökerlı osy top Alqabek boiyna taiaǧanda bürkıt alyp, it ertken jarau atty jalaŋ saiatşylary bar Kereidıŋ ataqty baiy Şäku aldarynan şyǧady. Aqboz atty, aqtöbe tymaqty Şäku bai anadaidan attan tüsıp qarsy jürgende būl qūrmetke ıltipat jasaǧan Qūnanbai da attan tüsedı. Torǧyn tonyn kölbıretıp qarsy kelgen Şäku top aldyndaǧy Qūnanbaimen qūşaqtasyp töske tös soǧa amandasyp:
-Aǧa balasy Qūnanbai myrza keledı dep estıp edım, äkeŋ Öskenbai bızdıŋ Jänıbek batyrdyŋ qyzynan tuǧan jien ekenın de bıletınmın. Alystan alty jasar bala kelse aldynan alpystaǧy qariiasy şyǧatyn saltymyz da bar edı. bıraq, malymnyŋ küiı, balamnyŋ jaiymen bara almadym. Bügın auylymyz küzeulıkke tüsıp kettı. Solai bolsa da, qaityp kele jatyr degen soŋ jolyŋyzdy tosyp däm tattyraiyn dep kütıp tūr edım, jerımız şalǧai bolsa da köŋılımız jaqyn. At basyn būryp, däm tatyp qaityŋyz! – deidı. Qūnanbai qonaq boluǧa at basyn būrǧanda erıp jürgen basqa elderdıŋ bilerı Qūnanbaiǧa qoş aityp ketpekşı bolady. Sonda Şäku aqsaqal:
- As atamyzdıkı, bereke eldıkı, qonaq köptıkı emes pe!? El aǧasy Qūnanbaidy şaqyrǧanym, bärıŋdı şaqyrǧanym! Qane, tügel jürıŋder! –dep topty özı bastap Alqabek özenınıŋ boiyna tüsedı. Qūnanbai keŋ saily, orman arasynan jelısı tartuly, biesı bailauly, qonaq üilerı tıgulı tūrǧan kütım ornyn köredı. Şäku Qūnanbaidy künı-tünı kütıp, kelgen jolyna at mıngızıp qaitarady.
Qūnanbai osy saparyn eske alǧanda: Qytaiǧa qaraǧan Abaq kerei balasy on bes myŋ tütınnen asyp, däuletı şalqyp, elı ösıp, kegın joqtar er tuyp, dauyn söiler bi tuyp, baq qonǧan elge ainalǧan eken. tübı bızdıŋ qazaqtyŋ bır tiianaǧy solar bolar, – degen eken.
Asqar TATANAIŪLY,
tarihşy, jazuşy
