(Maqalanyŋ tüpnūsqadaǧy atauy: "Qazaqta muftilık mäselesı").
1730-ynşy jyldarda Kışı jüzdıŋ hany Əbılhaiyr Peterborǧa elşı jıberıp, Resei ükımetıne baǧynsam eken dep tılendı. Hannyŋ tılegı qabyl alyndy. Ol küngı hanym patşa Anna İvanovna handy elımen qol astyna alǧandyǧyn bılgızıp, 1731-ınşı jyly 19-ynşy fevrəlda qol qoiǧan jarlyq jıberdı. Keler jyly Anna hanymnyŋ būiryǧy boiynşa Ufadan Aldar, Taimas, Qūtlyh-Mūhammed deitın myrzalar şyǧyp,
myna jaqtan Abylhaiyr han “Or” qalasyna baryp Reseige baǧynǧandyǧynyŋ rastylyǧyna qūran ūstap jan berdı* (Abylhaiyrdan soŋ 1749-ynşy jylda ornyna ülken balasy Nūraly, onan soŋ Nūralynyŋ kenje balasy Bökei Kışı jüzge han bolǧan
soŋ, elı Bökei elı atandy).
Abylhaiyr hannyŋ Reseige baǧynǧanyna dəl 50 jyl ötken soŋ, 1881-ınşı jylda II-nşı Ekaterina tūsynda Orta jüzdıŋ hany Uəli Abylai balasy özınıŋ tıleuımen Reseige baǧynyp, Ufa qalasyna baryp, qūran süiıp jan berdı.
Ol künde Orynborskii kraiǧa namestnik bolyp tūrǧan baron İglastromnyŋ [İglstrem] ornatuy boiynşa ışkı Reseidegı mūsylmandardyŋ ruhani ısterın basqaru üşın mūsylmandarǧa “muftilık” berılıp, Ufa şaharynda «Duhovnoe sobranie»
aşylyp 1-ınşı muftilıkke Mūhamedjan Huseinūly degen kısı qoiyldy. Sol künde Bökei han men Uəli han bızdıŋ de ruhani ısterımız muftidıŋ qaramaǧynda bolsa eken dep aryz qylǧan.
Tu basynda handar öz tıleuımen orysqa baǧynǧanda jalpaq jūrttyŋ qany ūiyp, onşama yqylas qoia qoiǧan joq edı. Orystyŋ saudagerın, kresşısın talap, granisadaǧy elge tiıp qazaq halqy orystyŋ damyl tynyşyn alyp tūruşy edı. Qazaqty qalai tynyştandyrudyŋ jolyn taba almai tūrǧanda, handardyŋ mufti qaramaǧynda bolamyz degen aryzyn Resei ükımetı qabyl ala qoimady.
Qazaq mufti qaramaǧynda qalǧan soŋ, Orynbor, Orsk, Troisk, Qyzyljar qalalarynan mūǧalım-moldalar şyǧyp qazaqqa dın üiretuge erık berıldı. Nakah, talaq, miras bölu,
ölık kömu ısterın şariǧatqa muafiq qylyp tūru üşın ukaznoi moldalar sailandy. Ukaznoilardyŋ üstınen qarap tūratyn ahundar qoiyldy.
Qazaqtyŋ nakah, talaq, miras bölu ısterı muftige qaraǧannan būryn zaŋ retımen boluşy edı, ölık kömu bolsa – būrynǧy mudjasitke muafaq keluşı edı. Qazaqtyŋ zaŋ degenı Şyŋǧys han zamanynda, onan būryn Momyn han zamanynda şyǧarylǧan
jol. Qazaq muftige qaraǧanda Şyŋǧys hannyŋ dünieden qaitqanyna 600 jyl, Momyn hannyŋ qaitqanyna 1600 jyl bolǧan eken. Qazaqtyŋ zaŋy – 1600 jyldan berı qoiyp kele jatqan joly. Momyn, Şyŋǧys handardan soŋ zaman jyl saiyn özgerılıp, jaŋaryp tūrǧandyqtan, hər zamannyŋ özıne yŋǧailap şyǧarylǧan zaŋy, hər ǧasyrdyŋ özıne muafaq keletın joly bolsa kerek edı.
