HH ǧasyr basynda qazaq dalasynda patşalyq Reseidıŋ otarlyq saiasatyna bailanysty dın mäselesı uşyǧa tüstı. Köşpelı eldıŋ jauyngerlık ruhyn basyp-janşyp, özıne baǧyndyru üşın otarşyl bilık dındı paidalanǧany belgılı. Qazaqtyŋ dästür-salty men ömırıne ülken özgerıster alyp kelgen dıni saiasattyŋ astaryn jaqsy tüsıngen Alaş qairatkerlerı būl ürdıske belsene qarsy tūrdy.
Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy aiasynda Almaty qalasy Dın ısterı basqarmasy jäne «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen Ūlttyq kıtaphanada ötken «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiada qazırgı dıni ahualdyŋ kürdelı kezeŋınde Alaş ziialylary ūstanǧan memleketşıldık, ūlttyq salt-dästür men ädet-ǧūrypty därıpteu, dın bırlıgı ideialarynyŋ özektılıgı basty taqyryp boldy. Aituly jiynǧa ŪǦA akademigı, tarih ǧylymynyŋ doktory Hangeldı Äbjanov, önertanu ǧylymynyŋ doktory Şaizada Toqtabaeva, tarih ǧylymynyŋ doktory Danagül Mahat, Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq muzeiı tarih jäne arheologiia bölımınıŋ basşysy Qabdol Äuezov, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ magistranty Bauyrjan Berıkūly, pedagogika ǧylymynyŋ magistrı Zaŋǧar Kärımhan, «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ jetekşısı Arman Äubäkır jäne Alaş arystarynyŋ ūrpaqtary men ziialy qauym ökılderı qatysty.
Hankeldı Äbjanov, QR ŪǦA akademigı, tarih ǧylymynyŋ doktory:–Tarihtyŋ joly, adamzat qauymynyŋ taǧdyry qaişylyqtar men qiynşylyqtarǧa toly. Ol qarapaiym malşy men dihannyŋ da, zerger men ūstanyŋ da, jas pen kärınıŋ de, bılımpaz ben sauatsyz jannyŋ da aldynan ärkez şyqqan ärı şyǧa da beredı. Qazaqi ūǧymmen aitqanda – ekınıŋ bırı. Kürmeuı kürdelı özektı mäsele şeşılmese, asqynsa, qoǧam küireidı, ne osynau qaişylyqtar men qiynşylyqtardan alyp şyǧatyn kemel adam tabylady. Toryǧuǧa salynbai, qauymdy dıttegen mejege jetkızgen tereŋ oi men tegeurındı äreket iesın, köşbasşyny, ızdenımpaz küresker jandy, bızdıŋ pıkırımızşe, Tūlǧa degen jön.
Köktei şolyp qaraityn bolsaq, Ūly dalada Tūlǧalar jalǧastyǧy üzılmegenın köremız. Parsy äskerı şöl dalada adastyrǧan Şyraq ta, küi atasy Qorqyt ta, ǧylym quyp qiiaǧa ketken äl-Farabi da, azattyq jolynda qūrban bolǧan Mahambet, Kenesary, Ahmet Baitūrsynūly da şynaiy Tūlǧalar.
Tūlǧa däiektegen ızaşar nätijenı, intellektualdyq betbūrys pen innovasiiany zamandastary, keiıngı ūrpaq tūtynady, arqa süieidı, eseiedı. A.Baitūrsynūlynyŋ ǧylymi ädebiet tanytqyşy, tıl qūraly, termintanuy, älıpbi reformasy, būqara ädıskerlıgı, qoǧamdyq-saiasi jaŋaşyldyǧy, mıne, osyndai qūndylyqtar.
Tūlǧany Tūlǧa etken ırgelı nätije, tanymdyq jäne qoldanymdyq bäsı joǧary teoriialyq-praktikalyq şeşım bır künde tua qalmaidy. Alǧaşqyda niet, arman, qiial türınde körınıs beredı. Aitalyq, HH ǧasyr basyna qarai jaqsy men jamandy aiyrudan qalǧan qalyŋ jūrtty oiatu ideiasy baz bıreulerge myzǧymaityn utopiiadan körıngenmen, A.Baitūrsynūly syndy ūly Tūlǧalardyŋ mektep ısın ūiymdastyrudaǧy, gazet-jurnal, kıtap şyǧarudaǧy, ügıt-nasihattaǧy, jaŋa buyn ziialylar tärbieleudegı jankeştılıgımen ainalasy 10-15 jyl ışınde naqty nätijege ainaldy. Qiynşylyqtar da az emes edı. Otarlauşylar tarapynan quǧyndalyp, abaqtyǧa qamaldy, samoderjavienıŋ şen-şekpenı men ideologiiasyna ulanǧan qandastary syrt ainalǧany ras.
Tūtas ūltty oiatu ürdısıne salǧan oljasymen A.Baitūrsynūly qazaq tarihyna mäŋgıge kırdı. Bıraq, ol jäne onyŋ mūrattas zamandastary tabystan basy ainalmastan kelesı ūly ideiany kün tärtıbıne qoidy. Ärı biık parasatpen atqara aldy. Äŋgıme 1917 jylǧy jaz-qys arasynda qazaq avtonomiiasy jobasyn negızdeu jäne jüzege asyru turaly bolyp otyr. Bas-aiaǧy 6 aidyŋ ışınde 1-şı jäne 2-şı jalpyqazaq sezın ötkızu, Alaş partiiasy men avtonomiiasyn düniege äkelu, memlekettık bilık jüiesı men şekarany aiqyndau, ūltaralyq jäne dınaralyq qatynastardy retteu ūlt ısıne jegılgen ziialylardyŋ, onyŋ ışınde Ahaŋnyŋ jasampazdyq, intellektualdyq äleuetın paş ettı. 1917 jyldyŋ jazynda Älihan, Mırjaqyp, Ahmet üşeuı: «Bızdıŋ jūrt bostandyq, teŋdık, qūrdastyq saiasi ısın ūǧynbasa, tezek terıp, tarih jolynda artta qalady. Baqyt, mahabbattan tysqary bolady». Būl ekeuı joq jūrtqa tırşılık nege kerek?», dep jazumen jalpyadamzattyq örkeniet, şynaiy demokratiia biıgınen oi örbıtse, küzde Alaş partiiasynyŋ jobasy arqyly qazaq elınıŋ bolaşaǧyn, memleket retınde qalyptastyru strategiiasyn aiqyndap berdı. Mūndaǧy: «Qazaq jüregın oblystardyŋ bärı bır bailanyp, öz tızgını özınde bolyp, Rossiia respublikasynyŋ federasiialyq bır aǧzasy boluy. Retı kelse, Qazaq avtonomiiasy sybailas jūrttarmen äzırge bırlese boluy, retı kelmese – bırden-aq öz aldyna jeke boluy»,– degen köregen paiym bügınde oryndaldy.
A.Baitūrsynūlynyŋ ūlt tarihyndaǧy ornyn ǧylymi däiekteudıŋ bır sarasy onyŋ tarihi közqarasyn zerdeleuge kelıp tıreledı. Būl oraida, «Ädebiet tanytqyş» kıtabyndaǧy tarih jaily oi-tüiınderınıŋ män-maǧynasyna boilaudyŋ maŋyzy zor. Ahaŋ bolǧan oqiǧany bastan-aiaq mazmūndap beretın äuezenıŋ türıne tarihty jatqyzady. Tarihty «ūly derek», «aiǧaqty äueze» dei kele, ony sözdıŋ eŋ ūlysy, eŋ sipattysy qataryna qoiypty. Tarihtyŋ qyzmetın, maqsatyn jeke-jeke tiianaqtap, tarihşylar qauymyna artylar jauapkerşılıktı tarqata taldaidy. «Tarihşylardyŋ maqsaty, – delıngen eŋbekte, – uaqiǧanyŋ uaqytyn ǧana körsetu, iaki, ne türde bolǧan tysqy siqyn ǧana körsetu emes, ol uaqiǧanyŋ boluyna qandai närseler, nendei uaqiǧalar sebep bolǧanyn körsetıp, ışkı mänısımen de tanystyru». Tarihqa közqarasy men ädısnamasy barynşa aiqyn körıngen eŋbekterıne «Qazaqtyŋ bas aqyny», «23 joqtau», «Arab älıppesın jaqtaǧan baiandamasy», t.b. şyǧarmalary jatady.
Tūlǧasyz – halyq jetım, tuǧan halqynan tamyryn üzgen tūlǧa – tūl. Halyqtyŋ ǧūmyryn ūzartatyn, tıptı, jer betınde saqtalyp qaluyn qamtamasyz etetın alǧyşart: materialdyq jäne ruhani qazynany – azyq-tülık, tūrǧyn üi, kiım-keşek, tıl, ädebiet, öner, t.b. s.s. – ılgerıleusız, qasaŋ, äu bastaǧy ädıs-täsılmen, qūral-jabdyqpen öndıre beru, tuyndatu jaqsylyqqa aparmaidy. Ony üzdıksız jetıldıru, intellektualdyq öresın baiytu, eŋbektıŋ önımdılıgın arttyrǧan üstıne arttyra tüsu qajet. Äitpese, aşarşylyq, kedeilık, ruhani jūtaŋdyq etnostyŋ tübıne jetedı. Mūny aitpasa da tüsıngendıkten halyq sanaly nemese avtomatty türde eŋbektenedı, ızdenedı. Şaruaǧa qyry barlary, mädeni imandyq ısterge ikemdılerı ainalasyndaǧylarǧa ülgı-önege körsetedı. Bıraq, būlar empirikalyq naqty mındettı jergılıktı auqymǧa sai şeşken pysyq belsendıler ǧana. Artyq qylamyn dep tyrtyq qylǧandarǧa keşegı küşpen ūjymdastyru tūsynda halyqtyŋ bergen anyqtamasy «şolaq belsendı» ǧoi. Köp jaidan habar beretın, tanymdyq äleuetı äzırge tolyq zerdelene qoimaǧan ūǧym-tüsınık būl. Naǧyz tūlǧa ızdenısı men äreketınıŋ nätijesı jalpyūlttyq maqsatty üzdık ülgıde atqarumen kömkerıledı. Aitalyq, saiasatta būlar qazaq handyǧynyŋ ırgesın qalaǧan Kerei men Jänıbek sūltandar, memlekettıŋ tarihi-etnikalyq aumaǧyn qalpyna keltırgen Haqnazar, Täuekel handar, uaqyt üdesıne laiyq reformalardy jüzege asyrǧan Qasym, Esım, Täuke handar, ūlttyq ideologiia men teoriiada pärmendı ūstanymdardy jäne qaǧidattardy däiektegen Asan qaiǧy, Būqar jyrau, Alaş ziialylary, äskeri-soǧys önerınde – Äbılqaiyr, Qabanbai men Bögenbai batyrlar, ūlttyq «menge» negızdelgen täuelsızdık üşın küreste daŋqy artqan Abylai, Kenesary handar, europalyq ömır salty men rasionalizmdı ornyqtyruda – Jäŋgır han, jazba ädebiette – Abai, älemdık ǧylymdy igerude – Şoqan, qazaq ǧylymyn örge süireude – Q.Sätbaev, keŋestık totalitarizm qylmysyn äşkereleude – M.Şoqai, T.Rysqūlov, S.Säduaqasov. Osyndai tūlǧalarsyz qazaqtyŋ qazaq bolyp qaluy ekıtalai edı, halqyna adaldyq pen aqyl-oiyn, äreketın närlendırmegende būlar tūlǧa biıgıne köterılmes edı.
Halyq pen Tūlǧanyŋ ajyraǧysyz bırlıgı A.Baitūrsynūlynyŋ barşa taǧdyrynan körınıs tapty. Ǧasyrlar toǧysyndaǧy qazaq taǧdyryn Ahaŋsyz, Ahaŋnyŋ esımı men mūrasyn qazaq halqynan tys ūǧynu mümkın emes. Osynau ädısnamalyq paiymdy A.Baitūrsynūlynyŋ közı tırısınde jas alaşşyl M.Äuezov bylaişa jetkızıptı: «Ahaŋnyŋ maidanǧa alǧaş jyry şyǧyp, ädebiet, saiasat jolynda jol bastaǧan künderı bärımızdıŋ de esımızde… Ahaŋnyŋ qazaq oquşysynyŋ oiy men pıkırın tärbielegen zamannan bır oi ūzaǧamyz joq. Qalamynan tuǧan ösiet-ülgısı älı esımızden ketken joq. Patşa zamanyndaǧy ükımettık är zorlyqqa salǧan ūrany, oiymyzǧa sıŋırgen pıkırı älı künge deiın üirenıp qalǧan besıgımızdei közımızge jyly ūşyraidy, qūlaǧymyzǧa jaily tiedı». Tūŋǧyş Prezidentımız Elbasy N.Nazarbaev: «Ahmet Baitūrsynūly – qazaq halqynyŋ ar-ojdany» degen ideologemasymen ūlt tarihyndaǧy tūlǧanyŋ ornyn döp körsetkenın bügıngı ūrpaq jaqsy bıledı.
Ūly perzentın ūlyqtai alǧan el örkeniet köşınen qaluy mümkın emes.
Şaizada Toqtabaeva, önertanu ǧylymynyŋ doktory:
– Bügıngı jahandanu ürdısı jailaǧan qoǧamda halyqtyŋ dästürlı önerı men ädet-ǧūrpy ūlttyq mädenietımızdıŋ özegı boluy kerek. Öitkenı, älemdegı äleumettık-saiasi jaǧdaiat: migrasiialyq üderısterdıŋ küşeiuıne, internettıŋ jedel qarqyn aluyna, üdei tüsken jahandanuǧa bailanysty barlyq derlık ūlttar men ūlystar düniejüzılık aqparattyq kontekske erıktı-erıksız tartylyp otyr. Oǧan qosa, etnikalyq dästürlı qūndylyqtyq baǧdarlar auysyp, dıni senım men ömırlık mūrattar özgerude.
Būǧan adamzat qoǧamynyŋ qūrylymdyq jaǧynan kürdelene tüsuı sebep bolyp otyr, ondaǧy dıni, etnikalyq, käsıptık submädenietterdıŋ qūramy jaŋaşa sipat aluda. Būl faktorlar basty qūndylyqtardyŋ standarttaluyna (qalypqa tüsuıne) orai ömırlık ūstanymdardyŋ soǧan säikes bırkelkılenuıne yqpal etedı. Sonyŋ nätijesınde körkem kelbetımen özgeşelenetın ūlttyq töltuma dünietanymǧa selkeu tüse bastady. Mūnyŋ barlyǧy mädeniettıŋ bır qalyptanuyna, şyǧarmaşylyq üderıstıŋ jahandyq auqymda jūtaŋdanuyna äkep soǧuy mümkın. Osy rette köptegen mädeniettanuşylardyŋ, ideologtardyŋ keibır etnostardyŋ jaŋa jüzjyldyq tasqynyna bırtındep jūtylyp ketu qaterı jönındegı boljamdary negızsız emes degen oi keledı. Osyǧan orai, bügıngı taŋda halyqtardyŋ öz tarihy men mädeni mūrasyna degen qyzyǧuşylyq erekşe özektılenıp, etnikalyq sana-sezım küşeie tüsude.
Qazırgı uaqytta etnikalyq bırtektılıktı qalyptastyruda materialdyq-ruhani ıs-ärekettıŋ qoldanbaly-dekorativtık şyǧarmaşylyq, folklor, tıl, ǧūryptyq mädeniet, dästürlı arhitektura, dın jäne t.b. qūbylystary asa tiımdı bolyp esepteledı. Atalǧandardyŋ ışınde dekorativtık-qoldanbaly öner estetikalyq äserımen erekşe oryn alady. Ol etnostyŋ körkem oiynyŋ bır formasy, ūlttyŋ estetikalyq közqarasyn barynşa tolyq ärı tereŋ beineleitın erekşe öner bolyp sanalady. Qazaqtardyŋ dästürlı qoldanbaly önerınıŋ tuyndylary basqa da halyqtar siiaqty bırqatar jaǧdailarǧa, atap aitqanda, tabiǧi jäne klimattyq erekşelıkterge, şaruaşylyq-mädeniet tipıne, tūrmystyŋ sipatyna, etno-tarihi üderısterge bailanysty qalyptasqan. Halyqtyq qoldanbaly-dekorativtık öner körkem şyǧarmaşylyq bastaulardyŋ sabaqtastyǧy, talantty tūlǧalardyŋ üzdıksız ızdenısterı, sondai-aq, jergılıktı dästürdıŋ özge de mädenietterdıŋ jetıstıkterımen baiytyluy nätijesınde osy künge kelıp jettı. Şyn mänınde, şyǧarmaşylyq qyzmettıŋ būl türı tarihi-mädeni mazmūnymen qazaq halqynyŋ özındık bırtektılenuı üderısınde erekşe aqparattyq derekköz dep bılemız.
