Sarapshylar hıdjabtyń saıası máseleniń birine aınalyp ketkenin aıtady.Ony sheshýdiń joly–ulttyq kıimdi qaıta qalpyna keltirý deıdi.
Bilim alýshylardyń mektep formasyn saqtaýy týraly Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń buıryǵy mektep pen dindar ata-analar arasynda daý týǵyzdy. Mamandar mundaı máseleniń týyndaýyna qazaqtyń ulttyq kıimderiniń jetkilikti dárejede nasıhattalmaı otyrǵany sebep bolyp otyr deıdi.
Qazaqtyń ulttyq kıimderin zertteýmen aınalysyp júrgen etnograf Halıolla Ahmetjan qazaq–óziniń ulttyq kıimderin kııý dástúrin joǵaltqan halyqtyń biri deıdi.Ol ulttyq kıimderdiń der kezinde zerttelip,zamanýı úlgide halyqqa usynylmaǵandyǵynyń kesirinen din jolyna túsken qyzdarymyz arabtyń kıimin kııýge májbúr bolyp júr degen pikirde.
Qazaq–musylman halyqtardyń biri bolǵandyqtan,ejelden áıel zaty etek jeńin jınap,jaýyp júrgen.Dál búgingideı ashyq-shashyq kıim kıgen emes. Alaıda dál qazaq halqy sekildi ulttyq mádenıetin joǵaltqan halyq joq. Qazaqtyń boıyna bitken eliktegish qasıet ulttyq qundylyqtarǵa, ulttyq kıimge degen qyzyǵýshylyqty joıyp jiberdi dese bolady.Mysaly, ózbek, túrikmen aǵaıyndardy alsaq,ulttyq kıimge degen qurmetterin joǵary saqtaǵan.Al qazaqtyń óziniń ulttyq kıimi qolǵa alynbaı,umyt qalǵandyǵynan dindar otbasyndaǵy qyz-kelinshekter etek-jeńin jabý úshin arabtyń kıimine qol sozdy.Onyń nátıjesi búgingi shıeleniske ákep soqty,–deıdi Halıolla Ahmetjan.
Ulttyq kıimdi durys qoldana bilý kerek
Sonymen qatar Halıolla Ahmetjan qazir Eýropa mádenıetine boı aldyrǵan jastardyń sanasyna ulttyq kıim týraly túsinikti,qurmetti,maqtanyshty sińirý úshin kóp jyl kerek deıdi.
– Jalpy hıdjab pen qazaqtyń ulttyq kıiminiń atqaratyn qyzmeti bir.Biraq hıdjab–arabtyń kıimi.Al qazaqtyń ózine jarasymdy kıimderi jetkilikti.Tek ony durys qoldana bilý kerek.Al qyz-kelinshekterimiz arabtyń kıimin kıip, adaspaýlary úshin, ózimizdiń ulttyq kımiderdi usynýymyz qajet.Olardyń áýretti jerin jaýyp júrgenderi durys.Shynymdy aıtsam,kóshede júrgende ashyq-shashyq júrgen qyzdardan ózim uıalamyn.
Qazaq áıelderi eshqashan shashtaryn jaıyp, jalańbas júrmegen.Eger shashyn jaısa, úıinde bir qaıǵyly oqıǵa bolǵan dep túsingen.Olar úshin shashty jınap, oramal taǵý–tazalyqtyń belgisindeı qabyldanǵan.Bizde ulttyq kıimdi áleýmettik statýsyna qaraı kıgen.Sol kıimderdiń túr-túsine, oǵan salynǵan oıý men kestelerine qarap, adamnyń qaı jaqtyń týmasy, qaı rýdyń adamy ekeni ajyratatyn bolǵan.Al jaýlyqqa qarap,áıeldiń jasyn bilgen. Kımeshektiń kestesine qarap,bala sanyn bilgen.Al er adamdardy bas kıimine qarap ajyratatyn bolǵan.