Qazaq būrynǧyşyl jūrt. Būrynǧynyŋ joly ǧoi dep, Momyn zamanynan qalǧan zaŋdy qazaq tük özgertken joq edı. Sol boiymen muftige qarady. Mufti qaramaǧynda bolǧan soŋ ukaznoilar, ahundar zaŋ ornyna islam şariǧatyn jürgıze bastady. Manaǧy myŋ jyldyq zaŋnyŋ joly şariǧat qaǧidalaryna üilespeitın boldy. Mysaly: 1) Baiy ölıp jesır qalǧan qatyn 4 ai 10 kün ǧadat saqtau tiıs. Ǧadaty tolǧan soŋ bır jaqqa baram dese de, özı tılegen bıreuge tiem desede – şariǧattyŋ ükımı boiynşa – erık (Qūran. 2-nşı süre, 234-ınşı aiat). Qazaq 1000 jyldyq zaŋdy quam dep, jesır qatyndy küştep əmengerıne qosady. 2) Bır adam ölgen soŋ artynda balasy qalmasa, şariǧat
boiynşa – mülkınıŋ 4/1 qatynǧa tiedı (Qūran, 4-ınşı süre, 11-ınşı aiat). Qatyn mal beruşı me edı, dep qazaq basa köktep, malyn tartyp alyp, özıne bır əmenger tabyla ketedı. “Atym ölse sauyry mūra, aǧam ölse jeŋgem mūra” degen qaǧidasy daiar tūr.
Osyndai, şariǧattyŋ ükımımen zaŋnyŋ joly ereuıl keletın oryndar tolyp jatyr.
Qazaqta ekı jaq dauly bolsa, ukaznyiǧa jügıngende ukaznyi şariǧattyŋ qaǧidasyna salyp hükım qylǧanda, naşarǧa teŋdık, jesırge erık tigende, qazaqtyŋ zaŋşyl ülken adamdary şoşyndy: “Oibai, büite berse qazaq mülde qatynynan airylyp qalady eken; mynauyŋ sūmdyq eken; bızge tıptı muftidıŋ keregı
joq!” -degen oiǧa keldı.
Bır künı Orynbor-Torǧai atyrabynda köşıp-qonyp jürgen arǧyn, qypşaq rulary Orynborskii krai namestnigınıŋ qaramaǧynda qalǧan soŋ, būlar namestnikke ökıl sailap jıberıp, bız muftiden şyqsaq eken dep sūranǧan. Būlardyŋ tılegı qabyl bolyp, eŋ aldymen Orta jüzden arǧyn, qypşaq rulary, Kışı jüzden bırneşe ru muftidıŋ qaramaǧynan şyqty.
* * *
1820-synşy jylda Uəli han dünieden qaitqan soŋ, Sıbır qazaǧynda “handyq” mülde qalyp, onyŋ ornyna “aǧa sūltan” sailandy, Orynbor qazaǧynda “pravitel” şyqty. Kökşetau duanyna Uəli hannyŋ balasy Şyŋǧys, Atbasar duanyna Sandybai balasy Erden, Qaraötkel duanyna qypşaq Ybyrai Jaiyqbaev, Baianauyl duanyna Mūsa Şormanov, Semeide Töite Nūrekenov, Jetısuda Ədıl balasy Tezek aǧa sūltandyqqa sailanyp edı. Sol aǧa sūltandar mufti qaramaǧynda tūrǧanda, özderınşe, talai kemşılık kördı. Ekı jaqtan dau bolǧanda, muftidıŋ būiryǧy jürıp, aǧa sūltandardyŋ sözı söz bolmai qaluşy edı. Məselen, Töite Nūrekenovtıŋ Zyliha atty qyzy Jaqsybai degen jıgıtke tiıp ketken. Atasy Töite Jaqsybaidan aiyryp aluǧa jürse de qolynan kelmegen. Zyliha menen Jaqsybai muftige aryz berıp qoldaryna erık qaǧazy alǧan. Söitıp aǧa sūltan Töite jyǧylyp