Osy oraida, ūltymyzdyŋ ataqty etnograf-ǧalymy Şoqan Uälihanovtyŋ şyǧarmaşylyq mūrasynda qazaqtardyŋ etnogenezı, tūrmysy, kiız üidıŋ qūrylymy, qaru-jaraq jäne t.b. turaly bıregei materialdar bar ekendıgın jäne onyŋ otandyq etnologiia ǧylymy üşın män-maŋyzy joǧary ekendıgın atap aitu oryndy. Äsırese, ǧalymnyŋ «Täŋırı (Qūdai)», «Qazaqtardaǧy şamandyqtyŋ qaldyǧy», «Qyrdaǧy mūsylmanşylyq turaly» atty maqalalarynyŋ qūndylyǧy zor. Mūnda pūtqa tabynuşylyq, animistık nanym-senım, şamanizm, mūsylman dınınıŋ sipattary jönındegı derekter qamtylǧan. Ş.Uälihanov jazbalaryndaǧy miftık beineler ruhani mädeniettıŋ keremet ülgılerı bolyp sanalady. Onyŋ akvarelmen, qaryndaşpen, tuşpen salǧan suretterınde beinelengen tabiǧat körınısterı, qazaq muzykanttary, baqsylar, tas balbaldar, säulet eskertkışterı, jartastaǧy beineler bız üşın qūndylyǧy öte joǧary dünieler. Sondyqtan da, qazırgı şeteldık būqaralyq mädeniet ülgılerınıŋ üzdıksız aǧyluy jaǧdaiynda töltuma mädenietımızdı saqtap qalu üşın ūlttyq mūralarymyzǧa den qoiu, Şoqan syndy aǧartuşylarymyzdyŋ halyqtyq ädet-ǧūryp pen dın jönınde aitylǧan oi-tūjyrymdary men közqarastaryn zertteu, elep-eskerudıŋ maŋyzy zor.
Qabdol Äuezov, Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq mūrajaiy tarih jäne arheologiia bölımınıŋ basşysy:
– Äz-Täuke han dünieden ötkennen keiın qazaqtyŋ taǧdyry tarazynyŋ basyna tüsıp, ışkı jaǧdaidyŋ tırlıgı är jüzdı basqarǧan kışı handardyŋ qolyna köştı. Resei imperatrisasy II Ekaterina islam dınıne qoldau körsetu saiasatyn ūstandy. Sebepterı mynada edı: bırınşıden, patşa ükımetı qazaqtardy Reseimen tyǧyz bailanystyrmaq boldy. Būl rette moldalar tek qana Resei tatarlarynan ırıkteldı. Ekınşıden, mūndai qadam jasau qazaqtardyŋ Orta Aziiadaǧy mūsylman ortalyqtarymen bailanysyn şekteuge tiıs boldy. Üşınşıden, būl şaralar köşpelı qazaqtardyŋ jauyngerlık mınez-qūlqyn edäuır jūmsartady dep ūiǧaryldy. Sondyqtan da, qazaq dalasymen şekaralas jerlerdıŋ barlyǧynda da memleket qazynasy esebınen meşıtter salyna bastady. Ädette, ol meşıtter patşa ükımetı äkımşılıgınıŋ bastamasy nemese qazaq handary men sūltandarynyŋ jäne starşyndarynyŋ ötınışı boiynşa bekınıster janynan salyndy. Mäselen, sūltan Şanşar Sūltanbetovtyŋ ötınışı boiynşa Ertıs özenınıŋ jaǧasynda osyndai bır meşıt boi köterdı. Ol meşıt Jämışev bekınıs-qamaly men Semei qalasynyŋ ortasynda salynǧan edı. İslam dınındegı tözımdılık, beibıtşılık, baǧynyştylyq qasietterdıŋ qataŋ saqtaluy, ūltşyldyq ideiasynyŋ asa köp därıptelmeuı siiaqty ūstanymdar sol kezdegı orys otarşyldary üşın öte tiımdı paidalana bılu saiasatyna kelıp toǧysty. Osy tūsta: «Būdan bız HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyna deiın patşa ükımetınıŋ qazaq dalasyna islam dınıne bailanysty medreseler saldyryp, qazyna esebınen Qūrandy bastyryp, qazaqtarǧa tegın taratuynyŋ maqsaty halyqtyŋ aqyl-oi, sanasyn dınmen şyrmap ūstau arqyly bilep-tösteudı közdegen» degen közqarastarmen kelısuge bolady. Olar İslam dınınıŋ könbıstıkke baǧyttalǧan jüiesın paidalanudy da maqsat ettı. Mysaly, Tatarstandaǧy ūlttyq ruh qarsylyǧynyŋ onşa küştı bolmauy, Qazaqstanǧa da osy nūsqany alyp kelıp köşıru turaly ideiany tuǧyzdy. Sondyqtan, Qazaq jerın hristiandandyrudan görı islamdandyra tüsu maŋyzdyraq, ärı tiımdırek, ärı paidalyraq boldy. Sebebı, İslam dını basqa dınderge qaraǧanda qazaqtarǧa barynşa jaqyn ekendıgın tüsıngen Reseilık ǧalymdar da ony jete zertteuge qarai ūmtyldy. Sondyqtan, olar qazaq jerındegı sopylyq dästür men onyŋ tym könbıstıkke kelıp toǧysatyn ūstanymyn oŋtaily paidalanudy jäne jandandyra tüsudı qoldai otyryp, ony tatar-başqūrt-noǧai jūrty men būharlyqtar arqyly örıstetudı tiımdı dep bıldı. Şyndyǧynda, sol kezdegı, äsırese, HIH ǧasyrdaǧy qazaq aǧartuşylary bılım alǧan oqu oryndarynyŋ köpşılıgı dıni-mūsylmandyq sipatta bolǧan edı. Demek, «mūndai aǧartuşylyqtan eş ziian joq» degen siiaqty ūstanym Resei imperiiasyndaǧy otarşyldyqty jürgızuşı teoretikter üşın zamanǧa säikes keletın şyndyq retınde baǧalandy. Sebebı, sol kezdegı işan-moldalar qaşan da qaru alyp, joryqqa şyǧuǧa qūştar bolmaǧan. Demek, basty ūstanym būl jerde qazaqtardyŋ ūlttyq ruhy men ūlttyq ideiasyn ūmyttyru degenge kelıp saiady. Sebebı, olar islamnyŋ tek osyndai qūlşylyq jaǧyn ǧana köre bıldı. HIH ǧasyrdaǧy islam dının tatar-başqūrt-qazaq dalasynda örıstetu, bır-bırıne missionerler jıberu saiasatynyŋ sol kezdegı qitūrqylyǧy men tereŋ otarlauşylyq-baǧyndyruşylyq psihotehnikasyn jete tüisıngenderdıŋ bırı Ǧūmar Qaraş bolatyn: «Ol qara slavianşyldyqty örşıtse de, beine tek qana slavian bailarynyŋ şat tūrmyspen däuren sürulerı yŋǧaiyna qarap qyzmet ettı. Bütın Rossiiada bolǧan, Rossiia halqynyŋ bırıguı missionerler qamy häm basqalar siiaqty zor ūiymdardyŋ bary da qyzmetterın osy baǧytqa ǧana arnap sıŋırdı» dep körsettı.
II Ekaterina 1785 jyly 25 qaraşada arnaiy qauly şyǧaryp, baron İgelstromǧa qazaq rularyn tatar moldalarymen qamtamasyz etudı tapsyrdy. Moldalar qazaq dalasynda Resei ükımetıne tyŋşylyq qyzmet atqaryp, qazaq tılın, ädet-ǧūryp, salt-dästürlerın bıluı qazaq halqyn Resei qūramyna engızude deldaldyq qyzmet etuge mümkındık berdı. Mäselen, alǧaşqy müfti Huseinov Syrym Datūlynyŋ ūlt-azattyq köterılısın basuǧa tıkelei qatysqan kısı boldy. Osylaişa, tatar moldalar Qūranyn arqalap qazaq saharasyna jaiylyp kettı. Älıptı taiaq dep bılmegen talai qazaq qaradomalaǧy tatardyŋ şybyǧynyŋ arqasynda mūsylmanşa sauat aşty. Būl kezeŋ halqymyzdyŋ tılıne, ädebietıne yqpal etpedı dep aita almaimyz. Orystyŋ qolşoqparyna ainalǧan tatar moldalary qazaq dalasyndaǧy öz missiialaryn osylaişa «adal» atqara berdı.Tatar moldalar qazaq dalasynda tek dındı uaǧyzdaǧan joq. Sonymen bırge, sauattylyqty da uaǧyzdady. Qazaq balalaryna arnap köşpelı mektepter ūiymdastyrdy. Sol uaqytta qazaq tılınde tatar tılınıŋ äserı baiqalady. Ony alǧaşqy qazaq basylymdarynyŋ betterınen de baiqauǧa bolady. Tıptı, «Qazaq» gazetınıŋ özınde tatar sözderınıŋ äserı aŋǧarylyp tūrady. «Aiqap» jurnalynyŋ töŋıregıne jinalǧan ziialylar, eger qazaq memleketı qūrylatyn bolsa, İslam dınınıŋ zaŋdylyqtaryna negızdelu kerek degen ūstanymda boldy deidı. Al, «Qazaq» gazetınıŋ ainalasyndaǧy ziialylar memlekettı basqaru jüiesınde europalyq jüienı taŋdady. Bıraq, būlar İslamdy emes, ädet-ǧūrypty qoǧamdyq qūndylyq retınde jaqtaǧan. Osy jerde de qaqtyǧystardyŋ, kereǧar közqarastardyŋ bar ekenın köruge bolady.
Qazaq qoǧamynyŋ damu joly jäne ondaǧy dınnıŋ alatyn orny mäselesınde Alaş ziialylarynyŋ arasynda ekı jaqty közqaras qalyptasty. Bır jaǧynan, Reseide bılım alyp, orys ädebietı men mädenietınen susyndaǧan ziialy top halyqtyŋ jarqyn bolaşaǧyn batystyŋ ozyq mädeni ülgılerın qabyldau arqyly tüsındırdı jäne dındı ekınşı orynǧa qoidy. Ekınşı jaǧynan, islamdyq ruhta tärbielengen, islam dınınıŋ ülgılerı men erejelerın öz boiyna tereŋ sıŋırgen ziialy qauym dındı basty orynǧa şyǧardy. Olar İslam ılımınıŋ ǧylym men bılımnıŋ damuyna zor yqpalyn körsete kele, ūlt tūtastyǧyn dıni tūtastyqpen tıkelei bailanystyrdy. Alaş qairatkerlerınıŋ ışınde İslam dınınıŋ köptegen ırı ökılderı boldy. Solardyŋ bırı Ǧūmar Qaraşūly edı. Alaş Orda ükımetınıŋ keibır qabyldaǧan zaŋdarynda müftiiat qūru mäselesı köterıledı. Ǧūmar Qaraş babamyz alǧaşqy qazaq müftiı bolyp sanalady. Orynborǧa, tatar moldalarǧa baǧynbaityn öz aldyna jeke qazaqtyŋ özınıŋ müftiiaty bolu kerek degen mäselenı naqty qūjat küiınde bekıtıp bergen. XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda ömır sürıp, kazaq halqynyŋ tarihyn zerttep zerdeleuge ülken üles kosqan, mädenietımız ben ruhani ömırımızdıŋ ūlaǧatty ūstazdary sanalatyn adamdar – Şoqan, Abai, Ybyrai, sondai-aq Bökei ordasynan şyqqan Mūhambet Salyq Babajanov.
Şoqannyŋ eŋbekterınen onyŋ İslam dınınıŋ tarihyn jäne onyŋ qazaq jerıne qalai taraǧanyn jete bılgenın aŋǧaru qiyn emes. Ol mūsylmanşylyqtyŋ ornyǧuyn öz şyǧarmalarynda asa bır bılgırlıkpen taldaidy. Şoqan öz basy dındar bolmaǧan, tıptı, dın turaly tüsınıkterden joǧary tūrǧan jäne dıni tanym-senımge syn közben karaǧan adam. Onyŋ ruhani bet-beinesı, qoǧamdyq oi-sanasy qalyptasyp kele jatqan kezde qazaq jerıne İslam dını älı tarap ketken joq bolatyn.
«Mūsylmandyq äzırşe bızdıŋ süiegımız ben qanymyzǧa sıŋıp bola qoiǧan joq. Qazaqtardyŋ arasynda älı Mūhammedtıŋ atyn bılmeitınder köp… Qasiettı Nestor zamanynda Ruste bolǧan siiaqty, endı bızdıŋ saharada da qazır qos dın däuırı bolyp jür» dep jazdy ol. Rasynda, Şoqan tūsynda İslam dının taratuǧa patşa ökımetı, jergılıktı el bileuşıler, sondai-aq, qoja-moldalar tarapynan orasan mol küş-jıger jūmsalyp jatqanymen, ol älı qazaq jerıne qanat jaiyp ülgermegen edı. İslam dınınıŋ qalai taraǧanyna nazar audara kelıp, Şoqan onyŋ qazaq jerıne üş jaqtan oŋtüstıkten, soltüstıkten, batys betten engenın aitady. Ony nasihattauǧa İrannan, Orta Aziiadan jäne Qazannan şyqqan qoja-moldalar atsalysty. Äsırese, tatar moldalardyŋ belsendılıgı küştı boldy.
Tüiındei kelgende, aǧartuşylar qazaqtardyŋ oi-sanasyn dınnıŋ kandai da bır türınen aman saqtaudy qalady. Olar tuǧan halqynyŋ dıni fanatizmge salynbai, saliqaly, salauatty ömır keşkenın körgısı keldı. Dınnıŋ adamdy sırespe jattandylyqka ūryndyratynyn, oi-örısın şekteitının kemeŋgerlıkpen köre bıldı.
Bauyrjan BERIKŪLY, ädebiettanuşy, Euraziia ūlttyq universitetınıŋ magistranty:
–Resei otarlauşylarynyŋ basty maqsaty – qazaqty qūrtu, mūsylmandy mūsylmanmen, fanatizmmen «qūrtu» saiasaty arqyly Qazaq elın jerınen aiyru, ruhyn öşıru arqyly otar elge ainaldyru edı. Mäselen, 1731 jyldyŋ 19-aqpanynda qatyn patşa Anna İoannovna Äbılqaiyrdyŋ antyn qabyldap, «qazaq halqy» Reseidıŋ qol astyna qabyldanǧany jönındegı gramotaǧa qol qoidy. Al, osy arada deldaldyqqa jürgen kım edı?! Ärine, ol özımızdıŋ başqūrttan şyqqan ataqty elşı, tılmäş A.Tevkelev «bauyrymyz» edı. Osyndai täsılmen «Kışı ordany özıne qaratqan Resei endı Orta jüzge auyz saldy. Olarǧa başqūrt starşyny Taimas Şaimovty attandyrdy. Nätijesınde Orta jüz sūltany Sämeke 1734 jyly qatyn patşaǧa bodan bolu jönındegı gramotaǧa ie boldy». Türkıtıldes tuysqandarymyzdan şyqqan keibır adamdar osylaişa araǧa dındı sala otyryp, aqyrynda qazaqtarǧa bodandyq qamytyn kigızıp kettı. Olar dındı saiasat qolşoqpary retınde ūtymdy paidalandy.
Al, 1731 jyly «Şoqyndyru keŋsesı» qūrylyp, keŋes jūmysyn jüielı jürgızu maqsatynda Qazan qalasynda ruhaniiat akademiiasy aşyldy. Onda missioner mamandar, tılmäştar daiarlandy. Iаǧni, osy mektepterden tälım alǧandar qandai niette bolsa da, qazaqtar olardyŋ dını mūsylman dep, odan asa qatty qauıptene qoimady, sendı.
Qazaqtyŋ mınez-qūlqyn äbden zerttep kele jatqan jaulyq niettegı imperiia būdan ary qazaqty, endı, dın arqyly ǧana qūldandyruǧa bolatynyn tüsındı. Sondyqtan da, Ekaterina II 1785 jyly 25-qaraşada arnaiy qauly şyǧaryp, baron İgelstromǧa qazaq rularyn tatar moldalarymen qamtamasyz qylu jūmystaryn tapsyrdy. Al, kelesı patşa Elizaveta Petrovnanyŋ tūsynda tömendegıdei nūsqaular qabyldandy: Dalalyqtardy (qazaqtardy) İslam dını arqyly Reseimen tyǧyz bailanystyru üşın olarǧa Ükımet ırıktegen tatar moldalardy jıberu. İslam dınınıŋ asa meiırban, jūmsaq tetıkterın tereŋ nasihattau (mūsylman jan balasyna qiianat jasamaidy, t.b.) arqyly qazaqtardyŋ jauyngerlık mınez-qūlqyn özgertıp, ynjyq-ez qylyp jıberu.
Sondai-aq 1867-1868 jyldary patşalyq Resei tarapynan qabyldanǧan qūjattarda qazaqtarǧa İslamnyŋ maŋyzdy tetıkterın emes, fanatizmge äkelıp soqtyratyn tūstaryn uaǧyzdauǧa basa nazar audaryldy. Ol mındettı Qazaq dalasyna arnaiy jıberılgen ukaznoi moldalar «adalynan» atqardy. Mūsylman meşıtterıne ukaznoi molda degen qyzmet engızılıp, oǧan otarlauşylar özderı ūsynǧan adamdardyŋ sailanuyn qadaǧalady. Mūndai dın jetekşılerı İslamdy uaǧyzdaǧan siiaqtanyp, ıs jüzınde onyŋ küşeimeuıne qyzmet ettı.
