Hidjab kiiu qazaq dästürınde bolǧan ba?

Bılım aluşylardyŋ mektep formasyn saqtauy turaly Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ būiryǧy mektep pen dındar ata-analar arasynda dau tuǧyzdy. Mamandar mūndai mäselenıŋ tuyndauyna qazaqtyŋ ūlttyq kiımderınıŋ jetkılıktı därejede nasihattalmai otyrǧany sebep bolyp otyr deidı. Qazaqtyŋ ūlttyq kiımderın zertteumen ainalysyp jürgen etnograf Haliolla Ahmetjan qazaq–özınıŋ ūlttyq kiımderın kiiu dästürın joǧaltqan halyqtyŋ bırı deidı.Ol ūlttyq kiımderdıŋ der kezınde zerttelıp,zamanui ülgıde halyqqa ūsynylmaǧandyǧynyŋ kesırınen dın jolyna tüsken qyzdarymyz arabtyŋ kiımın kiiuge mäjbür bolyp jür degen pıkırde. Qazaq–mūsylman halyqtardyŋ bırı bolǧandyqtan,ejelden äiel zaty etek jeŋın jinap,jauyp jürgen.Däl bügıngıdei aşyq-şaşyq kiım kigen emes. Alaida däl qazaq halqy sekıldı ūlttyq mädenietın joǧaltqan halyq joq. Qazaqtyŋ boiyna bıtken elıktegış qasiet ūlttyq qūndylyqtarǧa, ūlttyq kiımge degen qyzyǧuşylyqty joiyp jıberdı dese bolady.Mysaly, özbek, türıkmen aǧaiyndardy alsaq,ūlttyq kiımge degen qūrmetterın joǧary saqtaǧan.Al qazaqtyŋ özınıŋ ūlttyq kiımı qolǧa alynbai,ūmyt qalǧandyǧynan dındar otbasyndaǧy qyz-kelınşekter etek-jeŋın jabu üşın arabtyŋ kiımıne qol sozdy.Onyŋ nätijesı bügıngı şielenıske äkep soqty,–deidı Haliolla Ahmetjan.

Ūlttyq kiımdı dūrys qoldana bılu kerek

Sonymen qatar Haliolla Ahmetjan qazır Europa mädenietıne boi aldyrǧan jastardyŋ sanasyna ūlttyq kiım turaly tüsınıktı,qūrmettı,maqtanyşty sıŋıru üşın köp jyl kerek deidı. – Jalpy hidjab pen qazaqtyŋ ūlttyq kiımınıŋ atqaratyn qyzmetı bır.Bıraq hidjab–arabtyŋ kiımı.Al qazaqtyŋ özıne jarasymdy kiımderı jetkılıktı.Tek ony dūrys qoldana bılu kerek.Al qyz-kelınşekterımız arabtyŋ kiımın kiıp, adaspaulary üşın, özımızdıŋ ūlttyq kimıderdı ūsynuymyz qajet.Olardyŋ äurettı jerın jauyp jürgenderı dūrys.Şynymdy aitsam,köşede jürgende aşyq-şaşyq jürgen qyzdardan özım ūialamyn. Qazaq äielderı eşqaşan şaştaryn jaiyp, jalaŋbas jürmegen.Eger şaşyn jaisa, üiınde bır qaiǧyly oqiǧa bolǧan dep tüsıngen.Olar üşın şaşty jinap, oramal taǧu–tazalyqtyŋ belgısındei qabyldanǧan.Bızde ūlttyq kiımdı äleumettık statusyna qarai kigen.Sol kiımderdıŋ tür-tüsıne, oǧan salynǧan oiu men kestelerıne qarap, adamnyŋ qai jaqtyŋ tumasy, qai rudyŋ adamy ekenı ajyratatyn bolǧan.Al jaulyqqa qarap,äieldıŋ jasyn bılgen. Kimeşektıŋ kestesıne qarap,bala sanyn bılgen.Al er adamdardy bas kiımıne qarap ajyratatyn bolǧan. Qai zaman bolmasyn adamnyŋ syrt kiımı–üige ūstalǧan perde sekıldı.Ony adam toŋǧannan nemese sändık üşın ǧana kimeu kerek. Kiım adamdy syrttaǧy zūlym küşterden, tıl-közden saqtaidy.Qazaq nege jaŋa tüsken kelınnıŋ betın ormalmen bürkeidı?Öitkenı sūqtanǧan közden,artyq auyz sözden saqtau üşın jasalatyn yrym,–deidı etnograf.

