Abylai ainalasyndaǧy batyrlardyŋ ata-baba qonysyn, tuysqan qarym-qatynasyn saqtap, ışkı alauyzdyqtan saqtandyrǧan ıs-äreketterı bügıngı täuelsız memleketımızdıŋ ırgesınıŋ bekuınde maŋyzdy röl atqaratyn azamattyq tarihymyz bolyp tabylady. Qazaq handyǧynyŋ äskeri-saiasi quaty tömendep, Täuke han tūsynda qazaq-joŋǧar qatynasy jyl ötken saiyn şielenısuı jaǧdaiynda bytyraŋqylyqty joiyp, öz elınıŋ tūtastyǧyn küşeituge ärekettengenmen, öz maqsatyna jete almaǧan. Joŋǧarlarǧa qarsy soqqy berudı közdegen qazaqtar 1710 jyly Qaraqūm qūryltaiyna jinalǧany belgılı. Oǧan qatysuşylardyŋ bır toby taǧdyr talqysyna könıp, Joŋǧar qalmaqtaryna bas ūsynudy jön kördı. «Basqalary üi-küiın tastap, Edıldıŋ syrtyna köşıp baryp jan saqtaǧysy keledı, al endı bıreulerı qoian sekıldı jan-jaqqa bytyrap ketpekşı boldy, talaiy tolqyp jürdı, bıraq sol kezde erlıgımen äigılı bolǧan ru basy Bögenbai mūndai äreketterdıŋ bärın tyidy» – dep Iа.Gaverdovskii atap körsetse, P.N.Rychkov qazaqtardyŋ orys patşasyn panalaudy jön körgenın aita kelıp: «İzvestnyi kirgizskii batyr i starşina Bögenbai na seime v Kara-Kumah sklonil narod k napadeniiu na kalmykov» dep jazdy.
Qūryltaiǧa qatysuşylar Bögenbai batyrdy äskerbasy sailap, bükıl halyqtyq äsker qūruǧa şeşım qabyldaidy. Jat jerdı jaulaudy maqsat tūtpaǧan, bıraq jaqynyna jau tise jatsyratpaǧan, batyrlyq pen batyldyq, aqyl men parasaty kelısken bi men batyrǧa öz taǧdyryn senıp tapsyrǧan halyq senımın Bögenbai batyr joŋǧar basqynşylyǧyna qarsy azattyq joryǧyn ūiymdastyruda ataqty batyrlyǧymen, ūly qolbasşylyǧymen aqtaǧan. Şyqqan tegı orta jüzdıŋ Arǧyn taipasynyŋ Qanjyǧaly ruynan, esımderı äuelden elge mälım bolǧan batyrlar äuletınen. Bögenbai batyrdyŋ daŋqty esımı qalyŋ qazaq dalasyn keŋınen şarlap, zamanynda batyrlyq pen erlıktıŋ jarqyn ülgısıne ainalǧan.
Bögenbai batyrdy halyqtyŋ erekşe ardaqtap, ǧasyrlar boiy esımın aialap, este saqtap keluı onyŋ elı üşın atqarǧan eren erlıkterımen bailanysty. Qalmaqtarmen qosa qazaq auyldaryna şabuyldap, mazasyn alyp, äbden tityqtaǧan kazak-orystarmen şaiqasqa jiyrma segız jasynda qoldy bastap baryp, kazak-orystardy dürkırete quyp, Edılden ärı asyryp salǧan erlıgı halyq jadynda erekşe süiıspenşılıkpen jyrlanǧan.
Halyq jyryndaǧy batyrdyŋ jauyna qarsy körsetken alǧaşqy erlıgı «Bögenbai» atty jyrda erekşe äsermen jyrlanǧan.