Alaş aqyny Maǧjannyŋ «Dın üiretkenge» atty öleŋınde: «Üiretıp dın dep qūldyq, qorqaqtyqty, Qandai qūl bızge molda bola qaldy?!» dep aşynatyny bar. Iаǧni, moldalar qazaqqa qaraŋǧylyqty, qorqaqtyqty, basşyǧa kez kelgen jaǧdaida qarsy şyqpaudy uaǧyzdap, sanasyna sıŋıre berdı. Osy oraida Ūlt kösemı Älihan Bökeihan «Türkıstanmen bırge avtonomiia alu – qoiny-qonyşyŋa tas toltyryp, Ertıske süŋgumen bır esep. Sebebı: bızden qaraŋǧylyǧy 10 ese elden ümıt ete almaimyz. Taşkent gorodskoi upravasynda sarttyŋ glasnyilary obaǧa qarsylyq künä bolady, em keregı joq dep jasaǧan qaulylary avtonomiia arbasyna esek pen tüie jegılıp oŋbaityndyqty körsetedı» dep jazdy. Sondyqtan da, Alaş partiiasy baǧdarlamasynyŋ jobasynda «Dın ısı memleket ısınen aiyruly boluy» kerek dep jazyldy.
Jerınen airylsa da, qanaty qaiyrylsa da, bolmysy baǧynyştylyqqa äbden üirengen qaraŋǧy halyq barlyǧy bır Qūdaidyŋ ısı dep qarap otyra berdı. Mūny ukaznoi moldalar da tiımdı paidalandy. Ölgen adamnan da, hal üstındegı tırı adamnan da öledı dep aldyn ala janazasyn şyǧaryp aqysyn alyp otyrdy. Būl jaiynda 1910 jyly şyqqan tarihşy Qūrbanǧali Halitdıŋ «Şyǧystyŋ 5 memleketınıŋ tarihy» atty eŋbegınde jaqsy jazylǧan. Moldalardyŋ bassyzdyǧyna könbıs halyq Qūdai ısı dep amalsyz köndı.
Mırjaqyp Dulatūly 1929 jyly qaraşanyŋ otyzy künı OGPU-dıŋ tergeuşısıne bergen mälımdemesınde Älihannyŋ bız keltırgen sözıne qatysty: «Bökeihanovtyŋ pıkırı mynadai bolady: özbekter jäne basqa Orta Aziia halyqtaryna qosyluǧa bolmaidy. Olarda konservatizm, klerikalizm men dıni fanatizm küştı. Olar jaqyn uaqytta dındarlar qastyǧy men şariǧattyŋ ezgısınen qūtyla almaidy» dep jauap bergen bolatyn.
Alaş arystary osy kezde dürk etıp köterılıp, ruhymyzdyŋ köterıluın, eŋsemızdıŋ tıkteluın tıledı. Qazaqty qaraŋǧylyqtan qūtqaruǧa atsalysty, nadandyq şyrmauynan şyǧaruǧa, jaryq Künge ūmtyluǧa ündedı. «Dälelderı tasbyǧy menen şalmalary» ǧana bolyp qalǧan moldalardyŋ jolymen emes, ǧylym, bılım, öner jolymen qazaqty qaraŋǧylyqtan qūtqaruǧa qam jasady.
Osy rette tarihşy, alaştanuşy ǧalym Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ: «Ūltty süiu kerek. Bıraq, qalai süiu kerek, qaitıp süiu kerek. Däl osy mäselenıŋ baiybyna bara bermeimız. Mūnyŋ keremet ülgısın bızge Alaş ziialylary körsetıp kettı» degen sözıne tereŋ boilauymyz qajet.
Arman Äubäkır, «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ jetekşısı:
– Rasynda Resei imperatrisasy II Ekaterina terıs piǧyldy İslam dınınıŋ tarmaqtaryna qoldau körsetu saiasatyn ūstandy. Sebepterı mynadai edı: bırınşıden, patşa ükımetı qazaqtardy öz saiasi uysynda ūstau boldy. Ekınşıden, qazaqtardyŋ dästürlı dünietanymyn özgertıp, öz tamyrynan, tüp-negızınen ajyratu közdeldı. Üşınşıden, būl şaralar at üstındegı köşpelı qazaqtardyŋ jauyngerlık mınez-qūlqyn edäuır jūmsartady dep ūiǧaryldy. HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyna deiıngı patşa ükımetınıŋ qazaq dalasyna islam dınıne bailanysty medreseler men meşıtter saldyryp, qazyna esebınen dıni kıtaptar bastyryp, qazaqtarǧa tegın taratuynyŋ maqsaty – qazaqtyŋ aqyl-oi, sanasyn dınmen şyrmap ūstap, bilep-tösteu piǧyly jatty. Mysaly, Tatarstandaǧy ūlttyq ruh qarsylyǧynyŋ sonşalyq küştı bolmauy – Qazaqstanda da osy nūsqany alyp kelıp köşıru ideiasyn tudyrdy. Sondyqtan, qazaq jerın hristiiandandyrudan görı islamdandyra tüsu maŋyzdyraq, ärı tiımdırek, ärı paidalyraq boldy. Sebebı, İslam dını basqa dınderge qaraǧanda qazaqtarǧa barynşa jaqyn. Öz tamyryna balta şabar ūǧym-tüsınıkterdı aŋqau el tez qabyldai qoiatyn. Tek közı aşyq Şoqan, Abai, Şäkärım, Mäşhür Jüsıp tärızdı aǧartuşylar būǧan öz taraptarynan qarsy boldy.
II Ekaterina 1785 jyly 25 qaraşada arnaiy qauly şyǧaryp, baron İgelstromǧa qazaq rularyn tatar moldalarymen qamtamasyz etudı tapsyrdy. Naqty jūmys 1789 jyly Ufa qalasynda mūsylman dıni basqarmasynyŋ aşyluynan bastaldy. Moldalar onda II Ekaterina şyǧarǧan Sıbır halyqtaryn «bölıp al da bilei ber» jarǧysyn oryndauǧa da maşyqtandy. Bır jaǧynan bailyqqa qyzyqqan moldalar bai adamdarǧa jas qyzdardyŋ nekesın şariǧat arqyly zaŋdastyryp berıp otyrdy. Bai men kedei arasyndaǧy äleumettık teŋsızdıktı öz müddelerıne orai qoldanyp, el arasyna taptyq bülık saldy. Olar qazaq dalasynda Resei ükımetıne tyŋşylyq qyzmet atqardy. Mäselen, alǧaşqy müfti Huseinov Syrym Datūlynyŋ ūlt-azattyq köterılısın basuǧa tıkelei qatysqan kısı boldy. Aq paraqtai qazaqtyŋ taza balalaryn tatar moldalary büldırıp jatqanyn Mäşhür Jüsıp te jazady. Qajylyqty ekı qūrylyqtyŋ arǧy jaǧyna aqşa şaşu dep esepteitın Mäşkeŋ top-top bolyp mūsylmandyqtyŋ paryzyn öteuge jinalǧan 250-dei adamnyŋ aldynan şyǧyp raiynan qaituǧa tyrysady eken. Qajylyqqa jūmsalatyn şyǧyndy jetım-jesırlerge, eldıŋ mūqtajyna jūmsau Qūdai aldynda da, el-jūrty aldynda da igılıktı ıs ekendıgın, jylda ärtürlı auru-syrqaulardan kısılerdıŋ qaitys boluy qaupın tüsındıru jūmystaryn jürgızıptı. Şöldı jerlerde las sulardy tūtynǧan köptegen halyq infeksiia jūqtyryp, Mekkege jetpei-aq jolda jan tapsyrady eken. Būl turaly bızge Mäşhür Jüsıptıŋ nemeresı Qajymūqan Pazylov öz auzynan aityp bergen edı. Tıptı, Mäşhür Jüsıptıŋ üstınen tatar moldalary Resei imperiiasyna aryzdanǧan da kezı bopty. Eger, Mäşhür Jüsıptıŋ kınäsı däleldense, ölım jazasyna kesılsın degen jauap ta kelıptı. Bıraq, Mäşekeŋnıŋ dıni bılımı de telegei-teŋız bolǧany sebeptı, ony ortaǧa alyp tergegen moldalardyŋ bärın söz saiysta jeŋıp şyǧyp, aman qalǧan eken. Tıptı, ūly Abaidyŋ özı «Mollalar tūra tūrsyn, husuan (äsırese) būl zamannyŋ işandaryna bek saq bolyŋdar. Olar – fitnä ǧalym. Būlardan zalaldan basqa eş närse şyqpaidy» dep «ukaznoi moldalardy» aityp otyrsa kerek.
Qazaq ziialylarynyŋ ruhani jetekşısı Älihan Bökeihan 1906 jyly Kadetter partiiasynyŋ ortalyq komitetıne müşe bolyp sailandy. Älihan Bökeihannyŋ «Men Kadet partiiasynan nege şyqtym?» degen maqalasynda da alaştyqtardyŋ ūstanymy aiqyndala tüsedı.
1905 jyly bastalǧan qozǧalys 1917 jyly ūly ıske ūlasyp, Alaş avtonomiiasy qūrylady. Söitıp, bügıngı Qazaqstannyŋ negızı qalana bastady. Alaş ziialylarynyŋ bırı Qoşke Kemeŋgerūly öz estelıgınde «Älihannyŋ qazaq elıne ıstegen tarihi qyzmetı ädebi tıl tuuyna sebep boldy, dıni fanatizmge qarsy tärbieledı. Būdan baryp tatardan ırgesın aulaq salǧan qazaq ūlty tudy» dep jazady. Sol sebeptı, Alaş avtonomiiasy şaŋyraq kötergen alǧaşqy künnen bastap zaiyrly memleket qūruǧa qadam basty.
Alaş jetekşısı Kadet partiiasynan ketuın üş sebeppen tüsındıredı. Bırınşı, Kadet partiiasy qazaqtyŋ avtonomiiasyna qarsy şyqty. Ekınşıden, olar jerdı jekemenşıkke berudı qoldady. Älihan qazaqtyŋ jerın jekemenşıkke bersek, başqūrttar siiaqty bükıl jerın körşı orysqa satyp jıberıp qarap otyrady deidı. Al, üşınşı sebep retınde Kadet partiiasy ortalyq komitetınıŋ dın memleketke qarasyn degen ūstanymyna ol öz qarsylyǧyn bıldıredı. Ūlt kösemı mūny Batys Europa tarihy men täjıribesı körsetıp otyrǧandai, memleket güldenıp, örkendeuı üşın dınnen bölek boluy tiıs dep tüsındıredı.
Ukaznoi moldalar qazaq dästürın joiudy maqsat tūtty. Būl maqsatty olar eŋ äuelı analarymyzdy qoǧamnan şettetu, alastau arqyly jüzege asyrǧanyn bılemız. Europalyq saiahatşylardyŋ jazbalary boiynşa keiıngı etnografiialyq derekterde bır kezderı än aityp, söz saiysqa emın-erkın tüsetın erkın oily qyz-kelınşekterdıŋ qaraŋǧy tırşılıkke aqyryndap boi ūsyna bastaǧanyn aŋǧaramyz. Mūny Şoqan da öz zertteulerınde keltıredı. Mäselen, G.Hoholov «Turgaiskaia oblast» (1906 j.) degen eŋbegınde: «…jenşiny, vopreki kirgizskomu (kazahskomu) obychaiu, nachinaiut priatatsia ot postoronnih mujchin i zakryvaiutsia pri vstreche s nimi» dep jazdy.
Şynynda, eşnärse körmegen, erkın oi-pıkırınen qaǧylyp, qoǧamnan alastatylǧan ana balasyn qalai tärbielei alady? Qūlqynyn oilaǧan dınşılder qyz balalardy tym erte tūrmysqa beru, jas balany şalǧa qosudy zaŋdastyru siiaqty abyroisyz ısterge de emın-erkın aralasty. 1914 jyly Älihannyŋ «Mūsylmandar siezı» atty maqalasynda qyz balalardyŋ taǧdyry men qazaq tılı mäselesı qozǧalady. «Mūsylman siezı qaraǧan zaŋ jobasynda jazylǧan eken, ruhani mekemelerde qaǧaz tatarşa tılmen jazylsyn dep. Būl bızdıŋ qazaq jūrtyna yŋǧaisyz ekenı körınıp tūr. Türık atty halyqta bızdıŋ qazaqtai bır jerde tıze qosyp qalyŋ otyrǧan ırgelı el joq» dep, būǧan Älihan öz qarsylyǧyn bıldıredı. Orta Aziia mūsylmandary üşın qaǧaz tılı tatar-türık tılı bolyp bekıtıledı. Arab-parsy sözderımen midai aralasyp ketken tatar tılınen qazaq tılı äldeqaida taza tıl. Osy kezde qazaq elınde de arab-parsy sözderımen tıldıŋ şūbarlanuy kökeikestı mäselelerdıŋ qatarynan oryn alyp edı. «Jat sözder ekı jaqtan kırıp jatyr. Bırı – arab, parsy sözderı, moldadan oqyǧandar, ekınşısı – orysşa oqyǧandardyŋ europalyq sözderı» dep jazady būl turaly Mūhamedjan Tynyşbaiūly. Taǧy bır özektı taqyryp qyz balanyŋ tūrmys qūru jasy bolatyn. Börıkpen ūrǧanda qūlamasa, baliǧat jasyna jetkenı dep ükım şyǧarǧan dümşe moldalarǧa qarsy Alaş arystary qyz balanyŋ erte tūrmys qūruy densaulyǧyna ziian ekendıgın däleldep, neke qūru jasyn 13-ten 16 jasqa ūzartady.
Alaştyqtar «Qazaq» gazetınıŋ ärbır sanynda damyǧan elderdıŋ tarihy men damu ürdısterı, ūlttyq tarih, ǧylym-bılım, türlı gumanitarlyq sala boiynşa mäselelerdı köterıp otyrdy. Ūlttyq qūndylyqtar men zamanaui ǧylym-bılımdı negızgı baǧdar etken Alaş arystary älı künge deiın bärımızge bolaşaqqa jol sıltep tūr.
Zaŋǧar Kärımhan, pedagogika ǧylymynyŋ magistrı:
–Qazaq dalasyn ruhani otarlau mäselesınde eŋ mazmūndy, özektı tūsy –ruhani otarlaudaǧy äreketter. Öitkenı, kez kelgen halyqty jer betınen tūtas joiyp jıberu üşın onyŋ ruhani tamyr-bastaularyn üzu kerektıgı, sol arqyly halyqtyŋ tarihy men tılı, dästürı joiylǧanda ǧana üstemşıl top öz maqsatyna jetetını dausyz. Äsırese, ūlttyŋ dalalyq nanym-senımı, qūdaidy tanu jolyndaǧy berılgendıgın ajyratu maqsatynda qazaq dalasyndaǧy dıni otarlyq saiasat qazaqtar Resei qūramyna enbei tūrǧan kezeŋderde, iaǧni oǧan körşıles elderdıŋ (tatar, başqūrt) mūsylmandyǧyna qarsy şabuyldar Petr I däuırınen bastalady.
Belgılı zertteuşı B. Qairatūlynyŋ «Qazaqiia qalai otarlandy?» atty tanymdyq-tarihi kıtabynda «I Petr patşa 1725 jyly qabyldaǧan asa qūpiia ösietnamasy: «Mūsylmandardy şoqyndyryp qūrtyŋdar, ugro-fin, türkı, moŋǧol-manjur tektı jūrttardy assimiliasiiaǧa ūşyratyŋdar…» bolǧanyn jazady. Senattyŋ janynan qūrylǧan «Şoqyndyru keŋsesı» «orystandyru palatasy» men «qonystanuşylar keŋsesınıŋ» maitalmandaryn daiarlap şyǧardy.
Otarlauşylar būratanalardy şoqyndyrudyŋ jospar-jobasyn jasap alǧan soŋ, qazaqtardy naqty şoqyndyru ısıne kırıstı. Būl ıs «Eger, orystardyŋ müddesı qajet etetın bolsa – onda qazaqtardy qūrbandyqqa şaluǧa eşkım qarsy bolmau kerek» degen piǧylda jürgızıldı. Istı bır jaqty etu Orynbor şekaralyq komissiiasynyŋ bastyǧy V.V.Grigorevtıŋ tapsyrmasymen missioner İlminskiige jükteldı.
1870 jyly patşalyq Reseidıŋ Aǧartu ministrlıgı «Reseide tūratyn jatjūrttyqtardy sauattandyru şaralary» atty qūjat qabyldaidy. Osy qūjatta körsetılgendei orys emes halyqtarǧa bılım berudıŋ üş türlı baǧyty anyqtaldy.