Ūlttyq kiım kino arqyly nasihattalady

Qazaqtyŋ ūlttyq kiımın nasihattaityn eŋ küştı qūraldyŋ bırı – telearna. Qazaq jastary telearnalardan kärıs kinosyn körıp, sol jaqtyŋ jastary sekıldı şaştaryn qysqartsa,endı bırı olardyŋ kiım ülgısın sänge ainaldyrdy.Haliolla Ahmetjan qazaqtyŋ tarihi kinolarynda ūlttyq kiımdı jarqyratyp körsete almaityndaryn aitady. – Tarihi kinolardy tüsırerde aldymen ūlttyq kiımnıŋ tarihyn zertteu kerek.Ol–ūlttyq kiımdı nasihattaudyŋ qūraly.Kino tüsıruşıler eşqaşan etnograftarmen keŋesken emes.Ondaǧy kiım tüsınıŋ özı adamnyŋ eŋsesın basyp tūrady.Mysaly,"Jaujürek myŋ bala" filmınde bas kiım,şapan tüsterı de dūrys taŋdalmaǧan.Tek qazaq handyǧy jaily tüsırılgen filmde ūlttyq kiımdı öte ūtymdy qoldanǧanyn kördım.Men tıptı premerasyna ädeiı bardym.Sondai köŋılım tolyp qaitty.Qazaqtyŋ bai tarihyn körsetken.

Qazaq äielderı jalaŋbas jürmegen

– Qazaq qyzdary jastaiynan jalaŋbas jürmegen.Kışkene kezınen olarǧa jai taqiia kigızse, odan keiın ükılı taqiia kigen.Qazaqtar ükını qasiettı qūs sanaidy.Onyŋ qauyrsynyn tıl-közden saqtanu üşın qoldanǧan.Tıptı ūzatylyp bara jatqan qyzdyŋ basyndaǧy säukelege, şymyldyǧyna taqqan. Qyz öz jūrtyna kelın bolyp tüsken soŋ,özınıŋ jolyn bersın degen nietpen basyndaǧy ükısın öz sıŋlısıne bergen. Bır aita keterlıgı, ükını tek qyzdar ǧana emes, sal-serıler de börkıne taqqan. Soǧan qarap, serı ekenı aŋǧartatyn bolǧan. Bıraq qazır ärtısterdıŋ özı basyna 40 sm bolatyn ükı taǧyp, sahnaǧa şyǧady. Al ükı – kışkentai qūs.Onyŋ eŋ boişaŋynyŋ tūrqy 10 santimetrdei ǧana bolady. Al qyzdar kelın bolyp tüsken soŋ,bastarynan oramalyn tastamaǧan. Bırınşıden, oramal onyŋ bosaǧa attap,kelın bolǧanyn aŋǧartsa,ekınşıden, tazalyqtyŋ belgısı.Öitkenı pısırgen asy adal bolady,–deidı etnograf.

Qazaqşa kiımnıŋ ülgılerı köp

Äielder kietın ūlttyq kiımderdıŋ nūsqalaryn är ru özınıŋ ornalasqan jerıne qarai är türlı etıp tıkken.Sondyqtan olardyŋ kiımınıŋ ülgılerın bır-bırınen ajyratu oŋai bolǧan.Iаǧni qyzdardyŋ kiımı:aşyq tüstı matadan tıgılgen, köilegınıŋ belı bürmelı bolǧan,etek-jeŋıne ekı-üş qatar jelbırşektıŋ salynǧan,qos etek bolǧan,kamzol etegıne, öŋırıne oqa ne äşekeilı kestenıŋ tıgılıp, basyna ükılı taqiiany,aiaǧyna biık ökşelı etıktı kiıp,qapsyrmaly beldıkpen buynatyn bolǧan. Al qyzdar boijetkenge deiın bastaryna kümıs şytyra taǧyp,ükılı taqiia kiıp jürgen. Taqiianyŋ döŋgelek, şaşaq töbe,naizaǧai siiaqty bırneşe türlerı bar.Qyzdar qos etek köilek kiıp, barqyttan tıkken keudeşe, moiyndaryna qyzyl marjan taqqan. On bes,on alty jastaǧy boijetken qyzdar etegıne ekı-üş bürmelı jelbırşek salǧan ūzyn köilek,belı qynamaly,jeŋsız oqaly kamzol kiıp, qaptyrmamen qabystyrǧan.Onyŋ üstınen qynamaly jeŋdı beşpet,qamar beldık kümıs, bylǧary,barqyt taǧatyn bolǧan. Al qyzdardyŋ bas kiımderın negızınen oqalap, zerlep tıkken. Ükılı qūndyz taqiia, kämşat börıktıŋ üstıne şaşaqty qyzyl jıbek oramal şälı jamylady.