Qaı zaman bolmasyn adamnyń syrt kıimi–úıge ustalǵan perde sekildi.Ony adam tońǵannan nemese sándik úshin ǵana kımeý kerek. Kıim adamdy syrttaǵy zulym kúshterden, til-kózden saqtaıdy.Qazaq nege jańa túsken kelinniń betin ormalmen búrkeıdi?Óıtkeni suqtanǵan kózden,artyq aýyz sózden saqtaý úshin jasalatyn yrym,–deıdi etnograf.
Ulttyq kıim kıno arqyly nasıhattalady
Qazaqtyń ulttyq kıimin nasıhattaıtyn eń kúshti quraldyń biri – telearna. Qazaq jastary telearnalardan káris kınosyn kórip, sol jaqtyń jastary sekildi shashtaryn qysqartsa,endi biri olardyń kıim úlgisin sánge aınaldyrdy.Halıolla Ahmetjan qazaqtyń tarıhı kınolarynda ulttyq kıimdi jarqyratyp kórsete almaıtyndaryn aıtady.
– Tarıhı kınolardy túsirerde aldymen ulttyq kıimniń tarıhyn zertteý kerek.Ol–ulttyq kıimdi nasıhattaýdyń quraly.Kıno túsirýshiler eshqashan etnograftarmen keńesken emes.Ondaǵy kıim túsiniń ózi adamnyń eńsesin basyp turady.Mysaly,"Jaýjúrek myń bala" fılminde bas kıim,shapan tústeri de durys tańdalmaǵan.Tek qazaq handyǵy jaıly túsirilgen fılmde ulttyq kıimdi óte utymdy qoldanǵanyn kórdim.Men tipti premerasyna ádeıi bardym.Sondaı kóńilim tolyp qaıtty.Qazaqtyń baı tarıhyn kórsetken.
Qazaq áıelderi jalańbas júrmegen
– Qazaq qyzdary jastaıynan jalańbas júrmegen.Kishkene kezinen olarǵa jaı taqııa kıgizse, odan keıin úkili taqııa kıgen.Qazaqtar úkini qasıetti qus sanaıdy.Onyń qaýyrsynyn til-kózden saqtaný úshin qoldanǵan.Tipti uzatylyp bara jatqan qyzdyń basyndaǵy sáýkelege, shymyldyǵyna taqqan. Qyz óz jurtyna kelin bolyp túsken soń,óziniń jolyn bersin degen nıetpen basyndaǵy úkisin óz sińlisine bergen.
Bir aıta keterligi, úkini tek qyzdar ǵana emes, sal-seriler de bórkine taqqan. Soǵan qarap, seri ekeni ańǵartatyn bolǵan. Biraq qazir ártisterdiń ózi basyna 40 sm bolatyn úki taǵyp, sahnaǵa shyǵady. Al úki – kishkentaı qus.Onyń eń boıshańynyń turqy 10 santımetrdeı ǵana bolady.
Al qyzdar kelin bolyp túsken soń,bastarynan oramalyn tastamaǵan. Birinshiden, oramal onyń bosaǵa attap,kelin bolǵanyn ańǵartsa,ekinshiden, tazalyqtyń belgisi.Óıtkeni pisirgen asy adal bolady,–deıdi etnograf.
Qazaqsha kıimniń úlgileri kóp
Áıelder kıetin ulttyq kıimderdiń nusqalaryn ár rý óziniń ornalasqan jerine qaraı ár túrli etip tikken.Sondyqtan olardyń kıiminiń úlgilerin bir-birinen ajyratý ońaı bolǵan.Iaǵnı qyzdardyń kıimi:ashyq tústi matadan tigilgen, kóıleginiń beli búrmeli bolǵan,etek-jeńine eki-úsh qatar jelbirshektiń salynǵan,qos etek bolǵan,kamzol etegine, óńirine oqa ne áshekeıli kesteniń tigilip, basyna úkili taqııany,aıaǵyna bıik óksheli etikti kıip,qapsyrmaly beldikpen býynatyn bolǵan.