«Bırınşı baǧyt – sabaq sol ūlttyŋ tılınde, bıraq, mındettı türde orys älıpbiımen oqytylsyn. Ekınşı baǧyt – sabaq taza orys tılınde oqytylsyn, tüsınbegen jaǧdaida basqa tıldı paidalanuǧa rūqsat. Üşınşı baǧyt – sabaq tek qana orys tılınde jürgızılsın». Osy qūjatta aitylǧan negızdemeler boiynşa missionerlerge ükımet tarapynan tapsyrmalar berıldı jäne orystandyru ideiasyn ıske asyru üşın general-adiutant fon Kaufman arnaiy jospar jasap, ony Aǧartu ministrıne bekıttırıp alyp otyrdy. Al, missioner ǧalym Ostroumov bolsa: «…orys halqymen jäne orys memleketımen tüzemdıkterdı jaqyndastyru baǧyty – tıkelei orys transkripsiiasymen jürgızıluı kerek jäne orys älıpbiıne eşqandai özgerıssız, qosymşasyz, qysqartusyz jürgızu talaby basşylyqqa alynuy tiıs» dep jazady.
Patşaiym II Ekaterina 1785 jyldyŋ 25 qaraşa künı jarlyq şyǧaryp, qazaq siiaqty otarlanǧan elderge dın men oqudy qalai jüzege asyru jaily nūsqaulyq beredı. Osy qūjatta: «…qyrǧyzdardyŋ (qazaqtardyŋ) arasyna Qazan tatarlarynan ırıktep, bızge şyn berılgen, senımdı moldalardy joldau qajet. Olar qazaqtardy patşaǧa berılgen ruhta tärbie jürgızsın! Būl moldalardyŋ şyǧynyn ükımet moinyna alyp, üzdık mındet atqarǧandarǧa syi-siiapat berıp tūrsyn» delıngen. Osy oraida dın atyn jamylǧan «ukaznoi» moldalardyŋ aiar qylyqtaryn Qūrbanǧali Halid «Tauarih hamsa» kıtabynda aiausyz äşkereleidı. «Ukaznoi molda» – Resei Senaty 1868 jyly qazaqtar arasynda jandarmeriialyq baqylau jasau üşın engızgen qyzmet, lauazym.
«Qaǧaz alǧan moldalar sondai bır ıster ıstedı: onymen ne dındı, ne dünienı ūstai almaisyŋ. Bır adam ölse ukaznoi molda bolmasa, iaki onyŋ atynan bıreu barmasa janaza oqymai keibır jaǧdailarda ölıktı sasytyp, obalyna qalmaiyq dep bıreuler janaza oqyp qoisa, ol adam quǧynǧa ūşyraityn boldy. Ony – ukaznoi molda qaida jürse de taptyryp alyp jazalatyp, ştraf (bodau) töletıp, aiyp töletıp, äure etetın bolǧan soŋ, tıptı, janazaǧa eşkım jolamai, ukaznoi moldany qai körge kırıp ketse de, ızdep tabu aqy iesınıŋ moiyndarynda ülken bır boryş boldy» dep jazdy Qūrbanǧali Halid.
Dala qazaqtary missionerler ısıne qarsylasyp baqty. Aşyq künnıŋ astynda mūsylmanşylyqty qoldan jasap, küştep, mäjbürlı türde şoqyndyru saiasaty dendegen saiyn, narazylyqtar da körıne bastady. Kökşetauda Nauan qazıret, Aqmolada Şaimerden Qosşyǧūlov, Öskemende Qūsaiyn, Zaisan uezınen Qūrban qajylar bıldırgen qarsylyqtardan soŋ, dıni otarlau saiasatyn endı oqu arqyly, oqytu jüiesı arqyly jalǧastyru közdeldı. Qazaq dalasynda alǧaşqy mektepterdıŋ aşyluy, mūndaǧy missionerlerdıŋ äreketı, qazaq aǧartuşylarynyŋ qyzmetı, älıpbidı özgertu sekıldı jūmystar sol kezeŋnıŋ jemısı bolatyn.
Alaş qairatkerı Nauan Hazıret qazaq elınıŋ ūlttyq bolmysyn, täuelsızdıgın saqtap qalu jolynda Qazan men Qyrym tatarlary tapqan joldy, iaǧni, Marjani men Gasparaly jolyn dūrys baǧamdap, sol jolda jastardy dıni-aǧartuşylyq baǧytta tärbieledı.
Kökşetau qazaǧy Nauan Hazırettıŋ jädittık közqarasynyŋ kalyptasuyna HIH-HH ǧasyrlar toǧysynda bükıl älemde ūlt-azattyq qozǧalystyŋ örısteuı, Reseidegı bileuşı monarhiiaǧa karsy baǧyttalǧan demokratiiaşyldyq ürdıstıŋ etek jaiuy, orys emes halyqtarda ziialy toptardyŋ paida boluy siiaqty qoǧamdyq qūbylystardyŋ zor äserı boldy. Köptegen aimaqtarda saiasi partiialarmen, qozǧalystarmen bırge jäditter (jaŋaşyldar) dep atalǧan mädeni-aǧartuşylyq baǧyttaǧy qozǧalys paida boldy. Būl qozǧalystyŋ tüpkı maqsaty türık halyqtaryn otarlyq ezgıden azat etu edı. Al, ony ıske asyru üşın dın-islamdaǧy jäditşıldıktı türıkşıldıkpen ūştastyru, türık ūltşyldyǧyn nasihattau, jaŋa täsılmen oqytatyn mektepter aşu közdeldı.
Nauan Hazıret Kökşetau öŋırıne kele salysymen halyq aǧartu salasyna köp köŋıl audaryp, qazaq balalary bılım aluyn qadaǧalaudy qolǧa alady. Meşıt janyna qaraŋǧy qazaq balalaryn jinap, äsırese Ä.Bökeihanşa aitar bolsaq, «qyr balasyn» oqu-bılım üirenuge şaqyrady. Auyl moldalaryn jinap, olardyŋ bılımın odan ärı jetıldıruge jūmys jasaidy. Meşıt janynan, halyq qarajatymen internat ta saldyrady. Ärine, būl qajyrly qairatkerdıŋ köregen saiasatymen qajyrly eŋbegınıŋ arqasynda ıske asady. Özıne kömekşı alyp, oqu-aǧartu ısın odan ärı jetıldıredı.
Nauan Hazırettıŋ ūlt tarihyndaǧy mektep qalyptastyrudan basqa ekınşı erlıgı – orystanyp, şoqynyp bara jatqan halqy üşın Türkiiaǧa da hat joldap, är taraptan bılımge keneludıŋ jolyn ızdegendıgı bolatyn.
Alaş kösemı Älihan Bökeihan «Qazaqtar» maqalasynda Resei patşalyǧy tarapynan qazaq jerınde otarlau saiasaty jürgızılıp otyrǧanyn aita kelıp, qazaqtardy mūsylman dınınen alastatyp, hristiandandyru əreketın əşkereleidı. Osy bır kürdelı tarihi jaǧdaida mūsylmandyq faktorǧa ülken qauıppen qarap, onyŋ otarşyldyqqa qarsy küş ekenın tüsıngen patşa ökımetı mektep-medreselerdı qūrtu maqsatynda ülken şaralar qoldanǧan. Ä.Bökeihan sol kezde «Orys ükımetı qarauyndaǧy qazaq halqyn bauyryna jaqynyraq tartu üşın Nauan hazırettı jer audarǧannan basqa eşteŋe oilap taba almady-au» dep jazǧan edı.
Danagül Mahat, tarih ǧylymynyŋ doktory, L.Gumilev atyndaǧy EŪU janyndaǧy «Otyrar kıtaphanasy» ǧylymi ortalyǧynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı: – Qazaqstandy F.Goloşekin basqarǧan 1925-1933 jyldary Qazaqstanda «jıkşıldık», «ūltşyldyq» ūrany uşyǧyp, olardy jazalau jalpy sipat aldy. F.Goloşekin Qazaqstanǧa kelgenge deiın Qazaq Ölkelık partiia komitetınde S.Säduaqasov, S.Qojanov, J.Myŋbaev jäne basqa da ūlt taǧdyryn oilaǧan jauapty qyzmetkerler boldy. Olar keŋestık bilık jaǧdaiynda qazaq memlekettıgın qalyptastyru mäselesıne erekşe nazar audaryp, ony ıske asyru joldaryn ızdedı. Otarşyl piǧyldy döp basyp tüsıngen, jas ta bolsa el basqaru, halyq taǧdyryn joǧary deŋgeidegı bilık tūtqasyn ūstaǧandarmen taitalasa jürıp şeşu siiaqty saiasat ısınde ırılık körsete bılgen S.Säduaqasovtai asyl azamatty F.Goloşekin qazaq ūltşyldyǧyna, oŋşyl aǧymǧa, «säduaqasovşyldyqqa» aiyptady. Saiasi aiyptau şaralary partiia qataryn qazaq kommunisterınıŋ ūlttyq baǧyt ūstanǧan tobynan tazartu nauqandaryna ūlasty.
1920 jyly RK(b)P qataryna ötıp, keŋes jūmystaryna aralasa bastaǧan S.Säduaqasov ekonomikadaǧy, ideologiialyq saladaǧy jäne ūlt mäselesındegı jolsyzdyqtardy aşyq aitty. Jastar arasynda tärbie jūmystaryn jürgızuge erekşe maŋyz berıp, olarǧa arnalǧan oqu kurstaryn aşty, därıs oqydy. Ol jastardy tärbieleuge, jastardy keleşekke daiyndap, küş jinauǧa tyrysu kerektıgın aitty.
S.Säduaqasov ūstazdar üşın arnaiy jurnal basylymynyŋ şyǧuyna da qoldau jasady. 1925 jyldyŋ 13 mamyrynda RK(b)P Ortalyq Komitetı Ügıt-nasihat kollegiiasy mäjılısınde «Jaŋa mektep» atty ǧylymi-pedagogikalyq jäne ölketanu jurnalyn şyǧaru turaly mäsele qaralyp, bekıtıldı. «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ №1 sany 1925 jyldyŋ tamyzynda şyqty.
S.Säduaqasov «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ 1926 jylǧy 5 aqpanyndaǧy №4 sanynda jariialaǧan «Oqu ısınıŋ kemşılıkterı. Olarǧa qarsy şaralar» degen maqalasynda: «Qazaq jastary salynǧan mektep jetpei, mekemenıŋ esıgın dübırletıp tūr. «Oqyt menı, oqytpasaŋ men yrza emen» dep otyr qazaq jastary. Köp aiqaidyŋ ışınde eŋ kerektı aiqai osy jastardıkı. Jastardyŋ būl dauysyn tyŋdau kerek. … Qazaq balalary orystan zeiınsız emes. Olardy osy küngı halge keltırıp otyrǧan mekteptıŋ küiı… » dep jazdy.
Qazaq balalarynyŋ mektepke az tartyluynyŋ saiasi astary da boldy. Halyq aǧartu jūmystaryn jürgızuge ükımet biudjetınen jäne jergılıktı biudjetten 35% kölemınde qarjy bölınıp otyrdy, 1926 jyly – 10 million, 1927 jyly – 12 million kölemınde qarjy bölındı. Mäsele osy qarjynyŋ qalai bölınuınde bolatyn. Mysaly, 1927 jyly 12 million aqşadan auylǧa 1 million 200 myŋ som, iaǧni 10 paiyzy, orys poselkesıne 2 million, iaǧni 16,6 paiyzy berıldı. Ekeuın qosyp eseptegende 26,6 paiyz, qalǧany qalaǧa bölındı. Būl jerden şeşuın kütıp tūrǧan ekı türlı özektı mäsele kelıp şyǧady. Bırınşı ūlt mäselesı, ekınşı qala men auyl, poselke mäselesı. Auyl men poselke arasynda qarjynyŋ teŋ bölınbeuı. Bız qarastyryp otyrǧan jyldardaǧy qazaq ūltynyŋ ülestık salmaǧy 75 paiyz, olai bolsa, qazaq ūltynyŋ sany basym. Alaida, qazaq auylyna qarjy bır jarym ese kem bölındı. Būl patşalyq bilık kezınen kele jatqan orys ūltyna üstemdık beru saiasattyŋ özgermegenın körsetedı. Orys poselkelerındegı qara şarualardyŋ oqu jasyndaǧy balalarynyŋ 30 paiyzy, qazaq auylyndaǧy qazaq balalarynyŋ 8-12 paiyzy ǧana mektepke bardy. S.Säduaqasov Qazaqstanda bılım beru salasynyŋ jäne Halyq aǧartu komissariatynyŋ aldynda tūrǧan üş mındetke toqtaldy. «Onyŋ bırı – mekteptıŋ üilerın jöndeu, ekınşısı – oquǧa kerek qūraldar tabu, üşınşısı – mektepte qai tılde oqylatyndyǧyn belgıleu».
S.Saduaqasov ūlt, jer, oqu-aǧartu mäselesı turaly pıkırde sol kezdegı Qazaqstannyŋ tızgını qolynda tūrǧan F.Goloşekinmen qarama-qaişylyqqa jiı kelıp otyrdy. S.Säduaqasovtyŋ partiianyŋ ügıt-nasihat qūraly, Qazaqstandaǧy negızgı ärı basty basylym «Eŋbekşı qazaq» gazetınıŋ redaktory bolyp otyruy jaŋa basşyny qanaǧattandyrmady. Smaǧūl «Qazırgı däuır – ıs däuırı», «Oqu ısınıŋ kemşılıkterı» jäne basqa maqalalarynda el ışınde oryn alyp otyrǧan olqylyqtar men asyra sılteulerdı synǧa aldy. Sol jyldardaǧy şolaq belsendı kommunisterdıŋ söilegen sözderı men jazǧan maqalalarynda aitylatyndai jattandylyq, jasandylyq joq, kündelıktı ömırden tuyp otyrǧan kelelı mäselelerdı körsetıp, şeşu joldary qarastyryldy. Alaida, ūstanǧan ūlttyq baǧyty gazettıŋ maqsatyna, kommunistık partiianyŋ Qazaqstanda sosialistık qoǧam qūru ideiasyna qarama-qaişy kelgen Smaǧūl Säduaqasov «Eŋbekşı qazaq» gazetı redaktorlyǧynan bosatyldy.
Ūlttyq baǧytynan ainymaǧan S.Säduaqasov 1926 jyly 29 qazanda Taşkenttegı tūŋǧyş Joǧarǧy qazaq pedagogika institutynyŋ saltanatty aşyluynda söilegen sözınde: «Ötken jüz jyldyqtyŋ ekınşı jartysynda Altynsarin ömır sürdı. Ol alǧaş orys-qyrǧyz mektepterın ūiymdastyruşy, orys alfavitın qazaq jazuyna engızudı qoldauşy boldy. Ol oqymysty missioner İlminskiidıŋ dosy ärı onyŋ oŋ qoly boldy. Sol Altynsarin qaitys bolarynyŋ aldynda özıne bırde-bır orysty, tıptı, dostaryn da jıbermeudı būiyrdy. Osy ateist özınıŋ jerleu räsımıne 99 mollanyŋ şaqyryluyn, közı tırısınde ösiet etıp aityp kettı. İä, būl oqymysty qazaqtyŋ qasıretı bolatyn, mümkın, qazır bızge tüsınıksız bolar, qasıret mynada: ūzaq jyldar boiy orystarmen bırge jūmys jasap, aqyr soŋynda, missionerlerdıŋ qazaq halqyna eşqaşan da jaqsylyq jasamaitynyna köz jetkızu. Mümkın, onyŋ ezılgen qazaq jüregı öz qylmysyna şydamai, soŋǧy minuttarda ūzaq jyldar bırge qyzmet jasaǧan joldastarynan bas tartty» dedı. İä, Ybyrai Altynsarin de, Şoqan Uälihanov ta ömırlerınıŋ soŋǧy saǧattarynda öz bastaryndaǧy qasıretterınen qazaq halqyna sabaq berıp ketken edı.
S.Säduaqasov bügıngı künge deiın qazaq ūlty üşın maŋyzyn joimaǧan qoǧamdyq-saiasi, äleumettık-ekonomikalyq jäne ruhani-mädeni mäselelerdı şeşu joldaryn ūsyndy, qalyptasyp kele jatqan ämırşıl-äkımşıl jüiege qarsy demokratiialyq oi-pıkırlerın batyl baiandady. «Qazaq elı …maqsatyna jetu üşın eŋ äuelı özınıŋ ūlt ekenın bılıp, ūlttyǧyn tanyp bıluı kerek» degen berık ūstanymdaǧy Smaǧūl Säduaqasov – bügıngı täuelsız Qazaqstannyŋ ırgetasyn qalauǧa ölşeusız ülesın qosty.
Hangeldı Äbjanov: – Ūlttyq ideia – ūlttyŋ mūraty. Alaş qozǧalysy kötergen ideialar älı künge deiın eskırgen joq. Mırjaqyp Dulatovtyŋ «Oian, qazaq» degen sözı 1916 jyly halyqtyŋ patşalyq bilıkke qarsy ıs-äreketke baruyna türtkı bolǧany anyq. 1917 jyly qūrylǧan Alaş avtonomiiasy da halyq mūratynan tuyndaǧan bolatyn. Būl ideiany da alaştyqtar däl tapty. Olardyŋ üşınşı ideiasy – «Qorǧan, qazaq». Älihan Bökeihan halyq üşın orasan zor apat kele jatqanyn bıldı. Bıraq, būl ideialar däl sol kezde dūrys qabyldanbady.