Abylaidy talai joryqtarǧa erte jürıp, batyrlyq mektebınen ötkızgen, onyŋ qolbasşy batyry, aqylgöi keŋesşısı bolyp, memlekettık qairatkerlık därejesıne yqpal etken, han sailaǧanda Abylaidy handyqqa ūsynǧan halqymyzdyŋ qas batyrlarynyŋ bırı qanjyǧaly qart Bögenbai Qarabalta tübınde qyrǧyzdarmen bolǧan aiqasta 77 jasta eken, alǧaşqy ata jauyn öltırgende 13 jasta. Sonda batyr qazaq qolynyŋ basy – qasynda 40 jylǧa tarta uaqyt bolǧan. Iаǧni ǧūmyrynyŋ alpys jylǧa juyǧyn jaugerşılık zamanda ötkergen Bögenbaidyŋ qazaq halqynyŋ bostandyq üşın ūzaq jyldar küresınıŋ ūiytqysy retınde därıpteluınıŋ tarihi negızı bar.
Bahadürdıŋ ömır jolyna zer salǧanda onyŋ ǧajaiyp memlekettık, jalpyhalyqtyq deŋgeidegı qairatkerlıgı erekşe közge tüsedı.
Alǧaşqy erlıgımen-aq erekşe közge tüsken Bögenbai joŋǧarlarǧa qarsy 100-den astam şaiqasqa qatysqan. 1710 jyly Qaraqūmda ötken üş jüz qazaqtarynyŋ qūryltaiyndaǧy bükılqazaqtyq jasaq qūryp, joŋǧar şapqynşylyǧyna toitarys beru jospary boiynşa üş jüzdıŋ bas sardary 1726 jyly Bögenbai bastaǧan qazaq qolynyŋ Būlanty özenı boiynda qalmaqtarǧa qarsy küirete soqqy beruı, 1727 jyly köktemde qazaq-noǧai –qaraqalpaqtyŋ bırıkken äskerınıŋ Niiaz, Aiuly taularynyŋ etegınde joŋǧarlarmen bolǧan şaiqasta jeŋıske jetuı, «Aŋyraqai şaiqasynda» Orta jüz qolyn basqarǧan Bögenbai batyr, Qarakerei Qabanbai, Şaqşaq Jänıbek, Kerei Jänıbek t.b batyrlarmen tıze qosa otyryp, qazaq elınıŋ tūtastyǧyn saqtap qaluda erekşe erlık körsetuı Bögenbai batyrdyŋ at üstınen tüspegen batyrlyq joryqtarynyŋ mysaly. Sondai-aq Jaiyq, Jem, Oiyl özenderı boiy men Ereimentau, Qarqaraly, Aiagöz, Türkıstan, Şu boiy, Jetısu öŋırı, Qyrǧyz jerlerındegı t.b. şaiqastarda, 1756-1758 jyly bırınşı ret Şyǧys Türkıstanǧa kelgen qytai äskerımen bolǧan äigılı Talqy soǧysynda qytai äskerıne qatty soqqy berıp, olardy Ürımjıden asyra quǧan Bögenbai batyr 1761 jyly Abylai hannyŋ ūly Ädıl jürgızgen Qytai imperiiasy men Qazaq handyǧy arasyndaǧy kelısımge de barǧan.
Qazaq halqynyŋ bostandyǧy men täuelsızdıgı üşın joŋǧar şapqynşylaryna qarsy şaiqastardaǧy Bögenbai batyrdyŋ erlıkterı ony qazaq halqynyŋ eŋ ardaqty ūldarynyŋ qataryna qosty, otansüigıştık pen qaisarlyqtyŋ jarqyn ülgısıne ainaldyrdy. Halyqtyŋ el qorǧany bolǧan batyrlarynyŋ esımın ardaqtap, erlıgın ūrpaqtan-ūrpaqqa jetkızetın dästürı boiynşa: «Bögenbai jyrynda» jyrşy batyrdyŋ öz monology arqyly batyrlyq qasietıne basa män beredı.
Talai qyrdym qalmaqty.
Batpandai oq salǧanda,
Tabandap tartyp qalǧanda,
Bır şybyqtai körmeuşı em
İılgen oqty sadaqty.