Äielder jasyna qarai kimeşek kigen

Qazaqtyŋ ūltttyq bas kiımderın zertteumen ainalysyp jürgen suretşı, dizainer Müslım Jūmaǧūlov qyzdardyŋ bas kiımderı jasyna qarai erekşelengen deidı.Onyŋ aituynşa, arab kiımınıŋ qazaqtyŋ kündelıktı ömırıne enuıne ūlttyq ideologiianyŋ bolmauy basty sebep bolyp otyr. – Qazaqta qyz bala dünie kelgen soŋ, şaşyn ekı būrym qylyp örıp, bes jasyna deiın taqiia kiıp jürgen. Al 13 jasqa deiın taqiiasyna ükı taǧyp qoiǧan.Al ūzatylatyn kezde qyzǧa säukelenı kigızudı aspandaǧy aruaqtarmen bailanystyrady.Üiınen qyz säukelesın kiıp attanǧan soŋ,qūda bolǧan ekı jaqtyŋ ata-babalary aspanda tabysady dep eseptelgen. Bır balaly bolǧanǧa deiın oramal taqsa, odan keiın kimeşek kigen.

Kelındı 40 üi qonaq qylǧan

Kelın balaly bolǧannan keiın,40 üidı aralyp qonaq bolǧan.Öitkenı qaiyn jūrty özderınıŋ ūrpaǧyn köbeitıp otyrǧany üşın basyna oramal taǧyp,syi-qūrmet körsetken. Al qyz ūzatylyp keter kezde şeşesıne enı 45 santimetr bolatyn ūzyndyǧy 17-19 metrlık aqtyq alyp bergen.Ony şeşesı basyna şalma retınde taǧyp jürgen. Al mūny körgen adamdar onyŋ qyzyn ūzatqanyn bılgen,–deidı Müslım Jūmaǧūlov.