Al qyzdar boıjetkenge deıin bastaryna kúmis shytyra taǵyp,úkili taqııa kıip júrgen. Taqııanyń dóńgelek, shashaq tóbe,naızaǵaı sııaqty birneshe túrleri bar.Qyzdar qos etek kóılek kıip, barqyttan tikken keýdeshe, moıyndaryna qyzyl marjan taqqan.
On bes,on alty jastaǵy boıjetken qyzdar etegine eki-úsh búrmeli jelbirshek salǵan uzyn kóılek,beli qynamaly,jeńsiz oqaly kamzol kıip, qaptyrmamen qabystyrǵan.Onyń ústinen qynamaly jeńdi beshpet,qamar beldik kúmis, bylǵary,barqyt taǵatyn bolǵan.
Al qyzdardyń bas kıimderin negizinen oqalap, zerlep tikken. Úkili qundyz taqııa, kámshat bóriktiń ústine shashaqty qyzyl jibek oramal sháli jamylady.
Áıelder jasyna qaraı kımeshek kıgen
Qazaqtyń ultttyq bas kıimderin zertteýmen aınalysyp júrgen sýretshi, dızaıner Múslim Jumaǵulov qyzdardyń bas kıimderi jasyna qaraı erekshelengen deıdi.Onyń aıtýynsha, arab kıiminiń qazaqtyń kúndelikti ómirine enýine ulttyq ıdeologııanyń bolmaýy basty sebep bolyp otyr.
– Qazaqta qyz bala dúnıe kelgen soń, shashyn eki burym qylyp órip, bes jasyna deıin taqııa kıip júrgen. Al 13 jasqa deıin taqııasyna úki taǵyp qoıǵan.Al uzatylatyn kezde qyzǵa sáýkeleni kıgizýdi aspandaǵy arýaqtarmen baılanystyrady.Úıinen qyz sáýkelesin kıip attanǵan soń,quda bolǵan eki jaqtyń ata-babalary aspanda tabysady dep eseptelgen.
Bir balaly bolǵanǵa deıin oramal taqsa, odan keıin kımeshek kıgen.
Kelindi 40 úı qonaq qylǵan
Kelin balaly bolǵannan keıin,40 úıdi aralyp qonaq bolǵan.Óıtkeni qaıyn jurty ózderiniń urpaǵyn kóbeıtip otyrǵany úshin basyna oramal taǵyp,syı-qurmet kórsetken.
Al qyz uzatylyp keter kezde sheshesine eni 45 santımetr bolatyn uzyndyǵy 17-19 metrlik aqtyq alyp bergen.Ony sheshesi basyna shalma retinde taǵyp júrgen. Al muny kórgen adamdar onyń qyzyn uzatqanyn bilgen,–deıdi Múslim Jumaǵulov.
Kımeshek kııýdiń ózindik kezeńi bar
Ertede eki taıpa jaýlasqanda ózara bitimge kele almaǵanda aq jaýlyqty analar arasha túsip, kımeshektiń ústindegi jaýlyǵyn sypyryp alyp, ortaǵa tastaǵanda, jaýlasqan eki jaq odan attap kete almaǵan.Iaǵnı, kımeshektiń tarıhı ári saıası syry bolǵan.
Kımeshekke jetkenshe áıel balasy birneshe kezeńderden ótip, ártúrli baskıim kıedi.Bul bastyń ózin"bastyqtyrý"úshin qajet.Aıtalyq, qyz bala dúnıege kelgennen bastap–sylaý taqııa,syrma taqııa,kóz monshaqty taqııa kıedi. Balaýsa qyzdar mańdaıy kestelegen shyt baılama taǵady, boıjetkender marjandaǵan kepesh,topy,úkili taqııa nemese qalyńdyqtar qarqaraly bórik, soraba jáne sáýkele,qasaba kıgen.
Kelin bolyp túskende ústine saly (sháli) jamylǵan.Bir balaly bolǵansha saly,baılaýysh baılap júrgen.Tuńǵyshy shırap qataıa bastaǵanda,abysyn-ajyn jınalyp, ana bolǵannyń belgisi retinde sáýkeleni sheship,sándep tigilgen kımeshek kıgizgen.Bul baskıim balaly áıelge yńǵaıly da taza, jınaqy bolǵan.Talǵammen tigilgen kımeshek kıgende bettiń almasy ǵana kórinedi.Shaqyraıǵan kımeshekke úırengenshe qymsynyp, ústinen jelek jamylǵan.