Teŋdesım menıŋ bolyp pa ed
Özım tūstas qazaqta?!
1723 jyldyŋ köktemındegı qazaq elınıŋ beibıt jūrty qyrǧynǧa ūşyrap, köp qyrylyp, tırı qalǧandardyŋ atamekenın tastap üdere qaşqan bosqynşylyǧyn tudyrǧan joŋǧar şapqynşylyǧynan soŋ Edıl boiy qalmaqtary, Jaiyqtyŋ kazak-orysy, Oral başqūrttary, Qoqan bekterı, Būhar men Hiua handarynyŋ jan-jaqtan şabuyl jasauy zardabynan jer betınen ūlt retınde joq bolu qauıpı töndı. Qazaqtar būl apattyŋ syryn jaqsy tüsındı, ūrpaǧyn qyrǧynnan aman alyp qaludyŋ amalyn ızdep qarmandy.
«Aqtaban şūbyryndy» oqiǧasy bastalar tūsta qazaq ūlysyndaǧy būrynǧy jaǧdaidyŋ auyr sipaty turaly sol oqiǧanyŋ basy-qasynda bolǧan halyq batyry, Orta jüzdıŋ ataqty starşinasy Bögenbaidyŋ 1748 jyly A.Tevkelevpen arada bolǧan sūhbat kezındegı «bız ol jyldary qalmaqtar men başqūrttardan, Sıbır kazaktary men Jaiyq kazaktarynan qūmai tazyny körgen qoiandai qaşqanbyz», – deitın sözınde tereŋ män bar. Alaida qazaq halqynyŋ özınıŋ tabiǧatyndaǧy namysqoilyq qasietıne sai qalyŋ jūrtty qaiǧy-qasıretke ūşyratqan tarihi oqiǧanyŋ salmaǧynan görı, soǧan tötep bergen halyqtyŋ örşıl ruhyna sai suretteu dästürı saqtalǧan.
Sondyqtan Bögenbai esımıne qatysty bızge jetken jyrlarda eldıŋ jeŋılıske ūşyrap, jappai dürbeleŋge tüsken kezı emes, qaita eldıŋ mereiı tasyp ejelgı jauyn mūqatqan sätterın jyrlaityn oqiǧalar men suretter mol.
Qazaq halqynyŋ batyry men biı bardyŋ basyn qosyp, halyq bırıkpei tırlık bolmaitynyn tüsıngen tūsta Bögenbai, Qabanbai, Sauryq, Jänıbek, Malaisary, Abylai, Äbılqaiyr bastaǧan qalyŋ el 1726 jyldyŋ aqyrynda, 1727 jyly jauǧa qarsy maidan aşyp, Būlanty men Bölentı özenderınıŋ jaǧasynda joŋǧarlarǧa toitarys beredı. Söitıp, 1727 jyly qazaqtar Qarataudy jaudan qaitaryp alsa, Aŋyraqai şaiqasynda da jeŋıske jetedı. Osy – «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama» tarihyndaǧy qasırettı jyldarda keŋ baitaq qazaq dalasynyŋ batyrlarynyŋ da basyna töngen auyr künder lebın jyr aŋǧartyp ötedı.
Söz qylyp qozǧaitynym bır Bögenbai,
Batyrlar Bökeŋ tūsynda bolǧan talai.
Tozǧyndap Syrdan qazaq ürıkken kezde,
Bastary ketken eken qosyla almai.