Kimeşek kiiudıŋ özındık kezeŋı bar

Ertede ekı taipa jaulasqanda özara bıtımge kele almaǧanda aq jaulyqty analar araşa tüsıp, kimeşektıŋ üstındegı jaulyǧyn sypyryp alyp, ortaǧa tastaǧanda, jaulasqan ekı jaq odan attap kete almaǧan.Iаǧni, kimeşektıŋ tarihi ärı saiasi syry bolǧan. Kimeşekke jetkenşe äiel balasy bırneşe kezeŋderden ötıp, ärtürlı baskiım kiedı.Būl bastyŋ özın"bastyqtyru"üşın qajet.Aitalyq, qyz bala düniege kelgennen bastap–sylau taqiia,syrma taqiia,köz monşaqty taqiia kiedı. Balausa qyzdar maŋdaiy kestelegen şyt bailama taǧady, boijetkender marjandaǧan kepeş,topy,ükılı taqiia nemese qalyŋdyqtar qarqaraly börık, soraba jäne säukele,qasaba kigen. Kelın bolyp tüskende üstıne saly (şälı) jamylǧan.Bır balaly bolǧanşa saly,bailauyş bailap jürgen.Tūŋǧyşy şirap qataia bastaǧanda,abysyn-ajyn jinalyp, ana bolǧannyŋ belgısı retınde säukelenı şeşıp,sändep tıgılgen kimeşek kigızgen.Būl baskiım balaly äielge yŋǧaily da taza, jinaqy bolǧan.Talǧammen tıgılgen kimeşek kigende bettıŋ almasy ǧana körınedı.Şaqyraiǧan kimeşekke üirengenşe qymsynyp, üstınen jelek jamylǧan. Endı bıraz uaqyt ötken soŋ, aldyn aşu degen räsım jasalady. Jelektıŋ aldyŋǧy ekı ūşyn artqa qaiyryp,belge bailaidy."Aldy aşylǧan äiel" degen söz osyǧan bailanysty aitylǧan.Söitıp, bırte-bırte jelegın sypyrady. Jelegı basynan tüskenşe törge şyǧuǧa bolmaidy.Kışkentai balalar tentektık jasap,törge qarai jügırse, kelın amalsyz bosaǧada tūryp qaluǧa mäjbür bolady. Kimeşektıŋ kiıluı–kelınnıŋ kerdeŋ mınezden tyiyluy,ata- salttyŋ aldynda iıluı.Kelın bolyp kelgenı emes,kelın bolyp qalǧany.Äuletke ūrpaq qosqany üşın saltanatpen sanatqa ılınıp,özınıŋ laiyqty ornyn ielengendıgı.Ekınşı balasyn tuǧannan keiın,kimeşektıŋ üstınen şylauyş bailaidy.Jas erekşelıgıne qarai şylauyştyŋ maŋdaiyn (jıŋışke,ortaşa,jalpaq etıp) qaiyrady. Töbesıne töbeldırık bastyryp,syrǧyp ketpes üşın är jerınen asyl tastar ornatqan tüireuışter tüireidı.Şylauyştyŋ ornyna kündık oraityn da ädebımız bar. Keibır öŋırde rudyŋ,eldıŋ ataqty adamdary qaitys bolǧanda auyl-aimaqtyŋ äielderı jelekterın sypyryp tastap,bäibışelerı jaq salmaǧan aq kimeşek kietın bolǧan.Mūny "aq jaq boldy"dep te ataidy eken.Iаǧni,basy qaraly, jüregı jaraly eldıŋ aza tūtqan belgısın taǧy da böz bürkenşık aitqyzbai bılgızgen. Bastaǧy böz bailauyş äieldıŋ jesırlıgın basy bos,tırı jesır, qarasy tüsırılmegen t.b. belgılerın aiqyndaityn anyqtamasy boldy.Altai qazaqtarynda "jaq būzu" degen ūǧym kezdesedı,iaǧni jesır qalǧan äiel kimeşegınen qyzyldy-jasyldy örnekterdı alyp tastaidy.Mūndai äielderdıŋ kimeşekterın jyl tolǧanşa terıs kigızıp, jyl tolǧannan keiın oŋ kigızetın salt bolǧan. Kimeşektıŋ bızge jetken hronologiialyq ǧūmyrynyŋ eŋ ejelgı türı–orama kimeşek.Būl jai ǧana basty oraudyŋ,jabudyŋ qajettılıgınen paida boluy mümkın. Orama kimeşektı Aqmola jaqtyŋ qazaqtary HH ǧasyrdyŋ 20-30 jyldaryna deiın kigen.Mata tıgılmei, erekşe pışılgen bet-älpetı şyǧyp tūratyn bölıgıne oiyqşa jasalǧan,ony basqa oraǧan kezde kädımgı kimeşekten aiyrmaşylyǧy bolmaǧan. Äiel bas kiımınıŋ ǧūmyrnamasy:

• 3 jas (näreste, säbi) – it taqiia, syrma, kepeş taqiia;
• 5 jastan şyt taqiia – syrǧa taǧar ("qyzdyŋ sündetı");
• 7-13 jas – ükılı taqiia, tepeş, jūryndy börık (tört sai, şoşaq töbelı) topy, köz tätı, ülbırlı ükılegen jannat börık;
• 13-ten keiın (bır müşel) otau iesı – soraba, janatpen jiektelgen qauyrsyn qadaǧan därejelı qarqara börık;
• 25 jas (ekınşı müşel) – sät qūndyzdy saltanatty täj säukele, zerlengen şaşaqty qasaba;
• 37 jas (üşınşı müşel) – kimeşek. Kimeşekke qosymşa bölşekterdıŋ ataulary: şylauyş, būrmaşa jaulyq, sälde, kündık, qūndyq börık, şyt bailama, jelek, saly (şälı);
• 49 jasta (törtınşı müşel) sän – saltanaty biiazylau kimeşekke qatysty qosymşalardyŋ bärın qoldanuǧa bolady;
• 61-73 jas aralyqtary keiuana deŋgeiıne jatady. Būl kezeŋde baskiımnıŋ jeŋıldeu jalaŋ kimeşek, iekşe, bailauyş türlerın kigen laiyq.