Endi biraz ýaqyt ótken soń, aldyn ashý degen rásim jasalady. Jelektiń aldyńǵy eki ushyn artqa qaıyryp,belge baılaıdy."Aldy ashylǵan áıel" degen sóz osyǵan baılanysty aıtylǵan.Sóıtip, birte-birte jelegin sypyrady. Jelegi basynan túskenshe tórge shyǵýǵa bolmaıdy.Kishkentaı balalar tentektik jasap,tórge qaraı júgirse, kelin amalsyz bosaǵada turyp qalýǵa májbúr bolady.
Kımeshektiń kıilýi–kelinniń kerdeń minezden tyıylýy,ata- salttyń aldynda ıilýi.Kelin bolyp kelgeni emes,kelin bolyp qalǵany.Áýletke urpaq qosqany úshin saltanatpen sanatqa ilinip,óziniń laıyqty ornyn ıelengendigi.Ekinshi balasyn týǵannan keıin,kımeshektiń ústinen shylaýysh baılaıdy.Jas ereksheligine qaraı shylaýyshtyń mańdaıyn (jińishke,ortasha,jalpaq etip) qaıyrady.
Tóbesine tóbeldirik bastyryp,syrǵyp ketpes úshin ár jerinen asyl tastar ornatqan túıreýishter túıreıdi.Shylaýyshtyń ornyna kúndik oraıtyn da ádebimiz bar.
Keıbir óńirde rýdyń,eldiń ataqty adamdary qaıtys bolǵanda aýyl-aımaqtyń áıelderi jelekterin sypyryp tastap,báıbisheleri jaq salmaǵan aq kımeshek kıetin bolǵan.Muny "aq jaq boldy"dep te ataıdy eken.Iaǵnı,basy qaraly, júregi jaraly eldiń aza tutqan belgisin taǵy da bóz búrkenshik aıtqyzbaı bilgizgen. Bastaǵy bóz baılaýysh áıeldiń jesirligin basy bos,tiri jesir, qarasy túsirilmegen t.b. belgilerin aıqyndaıtyn anyqtamasy boldy.Altaı qazaqtarynda "jaq buzý" degen uǵym kezdesedi,ıaǵnı jesir qalǵan áıel kımesheginen qyzyldy-jasyldy órnekterdi alyp tastaıdy.Mundaı áıelderdiń kımeshekterin jyl tolǵansha teris kıgizip, jyl tolǵannan keıin oń kıgizetin salt bolǵan.
Kımeshektiń bizge jetken hronologııalyq ǵumyrynyń eń ejelgi túri–orama kımeshek.Bul jaı ǵana basty oraýdyń,jabýdyń qajettiliginen paıda bolýy múmkin.
Orama kımeshekti Aqmola jaqtyń qazaqtary HH ǵasyrdyń 20-30 jyldaryna deıin kıgen.Mata tigilmeı, erekshe pishilgen bet-álpeti shyǵyp turatyn bóligine oıyqsha jasalǵan,ony basqa oraǵan kezde kádimgi kımeshekten aıyrmashylyǵy bolmaǵan.
Áıel bas kıiminiń ǵumyrnamasy:
- 3 jas (náreste, sábı) – ıt taqııa, syrma, kepesh taqııa;
- 5 jastan shyt taqııa – syrǵa taǵar ("qyzdyń súndeti");
- 7-13 jas – úkili taqııa, tepesh, juryndy bórik (tórt saı, shoshaq tóbeli) topy, kóz táti, úlbirli úkilegen jannat bórik;
- 13-ten keıin (bir múshel) otaý ıesi – soraba, janatpen jıektelgen qaýyrsyn qadaǵan dárejeli qarqara bórik;
- 25 jas (ekinshi múshel) – sát qundyzdy saltanatty táj sáýkele, zerlengen shashaqty qasaba;
- 37 jas (úshinshi múshel) – kımeshek. Kımeshekke qosymsha bólshekterdiń ataýlary: shylaýysh, burmasha jaýlyq, sálde, kúndik, qundyq bórik, shyt baılama, jelek, saly (sháli);
- 49 jasta (tórtinshi múshel) sán – saltanaty bııazylaý kımeshekke qatysty qosymshalardyń bárin qoldanýǵa bolady;
- 61-73 jas aralyqtary keıýana deńgeıine jatady. Bul kezeńde baskıimniń jeńildeý jalań kımeshek, ıekshe, baılaýysh túrlerin kıgen laıyq.