Ötken jyly Älihan Bökeihannyŋ mereitoiy, Qazaq Handyǧy qūryluynyŋ 550 jyldyǧynyŋ respublika boiynşa keŋ kölemde atap ötıluı, biylǧy Alaşorda qozǧalysynyŋ 100 jyldyǧyn ūlyqtau şaralary, osynyŋ barlyǧy Alaş ideiasynyŋ mäŋgılık ekenınıŋ körınısı. Ruhani jaŋǧyru da osy mūrattarmen tyǧyz bailanysty. Būl bızdıŋ damyǧan 30 eldıŋ qataryna qazaq bolyp, öz tılımızben, öz dılımızben kıru üşın qajet. Sondyqtan, bügıngı künı «Oian, qazaq» ta, «Qorǧan, qazaq» ta özektı. Bäsekege qabılettı el bolu jolynda Alaş ideiasyn ūstansaq, adaspaimyz. Osyny barşamyz tereŋ ūǧynuǧa tiıspız.
Alaş mūrasy – mäŋgılık qūndylyq. Bolaşaǧy bar eldıŋ mūraty mäŋgılık qūndylyqtarǧa negızdeluge tiıs. Sondyqtan, bız Alaşqa orala beremız.
Hankeldı Äbjanov, QR ŪǦA akademigı, tarih ǧylymynyŋ doktory:–Tarihtyŋ joly, adamzat qauymynyŋ taǧdyry qaişylyqtar men qiynşylyqtarǧa toly. Ol qarapaiym malşy men dihannyŋ da, zerger men ūstanyŋ da, jas pen kärınıŋ de, bılımpaz ben sauatsyz jannyŋ da aldynan ärkez şyqqan ärı şyǧa da beredı. Qazaqi ūǧymmen aitqanda – ekınıŋ bırı. Kürmeuı kürdelı özektı mäsele şeşılmese, asqynsa, qoǧam küireidı, ne osynau qaişylyqtar men qiynşylyqtardan alyp şyǧatyn kemel adam tabylady. Toryǧuǧa salynbai, qauymdy dıttegen mejege jetkızgen tereŋ oi men tegeurındı äreket iesın, köşbasşyny, ızdenımpaz küresker jandy, bızdıŋ pıkırımızşe, Tūlǧa degen jön.
Köktei şolyp qaraityn bolsaq, Ūly dalada Tūlǧalar jalǧastyǧy üzılmegenın köremız. Parsy äskerı şöl dalada adastyrǧan Şyraq ta, küi atasy Qorqyt ta, ǧylym quyp qiiaǧa ketken äl-Farabi da, azattyq jolynda qūrban bolǧan Mahambet, Kenesary, Ahmet Baitūrsynūly da şynaiy Tūlǧalar.
Tūlǧa däiektegen ızaşar nätijenı, intellektualdyq betbūrys pen innovasiiany zamandastary, keiıngı ūrpaq tūtynady, arqa süieidı, eseiedı. A.Baitūrsynūlynyŋ ǧylymi ädebiet tanytqyşy, tıl qūraly, termintanuy, älıpbi reformasy, būqara ädıskerlıgı, qoǧamdyq-saiasi jaŋaşyldyǧy, mıne, osyndai qūndylyqtar.
Tūlǧany Tūlǧa etken ırgelı nätije, tanymdyq jäne qoldanymdyq bäsı joǧary teoriialyq-praktikalyq şeşım bır künde tua qalmaidy. Alǧaşqyda niet, arman, qiial türınde körınıs beredı. Aitalyq, HH ǧasyr basyna qarai jaqsy men jamandy aiyrudan qalǧan qalyŋ jūrtty oiatu ideiasy baz bıreulerge myzǧymaityn utopiiadan körıngenmen, A.Baitūrsynūly syndy ūly Tūlǧalardyŋ mektep ısın ūiymdastyrudaǧy, gazet-jurnal, kıtap şyǧarudaǧy, ügıt-nasihattaǧy, jaŋa buyn ziialylar tärbieleudegı jankeştılıgımen ainalasy 10-15 jyl ışınde naqty nätijege ainaldy. Qiynşylyqtar da az emes edı. Otarlauşylar tarapynan quǧyndalyp, abaqtyǧa qamaldy, samoderjavienıŋ şen-şekpenı men ideologiiasyna ulanǧan qandastary syrt ainalǧany ras.
Tūtas ūltty oiatu ürdısıne salǧan oljasymen A.Baitūrsynūly qazaq tarihyna mäŋgıge kırdı. Bıraq, ol jäne onyŋ mūrattas zamandastary tabystan basy ainalmastan kelesı ūly ideiany kün tärtıbıne qoidy. Ärı biık parasatpen atqara aldy. Äŋgıme 1917 jylǧy jaz-qys arasynda qazaq avtonomiiasy jobasyn negızdeu jäne jüzege asyru turaly bolyp otyr. Bas-aiaǧy 6 aidyŋ ışınde 1-şı jäne 2-şı jalpyqazaq sezın ötkızu, Alaş partiiasy men avtonomiiasyn düniege äkelu, memlekettık bilık jüiesı men şekarany aiqyndau, ūltaralyq jäne dınaralyq qatynastardy retteu ūlt ısıne jegılgen ziialylardyŋ, onyŋ ışınde Ahaŋnyŋ jasampazdyq, intellektualdyq äleuetın paş ettı. 1917 jyldyŋ jazynda Älihan, Mırjaqyp, Ahmet üşeuı: «Bızdıŋ jūrt bostandyq, teŋdık, qūrdastyq saiasi ısın ūǧynbasa, tezek terıp, tarih jolynda artta qalady. Baqyt, mahabbattan tysqary bolady». Būl ekeuı joq jūrtqa tırşılık nege kerek?», dep jazumen jalpyadamzattyq örkeniet, şynaiy demokratiia biıgınen oi örbıtse, küzde Alaş partiiasynyŋ jobasy arqyly qazaq elınıŋ bolaşaǧyn, memleket retınde qalyptastyru strategiiasyn aiqyndap berdı. Mūndaǧy: «Qazaq jüregın oblystardyŋ bärı bır bailanyp, öz tızgını özınde bolyp, Rossiia respublikasynyŋ federasiialyq bır aǧzasy boluy. Retı kelse, Qazaq avtonomiiasy sybailas jūrttarmen äzırge bırlese boluy, retı kelmese – bırden-aq öz aldyna jeke boluy»,– degen köregen paiym bügınde oryndaldy.
A.Baitūrsynūlynyŋ ūlt tarihyndaǧy ornyn ǧylymi däiekteudıŋ bır sarasy onyŋ tarihi közqarasyn zerdeleuge kelıp tıreledı. Būl oraida, «Ädebiet tanytqyş» kıtabyndaǧy tarih jaily oi-tüiınderınıŋ män-maǧynasyna boilaudyŋ maŋyzy zor. Ahaŋ bolǧan oqiǧany bastan-aiaq mazmūndap beretın äuezenıŋ türıne tarihty jatqyzady. Tarihty «ūly derek», «aiǧaqty äueze» dei kele, ony sözdıŋ eŋ ūlysy, eŋ sipattysy qataryna qoiypty. Tarihtyŋ qyzmetın, maqsatyn jeke-jeke tiianaqtap, tarihşylar qauymyna artylar jauapkerşılıktı tarqata taldaidy. «Tarihşylardyŋ maqsaty, – delıngen eŋbekte, – uaqiǧanyŋ uaqytyn ǧana körsetu, iaki, ne türde bolǧan tysqy siqyn ǧana körsetu emes, ol uaqiǧanyŋ boluyna qandai närseler, nendei uaqiǧalar sebep bolǧanyn körsetıp, ışkı mänısımen de tanystyru». Tarihqa közqarasy men ädısnamasy barynşa aiqyn körıngen eŋbekterıne «Qazaqtyŋ bas aqyny», «23 joqtau», «Arab älıppesın jaqtaǧan baiandamasy», t.b. şyǧarmalary jatady.
Tūlǧasyz – halyq jetım, tuǧan halqynan tamyryn üzgen tūlǧa – tūl. Halyqtyŋ ǧūmyryn ūzartatyn, tıptı, jer betınde saqtalyp qaluyn qamtamasyz etetın alǧyşart: materialdyq jäne ruhani qazynany – azyq-tülık, tūrǧyn üi, kiım-keşek, tıl, ädebiet, öner, t.b. s.s. – ılgerıleusız, qasaŋ, äu bastaǧy ädıs-täsılmen, qūral-jabdyqpen öndıre beru, tuyndatu jaqsylyqqa aparmaidy. Ony üzdıksız jetıldıru, intellektualdyq öresın baiytu, eŋbektıŋ önımdılıgın arttyrǧan üstıne arttyra tüsu qajet. Äitpese, aşarşylyq, kedeilık, ruhani jūtaŋdyq etnostyŋ tübıne jetedı. Mūny aitpasa da tüsıngendıkten halyq sanaly nemese avtomatty türde eŋbektenedı, ızdenedı. Şaruaǧa qyry barlary, mädeni imandyq ısterge ikemdılerı ainalasyndaǧylarǧa ülgı-önege körsetedı. Bıraq, būlar empirikalyq naqty mındettı jergılıktı auqymǧa sai şeşken pysyq belsendıler ǧana. Artyq qylamyn dep tyrtyq qylǧandarǧa keşegı küşpen ūjymdastyru tūsynda halyqtyŋ bergen anyqtamasy «şolaq belsendı» ǧoi. Köp jaidan habar beretın, tanymdyq äleuetı äzırge tolyq zerdelene qoimaǧan ūǧym-tüsınık būl. Naǧyz tūlǧa ızdenısı men äreketınıŋ nätijesı jalpyūlttyq maqsatty üzdık ülgıde atqarumen kömkerıledı. Aitalyq, saiasatta būlar qazaq handyǧynyŋ ırgesın qalaǧan Kerei men Jänıbek sūltandar, memlekettıŋ tarihi-etnikalyq aumaǧyn qalpyna keltırgen Haqnazar, Täuekel handar, uaqyt üdesıne laiyq reformalardy jüzege asyrǧan Qasym, Esım, Täuke handar, ūlttyq ideologiia men teoriiada pärmendı ūstanymdardy jäne qaǧidattardy däiektegen Asan qaiǧy, Būqar jyrau, Alaş ziialylary, äskeri-soǧys önerınde – Äbılqaiyr, Qabanbai men Bögenbai batyrlar, ūlttyq «menge» negızdelgen täuelsızdık üşın küreste daŋqy artqan Abylai, Kenesary handar, europalyq ömır salty men rasionalizmdı ornyqtyruda – Jäŋgır han, jazba ädebiette – Abai, älemdık ǧylymdy igerude – Şoqan, qazaq ǧylymyn örge süireude – Q.Sätbaev, keŋestık totalitarizm qylmysyn äşkereleude – M.Şoqai, T.Rysqūlov, S.Säduaqasov. Osyndai tūlǧalarsyz qazaqtyŋ qazaq bolyp qaluy ekıtalai edı, halqyna adaldyq pen aqyl-oiyn, äreketın närlendırmegende būlar tūlǧa biıgıne köterılmes edı.
Halyq pen Tūlǧanyŋ ajyraǧysyz bırlıgı A.Baitūrsynūlynyŋ barşa taǧdyrynan körınıs tapty. Ǧasyrlar toǧysyndaǧy qazaq taǧdyryn Ahaŋsyz, Ahaŋnyŋ esımı men mūrasyn qazaq halqynan tys ūǧynu mümkın emes. Osynau ädısnamalyq paiymdy A.Baitūrsynūlynyŋ közı tırısınde jas alaşşyl M.Äuezov bylaişa jetkızıptı: «Ahaŋnyŋ maidanǧa alǧaş jyry şyǧyp, ädebiet, saiasat jolynda jol bastaǧan künderı bärımızdıŋ de esımızde… Ahaŋnyŋ qazaq oquşysynyŋ oiy men pıkırın tärbielegen zamannan bır oi ūzaǧamyz joq. Qalamynan tuǧan ösiet-ülgısı älı esımızden ketken joq. Patşa zamanyndaǧy ükımettık är zorlyqqa salǧan ūrany, oiymyzǧa sıŋırgen pıkırı älı künge deiın üirenıp qalǧan besıgımızdei közımızge jyly ūşyraidy, qūlaǧymyzǧa jaily tiedı». Tūŋǧyş Prezidentımız Elbasy N.Nazarbaev: «Ahmet Baitūrsynūly – qazaq halqynyŋ ar-ojdany» degen ideologemasymen ūlt tarihyndaǧy tūlǧanyŋ ornyn döp körsetkenın bügıngı ūrpaq jaqsy bıledı.
Ūly perzentın ūlyqtai alǧan el örkeniet köşınen qaluy mümkın emes.
Şaizada Toqtabaeva, önertanu ǧylymynyŋ doktory:
– Bügıngı jahandanu ürdısı jailaǧan qoǧamda halyqtyŋ dästürlı önerı men ädet-ǧūrpy ūlttyq mädenietımızdıŋ özegı boluy kerek. Öitkenı, älemdegı äleumettık-saiasi jaǧdaiat: migrasiialyq üderısterdıŋ küşeiuıne, internettıŋ jedel qarqyn aluyna, üdei tüsken jahandanuǧa bailanysty barlyq derlık ūlttar men ūlystar düniejüzılık aqparattyq kontekske erıktı-erıksız tartylyp otyr. Oǧan qosa, etnikalyq dästürlı qūndylyqtyq baǧdarlar auysyp, dıni senım men ömırlık mūrattar özgerude.
Būǧan adamzat qoǧamynyŋ qūrylymdyq jaǧynan kürdelene tüsuı sebep bolyp otyr, ondaǧy dıni, etnikalyq, käsıptık submädenietterdıŋ qūramy jaŋaşa sipat aluda. Būl faktorlar basty qūndylyqtardyŋ standarttaluyna (qalypqa tüsuıne) orai ömırlık ūstanymdardyŋ soǧan säikes bırkelkılenuıne yqpal etedı. Sonyŋ nätijesınde körkem kelbetımen özgeşelenetın ūlttyq töltuma dünietanymǧa selkeu tüse bastady. Mūnyŋ barlyǧy mädeniettıŋ bır qalyptanuyna, şyǧarmaşylyq üderıstıŋ jahandyq auqymda jūtaŋdanuyna äkep soǧuy mümkın. Osy rette köptegen mädeniettanuşylardyŋ, ideologtardyŋ keibır etnostardyŋ jaŋa jüzjyldyq tasqynyna bırtındep jūtylyp ketu qaterı jönındegı boljamdary negızsız emes degen oi keledı. Osyǧan orai, bügıngı taŋda halyqtardyŋ öz tarihy men mädeni mūrasyna degen qyzyǧuşylyq erekşe özektılenıp, etnikalyq sana-sezım küşeie tüsude.
Qazırgı uaqytta etnikalyq bırtektılıktı qalyptastyruda materialdyq-ruhani ıs-ärekettıŋ qoldanbaly-dekorativtık şyǧarmaşylyq, folklor, tıl, ǧūryptyq mädeniet, dästürlı arhitektura, dın jäne t.b. qūbylystary asa tiımdı bolyp esepteledı. Atalǧandardyŋ ışınde dekorativtık-qoldanbaly öner estetikalyq äserımen erekşe oryn alady. Ol etnostyŋ körkem oiynyŋ bır formasy, ūlttyŋ estetikalyq közqarasyn barynşa tolyq ärı tereŋ beineleitın erekşe öner bolyp sanalady. Qazaqtardyŋ dästürlı qoldanbaly önerınıŋ tuyndylary basqa da halyqtar siiaqty bırqatar jaǧdailarǧa, atap aitqanda, tabiǧi jäne klimattyq erekşelıkterge, şaruaşylyq-mädeniet tipıne, tūrmystyŋ sipatyna, etno-tarihi üderısterge bailanysty qalyptasqan. Halyqtyq qoldanbaly-dekorativtık öner körkem şyǧarmaşylyq bastaulardyŋ sabaqtastyǧy, talantty tūlǧalardyŋ üzdıksız ızdenısterı, sondai-aq, jergılıktı dästürdıŋ özge de mädenietterdıŋ jetıstıkterımen baiytyluy nätijesınde osy künge kelıp jettı. Şyn mänınde, şyǧarmaşylyq qyzmettıŋ būl türı tarihi-mädeni mazmūnymen qazaq halqynyŋ özındık bırtektılenuı üderısınde erekşe aqparattyq derekköz dep bılemız.