XVIII ǧasyr batyrlarynyŋ bar taǧdyryn azat ömırdı, qalyŋ eldıŋ beibıt bolaşaǧyn aianbai qorǧauǧa arnaǧan erlıgı men jürektılıgı, namysqoilyǧy men qarapaiymdylyǧy, qairaty men aqylynyŋ köp müddesıne qaltqysyz baǧyştalǧandyǧy olardyŋ daŋqyn asyrdy. Sebebı, batyrlar jerın jatqa basyndyrmaudy basty mūrat etıp, ızgılık pen erkındıktıŋ tuyn köterıp, azat ruhty, täuelsız eldıktı köksedı. «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlama» oqiǧasy tūsyndaǧy Abylai sarbazdarynyŋ ışındegı erekşe daryndy tūlǧa, el basyna ekı talai kün tuyp, erdıŋ erlıgı synalar qiyn şaqta qairatqa qairat janyp, qylyş pen semserdı qatar sermeuge, bılek küşın, jürek küşın qosa jūmsaǧan qas batyr Bögenbai Aqmola men Kökşetau aralyǧyndaǧy Ereimen jerın meken etken.
Halyq jyrlarynan Abylaimen tūrǧylas batyrlardyŋ aruaǧyn eldıŋ erekşe qūrmet tūtyp oq qaǧary bar qolbasy retınde ruh şaqyrar ūranyna ainaldyrǧany baiqalady. «Bögenbai batyr jyrynda» da Bögenbaidyŋ da, onyŋ ızın quǧan bala batyr, jas batyrlardyŋ da syiynary, ıştei süienerı «Maian», «Bögen» bolyp, syrt jaulardan jasqanbaityn, el ırgesınıŋ bütındıgı üşın küresetın erler retınde därıpteledı: «Ūrany şaqyratyn er Maianbai, Maiannyŋ tuyn alǧan er Bögenbai. Bärınıŋ aldyndaǧy altyn qazyq, Er edı jauǧa şabar, aqylǧa bai».
Batyrlyq mınezdı ata tegınen jalǧasyp kele jatqan qasiet etıp körsetetın şejırelık tūtastanu belgılerı jyrdyŋ epikalyq sipatyn aiqyndai tüsedı. Bögenbaidyŋ özın, onyŋ ūrpaǧyn qysylǧanda jebeitın, sürıngende demeitın «Maian aruaǧy», «ruhy» ölmeitın, öşpeitın qasietke ie. Jyrdaǧy jas batyrlardyŋ joryq aldynda tört aqboz at şalyp, Maian aruaǧynan bata sūrauy osynyŋ mysaly. Ädılet üşın aiqasqa tüser aldynda ata aruaǧy da «Maiandap» özın şaqyrǧan ūrpaǧyna jön sıltep, baǧyt-baǧdar beredı. Batyrlyq dästürdıŋ zattyq belgılerın, mysaly, aq sauytyn, qamşysyn, qylyşyn tüsınde syiǧa beru arqyly jas batyrlardy ruhtandyrady.
Iаǧni, halyq Bögenbaidy ata-babasynan kele jatqan erlık dästürdıŋ zaŋdy jalǧastyruşysy jäne sol dästürdı özınen keiıngı ūrpaqqa amanat etu paryzyn ötegen erjürek tūlǧa retınde därıptegen. Mūnan batyrlyq küş-qairat qoǧamda asa maŋyzdy sūranys alyp tūrǧan kezdegı el qorǧar erdı aŋsaǧan eldıŋ ümıtı de aiqyn körınedı. Sebebı, el basyna kün tuǧan syn saǧattarda halyq öz tarihyndaǧy qaharmandyq ruhynan ǧana när alady. Būl turaly: «būrynǧy jaugerşılık zamanda halyq tän esebınde bolǧan da, batyrlar jan esebınde bolǧan. Sondyqtan batyrlar turasyndaǧy äŋgıme, batyrlary qandai bolsa, halyqtyŋ ruh jaǧy da sondai bolǧan» deitın A. Baitūrsynov tūjyrymy qisyndy.
Jalpy jyrda Bögenbaidan bata alyp, jauǧa attanar jıgıtterdıŋ qai-qaisysy da saiypqyran, jaujürek, batyr bolyp suretteledı: «Mūny aityp, atqa mındı duyldasyp, Alǧandai neşe myŋdy qolmen basyp. Ejelden jau degende saitany bar, Tūrmaidy Maianūly jauǧa jasyp».