Dinı basqarma bergen keńes
Qazaqstan Musylmandar dinı basqarmasy sharıǵat boıynsha qyz balalardyń balıǵat jasyna 9 jasta emes, 15 jasta tolatynyn málimdegen bolatyn. Sol sebepti din jolynda júrgen adamdarǵa mektep jasyndaǵy qyzdaryna ormal taqqyzbaýǵa keńes berip otyr.
Al Bilim Mınıstrligi resmı túrde mektepte oramal taǵýǵa shekteý qoıǵandyqtan, mektep tártibine túsinistikpen qaraýyn surǵan edi.
Sonymen qatar Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstri Nurlan Ermekbev "hıdjab kıetin oqýshylar ata-analarynyń birigip mektep ashyp alýyna quqy bar" dep málimdedi.
Hıdjab máselesin Dinı basqarma sheshe alady
Alaıda fılosofııa jáne teologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Dosaı Kenjetaı hıdjab kııý máselesin bılik ókilderi saıasılandyryp jiberdi deıdi. Onyń aıtýynsha, Qazaqstan Musylmandar dinı basqarmasy Bilim mınıstrligimen tyǵyz jumys jasasa, onyń sheshimin tabýǵa bolatyn edi.
– Meniń oıymsha, Dinı basqarma oramal taǵýdyń, ulttyq kıimdi kııýdiń ózindik bir tártibin engizip, usynsa ony bılik te qoldaıtyn edi. Demek ulttyq qundylyqtar turǵysynan sheshýge bolady. Din jolyn ustanǵan adamdarmen de, bilim mınıstrligimen de, dinı basqarma arasynda eshqandaı baılanys joq. Bul – jan-jaqty sheshiletin másele. Din jolynda júrgen adamdar qyzdaryn hıdjab kıgizip, mektepte bolyp jatqan neshe túrli zorlyq-zombylyqtan, jaman nárseden saqtaný úshin urpaqtaryn qorǵaýdyń bir joly retinde qarastyryp otyr. Demek dinı fobııaǵa aınalyp ketýi múmkin. Qazirgi ýaqytta eki ortada balalar zardap shegip otyr.
Al bizde din men dástúr shatasyp ketken
Hıdjab – arabtardyń kıimi bolǵanmen, ózderiniń tabıǵatyna laıyq kıim. Olar klımaty sýyq jaqqa barǵanda ózderiniń kıimderin kıe almaıdy ǵoı. Bizdiń ulttyq kıimderimizdi engizý arqyly bul máseleni sheshýge bolady. Ári balalardy qoǵamdaǵy jaman nárseden saqtaý úshin dinniń qundylyqtaryn mektepte úıretý kerek. Sondyqtan bul máseleni quqyqtyq jaǵynan da qarastyrý kerek. Óıtkeni mektep– balanyń azamat bolyp qalyptasýynda eń úlken ról atqaratyn mekeme. Olar bilim alyp qana qoımaı, fızıologııalyq, psıhologııalyq turǵydan qalyptasatyn ýaqyttary mektepte ótedi.
Al jeke mektep ashý týraly usynys – durys sheshim emes. Onda dinge senetinder men senbeıtinder dep bólip tastaý degen sóz. Sondyqtan ulttyq kıimdi engizý arqyly bul máseleni ońaı sheshýge bolady, – deıdi Dosaı Kenjetaı.
Láılim ÁÝBÁKIROVA,
"Informbıýro"