Osy oraida, ūltymyzdyŋ ataqty etnograf-ǧalymy Şoqan Uälihanovtyŋ şyǧarmaşylyq mūrasynda qazaqtardyŋ etnogenezı, tūrmysy, kiız üidıŋ qūrylymy, qaru-jaraq jäne t.b. turaly bıregei materialdar bar ekendıgın jäne onyŋ otandyq etnologiia ǧylymy üşın män-maŋyzy joǧary ekendıgın atap aitu oryndy. Äsırese, ǧalymnyŋ «Täŋırı (Qūdai)», «Qazaqtardaǧy şamandyqtyŋ qaldyǧy», «Qyrdaǧy mūsylmanşylyq turaly» atty maqalalarynyŋ qūndylyǧy zor. Mūnda pūtqa tabynuşylyq, animistık nanym-senım, şamanizm, mūsylman dınınıŋ sipattary jönındegı derekter qamtylǧan. Ş.Uälihanov jazbalaryndaǧy miftık beineler ruhani mädeniettıŋ keremet ülgılerı bolyp sanalady. Onyŋ akvarelmen, qaryndaşpen, tuşpen salǧan suretterınde beinelengen tabiǧat körınısterı, qazaq muzykanttary, baqsylar, tas balbaldar, säulet eskertkışterı, jartastaǧy beineler bız üşın qūndylyǧy öte joǧary dünieler. Sondyqtan da, qazırgı şeteldık būqaralyq mädeniet ülgılerınıŋ üzdıksız aǧyluy jaǧdaiynda töltuma mädenietımızdı saqtap qalu üşın ūlttyq mūralarymyzǧa den qoiu, Şoqan syndy aǧartuşylarymyzdyŋ halyqtyq ädet-ǧūryp pen dın jönınde aitylǧan oi-tūjyrymdary men közqarastaryn zertteu, elep-eskerudıŋ maŋyzy zor.
Qabdol Äuezov, Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq mūrajaiy tarih jäne arheologiia bölımınıŋ basşysy:
– Äz-Täuke han dünieden ötkennen keiın qazaqtyŋ taǧdyry tarazynyŋ basyna tüsıp, ışkı jaǧdaidyŋ tırlıgı är jüzdı basqarǧan kışı handardyŋ qolyna köştı. Resei imperatrisasy II Ekaterina islam dınıne qoldau körsetu saiasatyn ūstandy. Sebepterı mynada edı: bırınşıden, patşa ükımetı qazaqtardy Reseimen tyǧyz bailanystyrmaq boldy. Būl rette moldalar tek qana Resei tatarlarynan ırıkteldı. Ekınşıden, mūndai qadam jasau qazaqtardyŋ Orta Aziiadaǧy mūsylman ortalyqtarymen bailanysyn şekteuge tiıs boldy. Üşınşıden, būl şaralar köşpelı qazaqtardyŋ jauyngerlık mınez-qūlqyn edäuır jūmsartady dep ūiǧaryldy. Sondyqtan da, qazaq dalasymen şekaralas jerlerdıŋ barlyǧynda da memleket qazynasy esebınen meşıtter salyna bastady. Ädette, ol meşıtter patşa ükımetı äkımşılıgınıŋ bastamasy nemese qazaq handary men sūltandarynyŋ jäne starşyndarynyŋ ötınışı boiynşa bekınıster janynan salyndy. Mäselen, sūltan Şanşar Sūltanbetovtyŋ ötınışı boiynşa Ertıs özenınıŋ jaǧasynda osyndai bır meşıt boi köterdı. Ol meşıt Jämışev bekınıs-qamaly men Semei qalasynyŋ ortasynda salynǧan edı. İslam dınındegı tözımdılık, beibıtşılık, baǧynyştylyq qasietterdıŋ qataŋ saqtaluy, ūltşyldyq ideiasynyŋ asa köp därıptelmeuı siiaqty ūstanymdar sol kezdegı orys otarşyldary üşın öte tiımdı paidalana bılu saiasatyna kelıp toǧysty. Osy tūsta: «Būdan bız HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyna deiın patşa ükımetınıŋ qazaq dalasyna islam dınıne bailanysty medreseler saldyryp, qazyna esebınen Qūrandy bastyryp, qazaqtarǧa tegın taratuynyŋ maqsaty halyqtyŋ aqyl-oi, sanasyn dınmen şyrmap ūstau arqyly bilep-tösteudı közdegen» degen közqarastarmen kelısuge bolady. Olar İslam dınınıŋ könbıstıkke baǧyttalǧan jüiesın paidalanudy da maqsat ettı. Mysaly, Tatarstandaǧy ūlttyq ruh qarsylyǧynyŋ onşa küştı bolmauy, Qazaqstanǧa da osy nūsqany alyp kelıp köşıru turaly ideiany tuǧyzdy. Sondyqtan, Qazaq jerın hristiandandyrudan görı islamdandyra tüsu maŋyzdyraq, ärı tiımdırek, ärı paidalyraq boldy. Sebebı, İslam dını basqa dınderge qaraǧanda qazaqtarǧa barynşa jaqyn ekendıgın tüsıngen Reseilık ǧalymdar da ony jete zertteuge qarai ūmtyldy. Sondyqtan, olar qazaq jerındegı sopylyq dästür men onyŋ tym könbıstıkke kelıp toǧysatyn ūstanymyn oŋtaily paidalanudy jäne jandandyra tüsudı qoldai otyryp, ony tatar-başqūrt-noǧai jūrty men būharlyqtar arqyly örıstetudı tiımdı dep bıldı. Şyndyǧynda, sol kezdegı, äsırese, HIH ǧasyrdaǧy qazaq aǧartuşylary bılım alǧan oqu oryndarynyŋ köpşılıgı dıni-mūsylmandyq sipatta bolǧan edı. Demek, «mūndai aǧartuşylyqtan eş ziian joq» degen siiaqty ūstanym Resei imperiiasyndaǧy otarşyldyqty jürgızuşı teoretikter üşın zamanǧa säikes keletın şyndyq retınde baǧalandy. Sebebı, sol kezdegı işan-moldalar qaşan da qaru alyp, joryqqa şyǧuǧa qūştar bolmaǧan. Demek, basty ūstanym būl jerde qazaqtardyŋ ūlttyq ruhy men ūlttyq ideiasyn ūmyttyru degenge kelıp saiady. Sebebı, olar islamnyŋ tek osyndai qūlşylyq jaǧyn ǧana köre bıldı. HIH ǧasyrdaǧy islam dının tatar-başqūrt-qazaq dalasynda örıstetu, bır-bırıne missionerler jıberu saiasatynyŋ sol kezdegı qitūrqylyǧy men tereŋ otarlauşylyq-baǧyndyruşylyq psihotehnikasyn jete tüisıngenderdıŋ bırı Ǧūmar Qaraş bolatyn: «Ol qara slavianşyldyqty örşıtse de, beine tek qana slavian bailarynyŋ şat tūrmyspen däuren sürulerı yŋǧaiyna qarap qyzmet ettı. Bütın Rossiiada bolǧan, Rossiia halqynyŋ bırıguı missionerler qamy häm basqalar siiaqty zor ūiymdardyŋ bary da qyzmetterın osy baǧytqa ǧana arnap sıŋırdı» dep körsettı.
II Ekaterina 1785 jyly 25 qaraşada arnaiy qauly şyǧaryp, baron İgelstromǧa qazaq rularyn tatar moldalarymen qamtamasyz etudı tapsyrdy. Moldalar qazaq dalasynda Resei ükımetıne tyŋşylyq qyzmet atqaryp, qazaq tılın, ädet-ǧūryp, salt-dästürlerın bıluı qazaq halqyn Resei qūramyna engızude deldaldyq qyzmet etuge mümkındık berdı. Mäselen, alǧaşqy müfti Huseinov Syrym Datūlynyŋ ūlt-azattyq köterılısın basuǧa tıkelei qatysqan kısı boldy. Osylaişa, tatar moldalar Qūranyn arqalap qazaq saharasyna jaiylyp kettı. Älıptı taiaq dep bılmegen talai qazaq qaradomalaǧy tatardyŋ şybyǧynyŋ arqasynda mūsylmanşa sauat aşty. Būl kezeŋ halqymyzdyŋ tılıne, ädebietıne yqpal etpedı dep aita almaimyz. Orystyŋ qolşoqparyna ainalǧan tatar moldalary qazaq dalasyndaǧy öz missiialaryn osylaişa «adal» atqara berdı.Tatar moldalar qazaq dalasynda tek dındı uaǧyzdaǧan joq. Sonymen bırge, sauattylyqty da uaǧyzdady. Qazaq balalaryna arnap köşpelı mektepter ūiymdastyrdy. Sol uaqytta qazaq tılınde tatar tılınıŋ äserı baiqalady. Ony alǧaşqy qazaq basylymdarynyŋ betterınen de baiqauǧa bolady. Tıptı, «Qazaq» gazetınıŋ özınde tatar sözderınıŋ äserı aŋǧarylyp tūrady. «Aiqap» jurnalynyŋ töŋıregıne jinalǧan ziialylar, eger qazaq memleketı qūrylatyn bolsa, İslam dınınıŋ zaŋdylyqtaryna negızdelu kerek degen ūstanymda boldy deidı. Al, «Qazaq» gazetınıŋ ainalasyndaǧy ziialylar memlekettı basqaru jüiesınde europalyq jüienı taŋdady. Bıraq, būlar İslamdy emes, ädet-ǧūrypty qoǧamdyq qūndylyq retınde jaqtaǧan. Osy jerde de qaqtyǧystardyŋ, kereǧar közqarastardyŋ bar ekenın köruge bolady.
Qazaq qoǧamynyŋ damu joly jäne ondaǧy dınnıŋ alatyn orny mäselesınde Alaş ziialylarynyŋ arasynda ekı jaqty közqaras qalyptasty. Bır jaǧynan, Reseide bılım alyp, orys ädebietı men mädenietınen susyndaǧan ziialy top halyqtyŋ jarqyn bolaşaǧyn batystyŋ ozyq mädeni ülgılerın qabyldau arqyly tüsındırdı jäne dındı ekınşı orynǧa qoidy. Ekınşı jaǧynan, islamdyq ruhta tärbielengen, islam dınınıŋ ülgılerı men erejelerın öz boiyna tereŋ sıŋırgen ziialy qauym dındı basty orynǧa şyǧardy. Olar İslam ılımınıŋ ǧylym men bılımnıŋ damuyna zor yqpalyn körsete kele, ūlt tūtastyǧyn dıni tūtastyqpen tıkelei bailanystyrdy. Alaş qairatkerlerınıŋ ışınde İslam dınınıŋ köptegen ırı ökılderı boldy. Solardyŋ bırı Ǧūmar Qaraşūly edı. Alaş Orda ükımetınıŋ keibır qabyldaǧan zaŋdarynda müftiiat qūru mäselesı köterıledı. Ǧūmar Qaraş babamyz alǧaşqy qazaq müftiı bolyp sanalady. Orynborǧa, tatar moldalarǧa baǧynbaityn öz aldyna jeke qazaqtyŋ özınıŋ müftiiaty bolu kerek degen mäselenı naqty qūjat küiınde bekıtıp bergen. XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda ömır sürıp, kazaq halqynyŋ tarihyn zerttep zerdeleuge ülken üles kosqan, mädenietımız ben ruhani ömırımızdıŋ ūlaǧatty ūstazdary sanalatyn adamdar – Şoqan, Abai, Ybyrai, sondai-aq Bökei ordasynan şyqqan Mūhambet Salyq Babajanov.
Şoqannyŋ eŋbekterınen onyŋ İslam dınınıŋ tarihyn jäne onyŋ qazaq jerıne qalai taraǧanyn jete bılgenın aŋǧaru qiyn emes. Ol mūsylmanşylyqtyŋ ornyǧuyn öz şyǧarmalarynda asa bır bılgırlıkpen taldaidy. Şoqan öz basy dındar bolmaǧan, tıptı, dın turaly tüsınıkterden joǧary tūrǧan jäne dıni tanym-senımge syn közben karaǧan adam. Onyŋ ruhani bet-beinesı, qoǧamdyq oi-sanasy qalyptasyp kele jatqan kezde qazaq jerıne İslam dını älı tarap ketken joq bolatyn.
«Mūsylmandyq äzırşe bızdıŋ süiegımız ben qanymyzǧa sıŋıp bola qoiǧan joq. Qazaqtardyŋ arasynda älı Mūhammedtıŋ atyn bılmeitınder köp… Qasiettı Nestor zamanynda Ruste bolǧan siiaqty, endı bızdıŋ saharada da qazır qos dın däuırı bolyp jür» dep jazdy ol. Rasynda, Şoqan tūsynda İslam dının taratuǧa patşa ökımetı, jergılıktı el bileuşıler, sondai-aq, qoja-moldalar tarapynan orasan mol küş-jıger jūmsalyp jatqanymen, ol älı qazaq jerıne qanat jaiyp ülgermegen edı. İslam dınınıŋ qalai taraǧanyna nazar audara kelıp, Şoqan onyŋ qazaq jerıne üş jaqtan oŋtüstıkten, soltüstıkten, batys betten engenın aitady. Ony nasihattauǧa İrannan, Orta Aziiadan jäne Qazannan şyqqan qoja-moldalar atsalysty. Äsırese, tatar moldalardyŋ belsendılıgı küştı boldy.
Tüiındei kelgende, aǧartuşylar qazaqtardyŋ oi-sanasyn dınnıŋ kandai da bır türınen aman saqtaudy qalady. Olar tuǧan halqynyŋ dıni fanatizmge salynbai, saliqaly, salauatty ömır keşkenın körgısı keldı. Dınnıŋ adamdy sırespe jattandylyqka ūryndyratynyn, oi-örısın şekteitının kemeŋgerlıkpen köre bıldı.
Bauyrjan BERIKŪLY, ädebiettanuşy, Euraziia ūlttyq universitetınıŋ magistranty:
–Resei otarlauşylarynyŋ basty maqsaty – qazaqty qūrtu, mūsylmandy mūsylmanmen, fanatizmmen «qūrtu» saiasaty arqyly Qazaq elın jerınen aiyru, ruhyn öşıru arqyly otar elge ainaldyru edı. Mäselen, 1731 jyldyŋ 19-aqpanynda qatyn patşa Anna İoannovna Äbılqaiyrdyŋ antyn qabyldap, «qazaq halqy» Reseidıŋ qol astyna qabyldanǧany jönındegı gramotaǧa qol qoidy. Al, osy arada deldaldyqqa jürgen kım edı?! Ärine, ol özımızdıŋ başqūrttan şyqqan ataqty elşı, tılmäş A.Tevkelev «bauyrymyz» edı. Osyndai täsılmen «Kışı ordany özıne qaratqan Resei endı Orta jüzge auyz saldy. Olarǧa başqūrt starşyny Taimas Şaimovty attandyrdy. Nätijesınde Orta jüz sūltany Sämeke 1734 jyly qatyn patşaǧa bodan bolu jönındegı gramotaǧa ie boldy». Türkıtıldes tuysqandarymyzdan şyqqan keibır adamdar osylaişa araǧa dındı sala otyryp, aqyrynda qazaqtarǧa bodandyq qamytyn kigızıp kettı. Olar dındı saiasat qolşoqpary retınde ūtymdy paidalandy.
Al, 1731 jyly «Şoqyndyru keŋsesı» qūrylyp, keŋes jūmysyn jüielı jürgızu maqsatynda Qazan qalasynda ruhaniiat akademiiasy aşyldy. Onda missioner mamandar, tılmäştar daiarlandy. Iаǧni, osy mektepterden tälım alǧandar qandai niette bolsa da, qazaqtar olardyŋ dını mūsylman dep, odan asa qatty qauıptene qoimady, sendı.
Qazaqtyŋ mınez-qūlqyn äbden zerttep kele jatqan jaulyq niettegı imperiia būdan ary qazaqty, endı, dın arqyly ǧana qūldandyruǧa bolatynyn tüsındı. Sondyqtan da, Ekaterina II 1785 jyly 25-qaraşada arnaiy qauly şyǧaryp, baron İgelstromǧa qazaq rularyn tatar moldalarymen qamtamasyz qylu jūmystaryn tapsyrdy. Al, kelesı patşa Elizaveta Petrovnanyŋ tūsynda tömendegıdei nūsqaular qabyldandy: Dalalyqtardy (qazaqtardy) İslam dını arqyly Reseimen tyǧyz bailanystyru üşın olarǧa Ükımet ırıktegen tatar moldalardy jıberu. İslam dınınıŋ asa meiırban, jūmsaq tetıkterın tereŋ nasihattau (mūsylman jan balasyna qiianat jasamaidy, t.b.) arqyly qazaqtardyŋ jauyngerlık mınez-qūlqyn özgertıp, ynjyq-ez qylyp jıberu.
Sondai-aq 1867-1868 jyldary patşalyq Resei tarapynan qabyldanǧan qūjattarda qazaqtarǧa İslamnyŋ maŋyzdy tetıkterın emes, fanatizmge äkelıp soqtyratyn tūstaryn uaǧyzdauǧa basa nazar audaryldy. Ol mındettı Qazaq dalasyna arnaiy jıberılgen ukaznoi moldalar «adalynan» atqardy. Mūsylman meşıtterıne ukaznoi molda degen qyzmet engızılıp, oǧan otarlauşylar özderı ūsynǧan adamdardyŋ sailanuyn qadaǧalady. Mūndai dın jetekşılerı İslamdy uaǧyzdaǧan siiaqtanyp, ıs jüzınde onyŋ küşeimeuıne qyzmet ettı.