Jyrlarda Bögenbai ainalasyndaǧy jas batyrlardyŋ qai-qaisyda erlık saltyna berık «sen tūr, men ataiyn» deitın saiypqyran sarbazdar retınde körınedı. Alaida qanşa aibyndy batyr bola tūrsa da aǧa batyrdyŋ aldynan kese köldeneŋ ötpei, aqyly men keŋesıne qūlaq asyp ıs qylǧan berekelı tırlıktıŋ tynysy sezıledı. Sebebı, ülkennıŋ de kışınıŋ tırlıgı el şetıne jau qadamyn bastyrmau, el ışılık yntymaqqa töngen qauıptıŋ aldyn alu tılegınde toǧysyp jatady. Köşpelı qazaq jūrtynyŋ bolmys-bıtımıne sai aqyly köpten asqan Analyqtyŋ da, bas erkı üşın küreste belsendılık tanytqan Qanşaiymnyŋ da, tıptı el berekesın ketırgen Zeineptıŋ de taǧdyry dala tırşılıgıne tän zaŋdylyqtarmen şeşılıp jatady. Onda adamdy adamnyŋ aialauy, qūrmettep baǧalauy, qatelıgıne keşırım jasauy t.b. qūndylyqtar jyrşy tılıne tiek bolǧan.
Jyrda, sūrapyl soǧys emes, bırlık pen bıtım, berekelı ömır basty nysan etılıp, onyŋ ūitqysy, negızgı tıregı – Bögenbai bolyp suretteledı.
Demek, tarihi jyrlar sanatyna kıretın «Bögenbai batyrdyŋ» mazmūny da, mänı de qazaq epostaryndaǧy zaŋdylyqqa baǧynyp, Bögenbai batyrdy halyqtyŋ erekşe ardaq tūtyp, erlık äskerbasylyq ısterın ǧana emes, aqyly men parasatyn, taǧlymdyq taǧdyryn tanytuǧa qūrylǧan.
Sondyqtan, jyrda qahary qaityp qajyǧan qart Bögenbai emes, el şetıne jau tise, batyrlyq ruhy boiyn kernegen has batyr tūlǧasynda tanylady. Bıraq jasy jetıp, erlık dästürın özınen keiıngıge senıp tapsyrǧan, olarǧa bata beruşı ǧana emes, baryn baǧalap, joǧyn jıtı qadaǧalap, er namysy men el namysyn üilestıruşı kemeŋger retınde körınedı. Aǧa batyrdy ūlyq tūtyp qasterlegen jas batyrlardyŋ joly bolyp mūratyna jetse, batyr syrtynan oq atqandar sazaiyn tartady. Iаǧni, jyr qazaqtyŋ täuelsızdıgı üşın aianbai aiqasqan aiauly batyryn qartaiǧan şaqta da batyrlyq biıgınen tüsırmegen.
HVIII ǧasyrdyŋ I jartysynda qazaq halqyn torlaǧan köp jaudan eldı qorǧauda Bögenbai batyr, Oljabai, Qabanbai, Malaisary t.b. batyrlarmen tıze qosyp, halyq täuelsızdıgı üşın talai ırı şaiqastarǧa kırse, onyŋ daŋqy, äsırese, Qūba qalmaqpen (joŋǧar), keiın qytai äskerımen soǧysqanda erekşe däuırlegenı belgılı.
Bögenbai bastaǧan batyrlar keŋ dalany erkın iemdenıp qana qoimai tuǧan jerge tönetın qauıp-qaterdıŋ aldyn alyp otyrǧan. Halyq batyrlarynyŋ qajuǧa haqy bolmaǧan dürbeleŋ uaqytta ömır keşkendıgın jyrşy ylǧi da eske salyp otyrady.