Dıni basqarma bergen keŋes

Qazaqstan Mūsylmandar dıni basqarmasy şariǧat boiynşa qyz balalardyŋ baliǧat jasyna 9 jasta emes, 15 jasta tolatynyn mälımdegen bolatyn. Sol sebeptı dın jolynda jürgen adamdarǧa mektep jasyndaǧy qyzdaryna ormal taqqyzbauǧa keŋes berıp otyr. Al Bılım Ministrlıgı resmi türde mektepte oramal taǧuǧa şekteu qoiǧandyqtan, mektep tärtıbıne tüsınıstıkpen qarauyn sūrǧan edı. Sonymen qatar Dın ısterı jäne azamattyq qoǧam ministrı Nūrlan Ermekbev "hidjab kietın oquşylar ata-analarynyŋ bırıgıp mektep aşyp aluyna qūqy bar" dep mälımdedı.

Hidjab mäselesın Dıni basqarma şeşe alady

Alaida filosofiia jäne teologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Dosai Kenjetai hidjab kiiu mäselesın bilık ökılderı saiasilandyryp jıberdı deidı. Onyŋ aituynşa, Qazaqstan Mūsylmandar dıni basqarmasy Bılım ministrlıgımen tyǧyz jūmys jasasa, onyŋ şeşımın tabuǧa bolatyn edı. – Menıŋ oiymşa, Dıni basqarma oramal taǧudyŋ, ūlttyq kiımdı kiiudıŋ özındık bır tärtıbın engızıp, ūsynsa ony bilık te qoldaityn edı. Demek ūlttyq qūndylyqtar tūrǧysynan şeşuge bolady. Dın jolyn ūstanǧan adamdarmen de, bılım ministrlıgımen de, dıni basqarma arasynda eşqandai bailanys joq. Būl – jan-jaqty şeşıletın mäsele. Dın jolynda jürgen adamdar qyzdaryn hidjab kigızıp, mektepte bolyp jatqan neşe türlı zorlyq-zombylyqtan, jaman närseden saqtanu üşın ūrpaqtaryn qorǧaudyŋ bır joly retınde qarastyryp otyr. Demek dıni fobiiaǧa ainalyp ketuı mümkın. Qazırgı uaqytta ekı ortada balalar zardap şegıp otyr.

Al bızde dın men dästür şatasyp ketken

Hidjab – arabtardyŋ kiımı bolǧanmen, özderınıŋ tabiǧatyna laiyq kiım. Olar klimaty suyq jaqqa barǧanda özderınıŋ kiımderın kie almaidy ǧoi. Bızdıŋ ūlttyq kiımderımızdı engızu arqyly būl mäselenı şeşuge bolady. Ärı balalardy qoǧamdaǧy jaman närseden saqtau üşın dınnıŋ qūndylyqtaryn mektepte üiretu kerek. Sondyqtan būl mäselenı qūqyqtyq jaǧynan da qarastyru kerek. Öitkenı mektep– balanyŋ azamat bolyp qalyptasuynda eŋ ülken röl atqaratyn mekeme. Olar bılım alyp qana qoimai, fiziologiialyq, psihologiialyq tūrǧydan qalyptasatyn uaqyttary mektepte ötedı. Al jeke mektep aşu turaly ūsynys – dūrys şeşım emes. Onda dınge senetınder men senbeitınder dep bölıp tastau degen söz. Sondyqtan ūlttyq kiımdı engızu arqyly būl mäselenı oŋai şeşuge bolady, – deidı Dosai Kenjetai.

---

Läilım ÄUBÄKIROVA,

"İnformbiuro"