Qazaq halqynyŋ köneden kele jatqan salt-dästürınde «at tergeu» deitın öte maŋyzdy ädep bar. Atalmyş ädeptıŋ äuelgısı ūlysqa, elge, qauymǧa, eŋbegı sıŋgen qūrmettı adamnyŋ atyn tıke atamai, janama at qoiyp qadırleidı. Atap aitqanda «Qajy ata», «Bi ata», «Batyr aǧa», «Äz ana» t.b. degen siiaqty. Mysaly, aqyn-jyrşy Jambyl Jabaevty auyl-aimaq, el-jūrty atyn atamai «täte» dep äspettegen. Būl dästürdıŋ astarynda qazaqtyŋ ülkendı syilau, abyroily tūlǧalardy qadırleu siiaqty asa qūndy syilastyǧy jatqany aian.
[audio mp3="http://adyrna.kz/content/uploads/2018/01/zapis.mp3"][/audio]
Joǧarydaǧy pıkırımızge taǧy bır dälel – juyqta Semei qalasynda jaryq körgen «Abai turaly estelıkter» atty jinaqqa erterekte jazyp alynǧan Abaidyŋ balasy Maǧauiianyŋ qyzy Uäsilanyŋ estelıgı jariialanypty. Onda estelık iesı özınıŋ Abai atasynyŋ tärbiesınde bolǧanyn aita kelıp, atasynan estıgen myna sözdı keltıredı: «Äkem (Abaidy aitady ) bır künı bylai dedı: bır adamnyŋ, äielderdıŋ qainaǧasynyŋ, ne atasynyŋ, ne sol eldıŋ bır ülken adamynyŋ atymen attas bolsa, sonda ol adamdy, ne sol zattyŋ atyn atamaidy da, jalǧan at qoiyp alady. Mysaly, özıŋnıŋ ülken ataŋ Qūnanbaidy halyq «Täte» dep ataǧan, Keŋgırbai bidı «Qabeke» dep ataǧan. Jas äielderdıŋ «ätiım», «sylqym», «ortanşym», «teteles», «kışkentai», «törejan» dep qaiyndaryna, atalaryna jalǧan at qoiyp aluy da sol ǧūryptan şyqqan, ädeptı boludan şyqqan söz» deidı. Osyǧan qaraǧanda būrynǧy qazaq äulet ülkenderınıŋ atyn atau bylai tūrsyn, sol kısımen attas adamnyŋ atyn atamaityn bolǧan ǧoi. Sol siiaqty atasy basqa äuletke jaŋadan tüsken kelın, kelgen elıne syi-qūrmettıŋ belgısı retınde küieuınıŋ tuystaryn tıke esımımen atamai, arnaiy işaralap at qoiu dästürı bolǧan. Ülkender jas kelın tarapynan «tergeu» arqyly qoiylǧan esım-ataularǧa qarap, onyŋ tapqyrlyǧyn, şeşendıgın, oilylyǧyn aŋǧara alatyn. Mysaly, qaiyn ata, qaiyn aǧalaryna – saiatşy bolsa «bürkıtşı ata, aǧa», dındar adam bolsa «molda ata, aǧa», jaqsy kiınetın, symbatty adam bolsa «serı ata, aǧa», jasyna qarai «kışı ata, aǧa» degen siiaqty t.b. at qoisa, qaiyndaryna qaljyŋǧa negızdelgen, külkılı attar da qoiady. Mysaly, tapaldy «sūŋǧaq boily», jalqaudy «pysyq qainym» degen siiaqty. Osy oraida, myna bır oqiǧaǧa nazar audarsaq: XIX ǧasyrdyŋ 60-jyldary Aiaköz-Baqty öŋırınde ömır sürgen etnograf-tarihşy Qūrbanǧali Halid özınıŋ jazbasynda: «Qazaqta jasy kışıler ülkenderge «sen» demek tügıl, atyn da atamaidy. Ata-anasyn, eldıŋ ülkenderın atymen atamai qūrmettep, maǧynasy bırdei, bıraq basqaşalai ataumen ataidy. Mūndai at qoiuǧa şeberlık jönınde mynadai hikaia bar. Bır-bırıne jaqyn tuysqan: Qamysbai, Qaşqynbai, Quanbai, Tezekbai, Būlaqbai, Qasqyrbai, Qoilybai, Qairaqbai, Pyşaqbai, Qylyşbai esımdı aǧaiyndylarǧa bır qyz kelın bolyp tüsıptı. Bır künı auyl maŋyndaǧy būlaqtyŋ arǧy jaǧynda qamystyŋ qasynda jaiylyp jürgen qoiǧa qasqyr şauyp, jaralaidy. Ony tezırek qairaq pen pyşaq äkelıp, bauyzdap almasa aram öletın türı bar. Būl oqiǧany közımen körgen jas kelın auylǧa bylai dep aiǧai salypty: – Au, halaiyq, sarqyramanyŋ (būlaqty aitady) arǧy jaǧynda, syldyramanyŋ (qamysty aitady) bergı jaǧynda, maŋyramany (qoidy aitady), ūlyma (qasqyrdy aitady) jaralap kettı. Jyldam bıleuıt (qairaq) pen janyma (pyşaq) äkelıp adal oraqtap almasa öletın türı bar, deptı. Kördıŋızder me, būrynǧy qazaqtyŋ kelınderı qysyltaiaŋ jaǧdaidyŋ özınde ülken qainaǧalarynyŋ atyn atamai jol tauyp ketken. Osy tärızdı taǧy bır oqiǧa 1962 jyly Qytai elınen ötıp kelgen qazaqtardy tızımge alu kezınde oryn alǧanyn jazuşy Qabdeş Jūmadılov aǧamyz özınıŋ «Taŋǧajaiyp dünie» ǧūmyrnamalyq romanynda bylai dep baiandapty: «Audandyq milisiia qyzmetkerlerı auyl-auyldy aralap, jaŋa kelgenderdı tızımge aldy. Bızdıŋ bır jeŋgemız «familiiaŋdy ait» degende küieuınıŋ äkesı, iaǧni qaiyn atasynyŋ atyn aituǧa ūiaty jıbermei, küieuınıŋ atyn aityp jıbergen eken, oǧan pasport sol küiınde kelıp, bıraz külgenımız bar». Qazır osy dästür būzyldy. Būǧan sebep köp. Sonyŋ bırı – jaŋa tüsken kelındı küieuınıŋ familiiasyna köşıretın zaŋ. Atasynyŋ atyn aituǧa ūialatyn kelınderge keŋestık ideologiia sol atasynyŋ atyn familiia etıp tırkep berıp, ūialmai battityp aita beruıne jol aşty. Söitıp baiyrǧy ūlttyq dästür, qūndylyqtardyŋ būzyluynan qazır ata-ene, qaiynaǧalaryn syilaityn kelınder azaidy. Nege? Öitkenı, ǧasyrlar boiy qalyptasqan syilastyq, ata dästür, tanym būzyldy. Iаǧni ūiattyŋ orny auysyp kettı. Ūialuǧa tiıs dünieden ūialmaityn ädet qalyptasty. Qazaqtyŋ «at tergeu» dästürınıŋ astarynda ūly qūdıret «ūiat» deitın ūǧym jatqan-tyn.Sony joq etu arqyly, aǧaiyngerşılık, syilastyqtan ajyrap qaldyq emes pe?!
Beken QAIRATŪLY,
«Egemen Qazaqstan»