Būl jaiynda tarih: «Bögenbai 1725-27 jyldary qazaq jūrtynyŋ astanasy – Türkıstan qalasyn – qorǧauda qairat körsetken Abylaimen bırge qazaq jasaqtaryn soǧysqa bastady, söitıp Türkıstan men Saurannan joŋǧarlardy quyp şyǧyp, Joŋǧar Alatauynan asyra bökserdı. Bögenbaidyŋ soŋǧy ülken joryǧynyŋ bırı 1750 jyldary Aiagöz boiynda bolǧan. Joŋǧarlar Bögenbai batyr bastaǧan qazaq qolyna tötep bere almai, qatty soqqyǧa ūşyrap jeŋıldı...» – dep körsetedı.
Bögenbai jaiyndaǧy jyrlardy oqyǧanda batyrlyq mınez alǧy kezekke şyǧady. Sebebı batyr, bahadür atauly qai künde de qolbasy, el basy, bereke men yntymaq tıregı.
Xalyqtyŋ eldık tarihynda «Aqtaban şūbyryndy» syndy qaiǧyly oqiǧany basynan ötkeruı, osy zūlmatty qazaqtyŋ basyna tüsırgen, sol zamandaǧy Ortalyq Aziiadaǧy aibarly memleket – joŋǧarlarmen şirek ǧasyrdan astam uaqyt boiy taban tırese küresuı, aqyrynda osy halyqpen qandas Edıl qalmaqtaryn ata qonystaryna qaitqan tūstarynda oisyrata jeŋuı oqiǧalarynda Bögenbai maŋyzdy röl atqaryp, olarmen aqyryna deiın aiqasyp baqqany belgılı.
Bögenbaidyŋ batyrlyq daŋqy, qazaq jūrtynyŋ täuelsızdıgı jolyndaǧy eren erlıgı onyŋ ölımın estırtu men joqtauda da biık bederlengen. Būl jönınde S.Qasqabasov: «Bögenbaidyŋ ölımıne «...syrtqy formasy jaǧynan joqtau, tıptı rekviem dese de bolady. Al mazmūny jaǧynan būl şyǧarma – Bögenbai batyrǧa arnalǧan gimn» – deidı.
Bögenbai ölımıne bailanysty estırtu, köŋıl aituda batyrdyŋ negızınen qalmaqqa qarsy täuelsızdık küresıne basa nazar audarylyp, batyrdyn jaumen aiqasta jeŋıske jetken mekenderınıŋ aty sanamalanady (Tarbaǧatai belı, Aqşäulının örı, Baianauyl, Qyzyltau, Abraly, Şyŋǧystau, t.b). Būl derekterdegı mekenderdıŋ Qozymaŋyraq pen Qoimaŋyraqtan özgesı qazırde de solai atalady, olar bügıngı Pavlodar, Qaraǧandy, Semei, Şyǧys Qazaqstan oblystarynyŋ territoriiasyn qamtyǧan qazaqtyŋ keŋ örıs, qonystary bolǧan.
«Bögenbaidyŋ erlık beinesı qazaq jerlerın joŋǧarlardan azat etu, t.b. aiqastar tūsynda «qisapsyz qol körınse, qorqyp jaudan qaitpaǧan», «qarsylasqan asyldar qorǧasyndai balqyǧan... qazaqtyŋ qamal qorǧany» (Būqar), «qūbyla köşken baitaqtyŋ ordasyndai... temır jūmsap, oq atqan qorǧasyndai... qoltyǧy ala būǧynyn päikesındei... Bılegı juan bürkıttıŋ tegeurınındei... Alataudai Aqşadan asyp tuǧan, Bolmaşydai anadan bolat tuǧan» degendei jaujürek, öjet, parasatty, qonaqasylyq aqyl-ailasy mol kısı retınde körınedı» dep jazady ǧalym J.Tılepov.