Alaş aqyny Maǧjannyŋ «Dın üiretkenge» atty öleŋınde: «Üiretıp dın dep qūldyq, qorqaqtyqty, Qandai qūl bızge molda bola qaldy?!» dep aşynatyny bar. Iаǧni, moldalar qazaqqa qaraŋǧylyqty, qorqaqtyqty, basşyǧa kez kelgen jaǧdaida qarsy şyqpaudy uaǧyzdap, sanasyna sıŋıre berdı. Osy oraida Ūlt kösemı Älihan Bökeihan «Türkıstanmen bırge avtonomiia alu – qoiny-qonyşyŋa tas toltyryp, Ertıske süŋgumen bır esep. Sebebı: bızden qaraŋǧylyǧy 10 ese elden ümıt ete almaimyz. Taşkent gorodskoi upravasynda sarttyŋ glasnyilary obaǧa qarsylyq künä bolady, em keregı joq dep jasaǧan qaulylary avtonomiia arbasyna esek pen tüie jegılıp oŋbaityndyqty körsetedı» dep jazdy. Sondyqtan da, Alaş partiiasy baǧdarlamasynyŋ jobasynda «Dın ısı memleket ısınen aiyruly boluy» kerek dep jazyldy.
Jerınen airylsa da, qanaty qaiyrylsa da, bolmysy baǧynyştylyqqa äbden üirengen qaraŋǧy halyq barlyǧy bır Qūdaidyŋ ısı dep qarap otyra berdı. Mūny ukaznoi moldalar da tiımdı paidalandy. Ölgen adamnan da, hal üstındegı tırı adamnan da öledı dep aldyn ala janazasyn şyǧaryp aqysyn alyp otyrdy. Būl jaiynda 1910 jyly şyqqan tarihşy Qūrbanǧali Halitdıŋ «Şyǧystyŋ 5 memleketınıŋ tarihy» atty eŋbegınde jaqsy jazylǧan. Moldalardyŋ bassyzdyǧyna könbıs halyq Qūdai ısı dep amalsyz köndı.
Mırjaqyp Dulatūly 1929 jyly qaraşanyŋ otyzy künı OGPU-dıŋ tergeuşısıne bergen mälımdemesınde Älihannyŋ bız keltırgen sözıne qatysty: «Bökeihanovtyŋ pıkırı mynadai bolady: özbekter jäne basqa Orta Aziia halyqtaryna qosyluǧa bolmaidy. Olarda konservatizm, klerikalizm men dıni fanatizm küştı. Olar jaqyn uaqytta dındarlar qastyǧy men şariǧattyŋ ezgısınen qūtyla almaidy» dep jauap bergen bolatyn.
Alaş arystary osy kezde dürk etıp köterılıp, ruhymyzdyŋ köterıluın, eŋsemızdıŋ tıkteluın tıledı. Qazaqty qaraŋǧylyqtan qūtqaruǧa atsalysty, nadandyq şyrmauynan şyǧaruǧa, jaryq Künge ūmtyluǧa ündedı. «Dälelderı tasbyǧy menen şalmalary» ǧana bolyp qalǧan moldalardyŋ jolymen emes, ǧylym, bılım, öner jolymen qazaqty qaraŋǧylyqtan qūtqaruǧa qam jasady.
Osy rette tarihşy, alaştanuşy ǧalym Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ: «Ūltty süiu kerek. Bıraq, qalai süiu kerek, qaitıp süiu kerek. Däl osy mäselenıŋ baiybyna bara bermeimız. Mūnyŋ keremet ülgısın bızge Alaş ziialylary körsetıp kettı» degen sözıne tereŋ boilauymyz qajet.
Arman Äubäkır, «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ jetekşısı:
– Rasynda Resei imperatrisasy II Ekaterina terıs piǧyldy İslam dınınıŋ tarmaqtaryna qoldau körsetu saiasatyn ūstandy. Sebepterı mynadai edı: bırınşıden, patşa ükımetı qazaqtardy öz saiasi uysynda ūstau boldy. Ekınşıden, qazaqtardyŋ dästürlı dünietanymyn özgertıp, öz tamyrynan, tüp-negızınen ajyratu közdeldı. Üşınşıden, būl şaralar at üstındegı köşpelı qazaqtardyŋ jauyngerlık mınez-qūlqyn edäuır jūmsartady dep ūiǧaryldy. HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyna deiıngı patşa ükımetınıŋ qazaq dalasyna islam dınıne bailanysty medreseler men meşıtter saldyryp, qazyna esebınen dıni kıtaptar bastyryp, qazaqtarǧa tegın taratuynyŋ maqsaty – qazaqtyŋ aqyl-oi, sanasyn dınmen şyrmap ūstap, bilep-tösteu piǧyly jatty. Mysaly, Tatarstandaǧy ūlttyq ruh qarsylyǧynyŋ sonşalyq küştı bolmauy – Qazaqstanda da osy nūsqany alyp kelıp köşıru ideiasyn tudyrdy. Sondyqtan, qazaq jerın hristiiandandyrudan görı islamdandyra tüsu maŋyzdyraq, ärı tiımdırek, ärı paidalyraq boldy. Sebebı, İslam dını basqa dınderge qaraǧanda qazaqtarǧa barynşa jaqyn. Öz tamyryna balta şabar ūǧym-tüsınıkterdı aŋqau el tez qabyldai qoiatyn. Tek közı aşyq Şoqan, Abai, Şäkärım, Mäşhür Jüsıp tärızdı aǧartuşylar būǧan öz taraptarynan qarsy boldy.
II Ekaterina 1785 jyly 25 qaraşada arnaiy qauly şyǧaryp, baron İgelstromǧa qazaq rularyn tatar moldalarymen qamtamasyz etudı tapsyrdy. Naqty jūmys 1789 jyly Ufa qalasynda mūsylman dıni basqarmasynyŋ aşyluynan bastaldy. Moldalar onda II Ekaterina şyǧarǧan Sıbır halyqtaryn «bölıp al da bilei ber» jarǧysyn oryndauǧa da maşyqtandy. Bır jaǧynan bailyqqa qyzyqqan moldalar bai adamdarǧa jas qyzdardyŋ nekesın şariǧat arqyly zaŋdastyryp berıp otyrdy. Bai men kedei arasyndaǧy äleumettık teŋsızdıktı öz müddelerıne orai qoldanyp, el arasyna taptyq bülık saldy. Olar qazaq dalasynda Resei ükımetıne tyŋşylyq qyzmet atqardy. Mäselen, alǧaşqy müfti Huseinov Syrym Datūlynyŋ ūlt-azattyq köterılısın basuǧa tıkelei qatysqan kısı boldy. Aq paraqtai qazaqtyŋ taza balalaryn tatar moldalary büldırıp jatqanyn Mäşhür Jüsıp te jazady. Qajylyqty ekı qūrylyqtyŋ arǧy jaǧyna aqşa şaşu dep esepteitın Mäşkeŋ top-top bolyp mūsylmandyqtyŋ paryzyn öteuge jinalǧan 250-dei adamnyŋ aldynan şyǧyp raiynan qaituǧa tyrysady eken. Qajylyqqa jūmsalatyn şyǧyndy jetım-jesırlerge, eldıŋ mūqtajyna jūmsau Qūdai aldynda da, el-jūrty aldynda da igılıktı ıs ekendıgın, jylda ärtürlı auru-syrqaulardan kısılerdıŋ qaitys boluy qaupın tüsındıru jūmystaryn jürgızıptı. Şöldı jerlerde las sulardy tūtynǧan köptegen halyq infeksiia jūqtyryp, Mekkege jetpei-aq jolda jan tapsyrady eken. Būl turaly bızge Mäşhür Jüsıptıŋ nemeresı Qajymūqan Pazylov öz auzynan aityp bergen edı. Tıptı, Mäşhür Jüsıptıŋ üstınen tatar moldalary Resei imperiiasyna aryzdanǧan da kezı bopty. Eger, Mäşhür Jüsıptıŋ kınäsı däleldense, ölım jazasyna kesılsın degen jauap ta kelıptı. Bıraq, Mäşekeŋnıŋ dıni bılımı de telegei-teŋız bolǧany sebeptı, ony ortaǧa alyp tergegen moldalardyŋ bärın söz saiysta jeŋıp şyǧyp, aman qalǧan eken. Tıptı, ūly Abaidyŋ özı «Mollalar tūra tūrsyn, husuan (äsırese) būl zamannyŋ işandaryna bek saq bolyŋdar. Olar – fitnä ǧalym. Būlardan zalaldan basqa eş närse şyqpaidy» dep «ukaznoi moldalardy» aityp otyrsa kerek.
Qazaq ziialylarynyŋ ruhani jetekşısı Älihan Bökeihan 1906 jyly Kadetter partiiasynyŋ ortalyq komitetıne müşe bolyp sailandy. Älihan Bökeihannyŋ «Men Kadet partiiasynan nege şyqtym?» degen maqalasynda da alaştyqtardyŋ ūstanymy aiqyndala tüsedı.
1905 jyly bastalǧan qozǧalys 1917 jyly ūly ıske ūlasyp, Alaş avtonomiiasy qūrylady. Söitıp, bügıngı Qazaqstannyŋ negızı qalana bastady. Alaş ziialylarynyŋ bırı Qoşke Kemeŋgerūly öz estelıgınde «Älihannyŋ qazaq elıne ıstegen tarihi qyzmetı ädebi tıl tuuyna sebep boldy, dıni fanatizmge qarsy tärbieledı. Būdan baryp tatardan ırgesın aulaq salǧan qazaq ūlty tudy» dep jazady. Sol sebeptı, Alaş avtonomiiasy şaŋyraq kötergen alǧaşqy künnen bastap zaiyrly memleket qūruǧa qadam basty.
Alaş jetekşısı Kadet partiiasynan ketuın üş sebeppen tüsındıredı. Bırınşı, Kadet partiiasy qazaqtyŋ avtonomiiasyna qarsy şyqty. Ekınşıden, olar jerdı jekemenşıkke berudı qoldady. Älihan qazaqtyŋ jerın jekemenşıkke bersek, başqūrttar siiaqty bükıl jerın körşı orysqa satyp jıberıp qarap otyrady deidı. Al, üşınşı sebep retınde Kadet partiiasy ortalyq komitetınıŋ dın memleketke qarasyn degen ūstanymyna ol öz qarsylyǧyn bıldıredı. Ūlt kösemı mūny Batys Europa tarihy men täjıribesı körsetıp otyrǧandai, memleket güldenıp, örkendeuı üşın dınnen bölek boluy tiıs dep tüsındıredı.
Ukaznoi moldalar qazaq dästürın joiudy maqsat tūtty. Būl maqsatty olar eŋ äuelı analarymyzdy qoǧamnan şettetu, alastau arqyly jüzege asyrǧanyn bılemız. Europalyq saiahatşylardyŋ jazbalary boiynşa keiıngı etnografiialyq derekterde bır kezderı än aityp, söz saiysqa emın-erkın tüsetın erkın oily qyz-kelınşekterdıŋ qaraŋǧy tırşılıkke aqyryndap boi ūsyna bastaǧanyn aŋǧaramyz. Mūny Şoqan da öz zertteulerınde keltıredı. Mäselen, G.Hoholov «Turgaiskaia oblast» (1906 j.) degen eŋbegınde: «…jenşiny, vopreki kirgizskomu (kazahskomu) obychaiu, nachinaiut priatatsia ot postoronnih mujchin i zakryvaiutsia pri vstreche s nimi» dep jazdy.
Şynynda, eşnärse körmegen, erkın oi-pıkırınen qaǧylyp, qoǧamnan alastatylǧan ana balasyn qalai tärbielei alady? Qūlqynyn oilaǧan dınşılder qyz balalardy tym erte tūrmysqa beru, jas balany şalǧa qosudy zaŋdastyru siiaqty abyroisyz ısterge de emın-erkın aralasty. 1914 jyly Älihannyŋ «Mūsylmandar siezı» atty maqalasynda qyz balalardyŋ taǧdyry men qazaq tılı mäselesı qozǧalady. «Mūsylman siezı qaraǧan zaŋ jobasynda jazylǧan eken, ruhani mekemelerde qaǧaz tatarşa tılmen jazylsyn dep. Būl bızdıŋ qazaq jūrtyna yŋǧaisyz ekenı körınıp tūr. Türık atty halyqta bızdıŋ qazaqtai bır jerde tıze qosyp qalyŋ otyrǧan ırgelı el joq» dep, būǧan Älihan öz qarsylyǧyn bıldıredı. Orta Aziia mūsylmandary üşın qaǧaz tılı tatar-türık tılı bolyp bekıtıledı. Arab-parsy sözderımen midai aralasyp ketken tatar tılınen qazaq tılı äldeqaida taza tıl. Osy kezde qazaq elınde de arab-parsy sözderımen tıldıŋ şūbarlanuy kökeikestı mäselelerdıŋ qatarynan oryn alyp edı. «Jat sözder ekı jaqtan kırıp jatyr. Bırı – arab, parsy sözderı, moldadan oqyǧandar, ekınşısı – orysşa oqyǧandardyŋ europalyq sözderı» dep jazady būl turaly Mūhamedjan Tynyşbaiūly. Taǧy bır özektı taqyryp qyz balanyŋ tūrmys qūru jasy bolatyn. Börıkpen ūrǧanda qūlamasa, baliǧat jasyna jetkenı dep ükım şyǧarǧan dümşe moldalarǧa qarsy Alaş arystary qyz balanyŋ erte tūrmys qūruy densaulyǧyna ziian ekendıgın däleldep, neke qūru jasyn 13-ten 16 jasqa ūzartady.
Alaştyqtar «Qazaq» gazetınıŋ ärbır sanynda damyǧan elderdıŋ tarihy men damu ürdısterı, ūlttyq tarih, ǧylym-bılım, türlı gumanitarlyq sala boiynşa mäselelerdı köterıp otyrdy. Ūlttyq qūndylyqtar men zamanaui ǧylym-bılımdı negızgı baǧdar etken Alaş arystary älı künge deiın bärımızge bolaşaqqa jol sıltep tūr.
Zaŋǧar Kärımhan, pedagogika ǧylymynyŋ magistrı:
–Qazaq dalasyn ruhani otarlau mäselesınde eŋ mazmūndy, özektı tūsy –ruhani otarlaudaǧy äreketter. Öitkenı, kez kelgen halyqty jer betınen tūtas joiyp jıberu üşın onyŋ ruhani tamyr-bastaularyn üzu kerektıgı, sol arqyly halyqtyŋ tarihy men tılı, dästürı joiylǧanda ǧana üstemşıl top öz maqsatyna jetetını dausyz. Äsırese, ūlttyŋ dalalyq nanym-senımı, qūdaidy tanu jolyndaǧy berılgendıgın ajyratu maqsatynda qazaq dalasyndaǧy dıni otarlyq saiasat qazaqtar Resei qūramyna enbei tūrǧan kezeŋderde, iaǧni oǧan körşıles elderdıŋ (tatar, başqūrt) mūsylmandyǧyna qarsy şabuyldar Petr I däuırınen bastalady.
Belgılı zertteuşı B. Qairatūlynyŋ «Qazaqiia qalai otarlandy?» atty tanymdyq-tarihi kıtabynda «I Petr patşa 1725 jyly qabyldaǧan asa qūpiia ösietnamasy: «Mūsylmandardy şoqyndyryp qūrtyŋdar, ugro-fin, türkı, moŋǧol-manjur tektı jūrttardy assimiliasiiaǧa ūşyratyŋdar…» bolǧanyn jazady. Senattyŋ janynan qūrylǧan «Şoqyndyru keŋsesı» «orystandyru palatasy» men «qonystanuşylar keŋsesınıŋ» maitalmandaryn daiarlap şyǧardy.
Otarlauşylar būratanalardy şoqyndyrudyŋ jospar-jobasyn jasap alǧan soŋ, qazaqtardy naqty şoqyndyru ısıne kırıstı. Būl ıs «Eger, orystardyŋ müddesı qajet etetın bolsa – onda qazaqtardy qūrbandyqqa şaluǧa eşkım qarsy bolmau kerek» degen piǧylda jürgızıldı. Istı bır jaqty etu Orynbor şekaralyq komissiiasynyŋ bastyǧy V.V.Grigorevtıŋ tapsyrmasymen missioner İlminskiige jükteldı.
1870 jyly patşalyq Reseidıŋ Aǧartu ministrlıgı «Reseide tūratyn jatjūrttyqtardy sauattandyru şaralary» atty qūjat qabyldaidy. Osy qūjatta körsetılgendei orys emes halyqtarǧa bılım berudıŋ üş türlı baǧyty anyqtaldy.