qalǧan. Ybyrai Jaiyqbaev Jar atty balasyna Sapaq baidyŋ qyzyn aittyrǧan. Qūda tüsken soŋ qalyŋ malyn bermei tūrǧanda, Jar Sapaqtyŋ qyzyn almaityn bolyp, airylysqan. Şariǧatta qūda tüsıp şapan kigen soŋ, tös jegen soŋ – aktı bolady. Aktı soŋynda qol ūstap airylyssa, qalyŋ malynyŋ bərı qyzǧa tiedı. Eger de qol ūstamai airylyssa, qalyŋ malynyŋ jartysy qyzǧa tiedı. (Qūran, 2-ışı süre, 237-nşı aiat.) Sapaq bai şariǧattyŋ būiryǧy boiynşa qyzynyŋ qalyŋ malynyŋ jartysyn almaq bolǧan. Qol ūstamaǧan qyzǧa qalyŋ mal beruşı me edı dep Ybyrai bermegen. Sapaq aryz berıp, muftiden būiryq şyǧyp, qalyŋ malynyŋ jartysyn sanap alǧan. Qyzyljar oiazynda Taşet Tılemesov degen kısı bai həm qairatty bolǧan. Aǧa sūltan Şyŋǧysqa asa qadırlı bolyp, degenın qylǧyzyp tūrady eken. Sonyŋ Dərjan atty qyzy küieuı Abaimen dauly bolyp, Şyŋǧys ortaǧa tüskende, muftidıŋ būiryǧy jürıp, Şyŋǧystyŋ sözı söz bolmai qalǧan. Qazaqqa jaŋa zakon («Stepnoe polojenie») şyǧardyŋ aldynda Peterbordan «ekspedisionnaia komissiia» şyǧyp, Sıbır qazaǧyn aralaǧan. Qazaqtan “Ne mūŋ, mūqtajyŋyz bar? Qalai boludy tıleisız?” -dep sūraǧan. Auylnailar, bolystar, aǧa sūltandardyŋ üiretuı boiynşa, “muftilıkten şyqsaq eken, būrynǧy ata-babanyŋ zaŋymen tūra bersek eken, sodan böten tük mūqtajymyz joq, taqsyr”, -dep şulap qoia bergen. Jaraidy, tılegenderıŋ bolar dep komissiia qaityp ketken. Sonan soŋ köp ūzamai 1868-ınşı jylda, 21-ınşı öktəbrde bekıtılgen jaŋa zakon əp-ədemı bolyp şyǧa keldı. Sonymen aǧa sūltandyq məŋgı bıtırılıp, onyŋ ornyna oiaz şyqty. Qazaqtyŋ ruhani ısterı mufti qaramaǧynan alynyp, «oblastnoi pravleniege» tapsyryldy. Aqmollanyŋ: Aitamyn ügıt qylyp qazaq halqyn, Köŋılıŋız dın jaǧyna sonşa salqyn! Dın qoisa, zaŋ qoiuǧa riza emes Būrynǧy qoia almaisyz ata saltyn, -dep zarlanǧany osy. Mūnan körınedı, qazaqtyŋ būrynǧy asau kezınde noqtalauǧa orystar qanşa aiypty bolsa, noǧailar qazaqty jaiyna qarai baǧyp ikemdeuge sonşa aulaq bolǧan. Ol kezde muftilıkten op-oŋai şyqsa da, būl künde qaita kıruge zar bolyp jürgenın közı bar qazaq körıp otyrǧan şyǧar. Būrynǧy zamandaǧy qazaqtyŋ basşylary esık pen tördei jerden arǧyny boljai almaityn bolǧanda, jalpaq jūrtqa ökpe jürer me?Türık balasy. Qazaqta muftilık mäselesı. «Qazaq», 1913, № 11. // Älihan Bökeihan. Şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧy. III tom. – “Saryarqa” baspa üiı, Astana, 2009. – 418-421 better.
Daiyndaǧan: Arman ÄUBÄKIR,
“Adyrna” ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