Köptı körgen köneköz qart qanjyǧaly Bögenbai elıne keletın qauıptı tüs körıp te sezetın qasietke ie. Toǧyz jasynda äkesı batyr qolynan ölgen qalmaqtyŋ Qaranai batyrynyŋ ata kegı üşın Bögenbaidy tırıdei qolǧa berudı talap etuı, oǧan qazaq qolynyŋ qarsy küresı, jas batyr Tūmanbektıŋ mert bolyp, Beksūltannyŋ erlıkpen jeŋıske jetuı qazaq-qalmaq soǧysynyŋ ūzaq tarihynyŋ bır üzıgı.
Jyrda köşpelı jaugerşılılık ömır saltyndaǧy jaramdy tūlparlardyŋ rölın asqaqta körsetetın epikalyq dästür saqtalǧan. Narqyzyl, Aqkekıl sekıldı batyrǧa laiyq tūlparlar bar tūstaǧy soǧysta jeŋılıs joq. Al Tūmanbektıŋ jekpe-jektegı jeŋılısın jyr osyndai tūlparlardyŋ jetımsızdıgımen bailanystyrady. Şöbı şüigın jūrtqa bastap baryp, jūrtyn jūttan qūtqarǧan, jer jaiyn sezetın Bögennıŋ kökjal aiǧyry da tegın berılmegen.
Barlyq jyr dastandardyŋ ortaq arnasy – Bögenbaidyŋ el bırlıgı jolynda keŋ oiy men kemel aqyly, bılgır boljamy bar tūlǧa retınde somdauǧa saiady. Ärbır jürıp ötken jolynda el men jerdıŋ mejesın belgılep, at qoiyp otyruy, jyrşynyŋ qiialy ǧana emes, tarihi şyndyqtyŋ bır jorasy. Bılek küşı men jürek küşın qatar jūmsaǧan Bögenbai sekıldı batyrlar keŋ dalany erkın iemdenıp qana qoimai, ony qauıpten qūtqaruda eren erlıkter körsetken.
Eren erlık iesınıŋ HVIII ǧasyrdaǧy eldıgımızdı saqtap qaluǧa qosqan qairatkerlıgı jaiyndaǧy halyq mūralarynda sol zamandaǧy eldıŋ süienışı qol bastaǧan batyry men biınıŋ biık bedelın tanytuǧa da basa män berıledı. Būl uaqyt – äsırese, batyrlardyŋ eŋ qadırlı tūlǧa, eldıŋ eldıgın saqtaǧan şyn azamaty, «yq jaǧyna qala, el jaǧyna pana» bolǧan, ırge bermes erkesı» bolǧan zaman. Bögenbai batyrdyŋ erlıgın jalǧastyratyn jas ūlandarynyŋ aibynyn körsetu arqyly da jyr «osyndai erlerı men erlık dästürı myqty el qorǧausyz qalmaidy» degen ideiany uaǧyzdaidy.
Iаǧni, HVII- HVIII ǧasyrlardaǧy qazaq memleketınıŋ ışkı, syrtqy ömırınıŋ meiılınşe kürdelenuı jaǧdaiynda el basqaru jüiesındegı ädıletsızdık pen alauyzdyqtan bas tartqan dalalyq demokratiia qazaq qoǧamnyŋ özın-özı basqaruyn jaŋa bır sapaǧa baǧyttap, üş jüzdıŋ batyr-biı ortaq jauǧa qarsy tıze qosyp, qaterlı dūşpanǧa bırlese toitarys beru ideiasy töŋıregıne toptaldy. Mūnyŋ basty maqsaty da el täuelsızdıgın saqtap, ışkı tūtastyqty küşeitu mūratyn közdedı.
Qoryta kelgende, aitarymyz: qazaq pen qalmaq şapqynşylyǧy tūsynda erekşe erlık körsetken Bögenbai batyrdyŋ tūlǧasy halyq jadynda elın jauǧa basyndyrmaǧan has batyr, ışkı bırlık pen bıtımdı tu etken halyqtyq qaharman retınde äspettelıp, ūrpaqtan-ūrpaqqa jetken.
Düisengül JAHAN,
M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet
jäne öner institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı.