«Bırınşı baǧyt – sabaq sol ūlttyŋ tılınde, bıraq, mındettı türde orys älıpbiımen oqytylsyn. Ekınşı baǧyt – sabaq taza orys tılınde oqytylsyn, tüsınbegen jaǧdaida basqa tıldı paidalanuǧa rūqsat. Üşınşı baǧyt – sabaq tek qana orys tılınde jürgızılsın». Osy qūjatta aitylǧan negızdemeler boiynşa missionerlerge ükımet tarapynan tapsyrmalar berıldı jäne orystandyru ideiasyn ıske asyru üşın general-adiutant fon Kaufman arnaiy jospar jasap, ony Aǧartu ministrıne bekıttırıp alyp otyrdy. Al, missioner ǧalym Ostroumov bolsa: «…orys halqymen jäne orys memleketımen tüzemdıkterdı jaqyndastyru baǧyty – tıkelei orys transkripsiiasymen jürgızıluı kerek jäne orys älıpbiıne eşqandai özgerıssız, qosymşasyz, qysqartusyz jürgızu talaby basşylyqqa alynuy tiıs» dep jazady.
Patşaiym II Ekaterina 1785 jyldyŋ 25 qaraşa künı jarlyq şyǧaryp, qazaq siiaqty otarlanǧan elderge dın men oqudy qalai jüzege asyru jaily nūsqaulyq beredı. Osy qūjatta: «…qyrǧyzdardyŋ (qazaqtardyŋ) arasyna Qazan tatarlarynan ırıktep, bızge şyn berılgen, senımdı moldalardy joldau qajet. Olar qazaqtardy patşaǧa berılgen ruhta tärbie jürgızsın! Būl moldalardyŋ şyǧynyn ükımet moinyna alyp, üzdık mındet atqarǧandarǧa syi-siiapat berıp tūrsyn» delıngen. Osy oraida dın atyn jamylǧan «ukaznoi» moldalardyŋ aiar qylyqtaryn Qūrbanǧali Halid «Tauarih hamsa» kıtabynda aiausyz äşkereleidı. «Ukaznoi molda» – Resei Senaty 1868 jyly qazaqtar arasynda jandarmeriialyq baqylau jasau üşın engızgen qyzmet, lauazym.
«Qaǧaz alǧan moldalar sondai bır ıster ıstedı: onymen ne dındı, ne dünienı ūstai almaisyŋ. Bır adam ölse ukaznoi molda bolmasa, iaki onyŋ atynan bıreu barmasa janaza oqymai keibır jaǧdailarda ölıktı sasytyp, obalyna qalmaiyq dep bıreuler janaza oqyp qoisa, ol adam quǧynǧa ūşyraityn boldy. Ony – ukaznoi molda qaida jürse de taptyryp alyp jazalatyp, ştraf (bodau) töletıp, aiyp töletıp, äure etetın bolǧan soŋ, tıptı, janazaǧa eşkım jolamai, ukaznoi moldany qai körge kırıp ketse de, ızdep tabu aqy iesınıŋ moiyndarynda ülken bır boryş boldy» dep jazdy Qūrbanǧali Halid.
Dala qazaqtary missionerler ısıne qarsylasyp baqty. Aşyq künnıŋ astynda mūsylmanşylyqty qoldan jasap, küştep, mäjbürlı türde şoqyndyru saiasaty dendegen saiyn, narazylyqtar da körıne bastady. Kökşetauda Nauan qazıret, Aqmolada Şaimerden Qosşyǧūlov, Öskemende Qūsaiyn, Zaisan uezınen Qūrban qajylar bıldırgen qarsylyqtardan soŋ, dıni otarlau saiasatyn endı oqu arqyly, oqytu jüiesı arqyly jalǧastyru közdeldı. Qazaq dalasynda alǧaşqy mektepterdıŋ aşyluy, mūndaǧy missionerlerdıŋ äreketı, qazaq aǧartuşylarynyŋ qyzmetı, älıpbidı özgertu sekıldı jūmystar sol kezeŋnıŋ jemısı bolatyn.
Alaş qairatkerı Nauan Hazıret qazaq elınıŋ ūlttyq bolmysyn, täuelsızdıgın saqtap qalu jolynda Qazan men Qyrym tatarlary tapqan joldy, iaǧni, Marjani men Gasparaly jolyn dūrys baǧamdap, sol jolda jastardy dıni-aǧartuşylyq baǧytta tärbieledı.
Kökşetau qazaǧy Nauan Hazırettıŋ jädittık közqarasynyŋ kalyptasuyna HIH-HH ǧasyrlar toǧysynda bükıl älemde ūlt-azattyq qozǧalystyŋ örısteuı, Reseidegı bileuşı monarhiiaǧa karsy baǧyttalǧan demokratiiaşyldyq ürdıstıŋ etek jaiuy, orys emes halyqtarda ziialy toptardyŋ paida boluy siiaqty qoǧamdyq qūbylystardyŋ zor äserı boldy. Köptegen aimaqtarda saiasi partiialarmen, qozǧalystarmen bırge jäditter (jaŋaşyldar) dep atalǧan mädeni-aǧartuşylyq baǧyttaǧy qozǧalys paida boldy. Būl qozǧalystyŋ tüpkı maqsaty türık halyqtaryn otarlyq ezgıden azat etu edı. Al, ony ıske asyru üşın dın-islamdaǧy jäditşıldıktı türıkşıldıkpen ūştastyru, türık ūltşyldyǧyn nasihattau, jaŋa täsılmen oqytatyn mektepter aşu közdeldı.
Nauan Hazıret Kökşetau öŋırıne kele salysymen halyq aǧartu salasyna köp köŋıl audaryp, qazaq balalary bılım aluyn qadaǧalaudy qolǧa alady. Meşıt janyna qaraŋǧy qazaq balalaryn jinap, äsırese Ä.Bökeihanşa aitar bolsaq, «qyr balasyn» oqu-bılım üirenuge şaqyrady. Auyl moldalaryn jinap, olardyŋ bılımın odan ärı jetıldıruge jūmys jasaidy. Meşıt janynan, halyq qarajatymen internat ta saldyrady. Ärine, būl qajyrly qairatkerdıŋ köregen saiasatymen qajyrly eŋbegınıŋ arqasynda ıske asady. Özıne kömekşı alyp, oqu-aǧartu ısın odan ärı jetıldıredı.
Nauan Hazırettıŋ ūlt tarihyndaǧy mektep qalyptastyrudan basqa ekınşı erlıgı – orystanyp, şoqynyp bara jatqan halqy üşın Türkiiaǧa da hat joldap, är taraptan bılımge keneludıŋ jolyn ızdegendıgı bolatyn.
Alaş kösemı Älihan Bökeihan «Qazaqtar» maqalasynda Resei patşalyǧy tarapynan qazaq jerınde otarlau saiasaty jürgızılıp otyrǧanyn aita kelıp, qazaqtardy mūsylman dınınen alastatyp, hristiandandyru əreketın əşkereleidı. Osy bır kürdelı tarihi jaǧdaida mūsylmandyq faktorǧa ülken qauıppen qarap, onyŋ otarşyldyqqa qarsy küş ekenın tüsıngen patşa ökımetı mektep-medreselerdı qūrtu maqsatynda ülken şaralar qoldanǧan. Ä.Bökeihan sol kezde «Orys ükımetı qarauyndaǧy qazaq halqyn bauyryna jaqynyraq tartu üşın Nauan hazırettı jer audarǧannan basqa eşteŋe oilap taba almady-au» dep jazǧan edı.
Danagül Mahat, tarih ǧylymynyŋ doktory, L.Gumilev atyndaǧy EŪU janyndaǧy «Otyrar kıtaphanasy» ǧylymi ortalyǧynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı: – Qazaqstandy F.Goloşekin basqarǧan 1925-1933 jyldary Qazaqstanda «jıkşıldık», «ūltşyldyq» ūrany uşyǧyp, olardy jazalau jalpy sipat aldy. F.Goloşekin Qazaqstanǧa kelgenge deiın Qazaq Ölkelık partiia komitetınde S.Säduaqasov, S.Qojanov, J.Myŋbaev jäne basqa da ūlt taǧdyryn oilaǧan jauapty qyzmetkerler boldy. Olar keŋestık bilık jaǧdaiynda qazaq memlekettıgın qalyptastyru mäselesıne erekşe nazar audaryp, ony ıske asyru joldaryn ızdedı. Otarşyl piǧyldy döp basyp tüsıngen, jas ta bolsa el basqaru, halyq taǧdyryn joǧary deŋgeidegı bilık tūtqasyn ūstaǧandarmen taitalasa jürıp şeşu siiaqty saiasat ısınde ırılık körsete bılgen S.Säduaqasovtai asyl azamatty F.Goloşekin qazaq ūltşyldyǧyna, oŋşyl aǧymǧa, «säduaqasovşyldyqqa» aiyptady. Saiasi aiyptau şaralary partiia qataryn qazaq kommunisterınıŋ ūlttyq baǧyt ūstanǧan tobynan tazartu nauqandaryna ūlasty.
1920 jyly RK(b)P qataryna ötıp, keŋes jūmystaryna aralasa bastaǧan S.Säduaqasov ekonomikadaǧy, ideologiialyq saladaǧy jäne ūlt mäselesındegı jolsyzdyqtardy aşyq aitty. Jastar arasynda tärbie jūmystaryn jürgızuge erekşe maŋyz berıp, olarǧa arnalǧan oqu kurstaryn aşty, därıs oqydy. Ol jastardy tärbieleuge, jastardy keleşekke daiyndap, küş jinauǧa tyrysu kerektıgın aitty.
S.Säduaqasov ūstazdar üşın arnaiy jurnal basylymynyŋ şyǧuyna da qoldau jasady. 1925 jyldyŋ 13 mamyrynda RK(b)P Ortalyq Komitetı Ügıt-nasihat kollegiiasy mäjılısınde «Jaŋa mektep» atty ǧylymi-pedagogikalyq jäne ölketanu jurnalyn şyǧaru turaly mäsele qaralyp, bekıtıldı. «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ №1 sany 1925 jyldyŋ tamyzynda şyqty.
S.Säduaqasov «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ 1926 jylǧy 5 aqpanyndaǧy №4 sanynda jariialaǧan «Oqu ısınıŋ kemşılıkterı. Olarǧa qarsy şaralar» degen maqalasynda: «Qazaq jastary salynǧan mektep jetpei, mekemenıŋ esıgın dübırletıp tūr. «Oqyt menı, oqytpasaŋ men yrza emen» dep otyr qazaq jastary. Köp aiqaidyŋ ışınde eŋ kerektı aiqai osy jastardıkı. Jastardyŋ būl dauysyn tyŋdau kerek. … Qazaq balalary orystan zeiınsız emes. Olardy osy küngı halge keltırıp otyrǧan mekteptıŋ küiı… » dep jazdy.
Qazaq balalarynyŋ mektepke az tartyluynyŋ saiasi astary da boldy. Halyq aǧartu jūmystaryn jürgızuge ükımet biudjetınen jäne jergılıktı biudjetten 35% kölemınde qarjy bölınıp otyrdy, 1926 jyly – 10 million, 1927 jyly – 12 million kölemınde qarjy bölındı. Mäsele osy qarjynyŋ qalai bölınuınde bolatyn. Mysaly, 1927 jyly 12 million aqşadan auylǧa 1 million 200 myŋ som, iaǧni 10 paiyzy, orys poselkesıne 2 million, iaǧni 16,6 paiyzy berıldı. Ekeuın qosyp eseptegende 26,6 paiyz, qalǧany qalaǧa bölındı. Būl jerden şeşuın kütıp tūrǧan ekı türlı özektı mäsele kelıp şyǧady. Bırınşı ūlt mäselesı, ekınşı qala men auyl, poselke mäselesı. Auyl men poselke arasynda qarjynyŋ teŋ bölınbeuı. Bız qarastyryp otyrǧan jyldardaǧy qazaq ūltynyŋ ülestık salmaǧy 75 paiyz, olai bolsa, qazaq ūltynyŋ sany basym. Alaida, qazaq auylyna qarjy bır jarym ese kem bölındı. Būl patşalyq bilık kezınen kele jatqan orys ūltyna üstemdık beru saiasattyŋ özgermegenın körsetedı. Orys poselkelerındegı qara şarualardyŋ oqu jasyndaǧy balalarynyŋ 30 paiyzy, qazaq auylyndaǧy qazaq balalarynyŋ 8-12 paiyzy ǧana mektepke bardy. S.Säduaqasov Qazaqstanda bılım beru salasynyŋ jäne Halyq aǧartu komissariatynyŋ aldynda tūrǧan üş mındetke toqtaldy. «Onyŋ bırı – mekteptıŋ üilerın jöndeu, ekınşısı – oquǧa kerek qūraldar tabu, üşınşısı – mektepte qai tılde oqylatyndyǧyn belgıleu».
S.Saduaqasov ūlt, jer, oqu-aǧartu mäselesı turaly pıkırde sol kezdegı Qazaqstannyŋ tızgını qolynda tūrǧan F.Goloşekinmen qarama-qaişylyqqa jiı kelıp otyrdy. S.Säduaqasovtyŋ partiianyŋ ügıt-nasihat qūraly, Qazaqstandaǧy negızgı ärı basty basylym «Eŋbekşı qazaq» gazetınıŋ redaktory bolyp otyruy jaŋa basşyny qanaǧattandyrmady. Smaǧūl «Qazırgı däuır – ıs däuırı», «Oqu ısınıŋ kemşılıkterı» jäne basqa maqalalarynda el ışınde oryn alyp otyrǧan olqylyqtar men asyra sılteulerdı synǧa aldy. Sol jyldardaǧy şolaq belsendı kommunisterdıŋ söilegen sözderı men jazǧan maqalalarynda aitylatyndai jattandylyq, jasandylyq joq, kündelıktı ömırden tuyp otyrǧan kelelı mäselelerdı körsetıp, şeşu joldary qarastyryldy. Alaida, ūstanǧan ūlttyq baǧyty gazettıŋ maqsatyna, kommunistık partiianyŋ Qazaqstanda sosialistık qoǧam qūru ideiasyna qarama-qaişy kelgen Smaǧūl Säduaqasov «Eŋbekşı qazaq» gazetı redaktorlyǧynan bosatyldy.
Ūlttyq baǧytynan ainymaǧan S.Säduaqasov 1926 jyly 29 qazanda Taşkenttegı tūŋǧyş Joǧarǧy qazaq pedagogika institutynyŋ saltanatty aşyluynda söilegen sözınde: «Ötken jüz jyldyqtyŋ ekınşı jartysynda Altynsarin ömır sürdı. Ol alǧaş orys-qyrǧyz mektepterın ūiymdastyruşy, orys alfavitın qazaq jazuyna engızudı qoldauşy boldy. Ol oqymysty missioner İlminskiidıŋ dosy ärı onyŋ oŋ qoly boldy. Sol Altynsarin qaitys bolarynyŋ aldynda özıne bırde-bır orysty, tıptı, dostaryn da jıbermeudı būiyrdy. Osy ateist özınıŋ jerleu räsımıne 99 mollanyŋ şaqyryluyn, közı tırısınde ösiet etıp aityp kettı. İä, būl oqymysty qazaqtyŋ qasıretı bolatyn, mümkın, qazır bızge tüsınıksız bolar, qasıret mynada: ūzaq jyldar boiy orystarmen bırge jūmys jasap, aqyr soŋynda, missionerlerdıŋ qazaq halqyna eşqaşan da jaqsylyq jasamaitynyna köz jetkızu. Mümkın, onyŋ ezılgen qazaq jüregı öz qylmysyna şydamai, soŋǧy minuttarda ūzaq jyldar bırge qyzmet jasaǧan joldastarynan bas tartty» dedı. İä, Ybyrai Altynsarin de, Şoqan Uälihanov ta ömırlerınıŋ soŋǧy saǧattarynda öz bastaryndaǧy qasıretterınen qazaq halqyna sabaq berıp ketken edı.
S.Säduaqasov bügıngı künge deiın qazaq ūlty üşın maŋyzyn joimaǧan qoǧamdyq-saiasi, äleumettık-ekonomikalyq jäne ruhani-mädeni mäselelerdı şeşu joldaryn ūsyndy, qalyptasyp kele jatqan ämırşıl-äkımşıl jüiege qarsy demokratiialyq oi-pıkırlerın batyl baiandady. «Qazaq elı …maqsatyna jetu üşın eŋ äuelı özınıŋ ūlt ekenın bılıp, ūlttyǧyn tanyp bıluı kerek» degen berık ūstanymdaǧy Smaǧūl Säduaqasov – bügıngı täuelsız Qazaqstannyŋ ırgetasyn qalauǧa ölşeusız ülesın qosty.
Hangeldı Äbjanov: – Ūlttyq ideia – ūlttyŋ mūraty. Alaş qozǧalysy kötergen ideialar älı künge deiın eskırgen joq. Mırjaqyp Dulatovtyŋ «Oian, qazaq» degen sözı 1916 jyly halyqtyŋ patşalyq bilıkke qarsy ıs-äreketke baruyna türtkı bolǧany anyq. 1917 jyly qūrylǧan Alaş avtonomiiasy da halyq mūratynan tuyndaǧan bolatyn. Būl ideiany da alaştyqtar däl tapty. Olardyŋ üşınşı ideiasy – «Qorǧan, qazaq». Älihan Bökeihan halyq üşın orasan zor apat kele jatqanyn bıldı. Bıraq, būl ideialar däl sol kezde dūrys qabyldanbady.
Ötken jyly Älihan Bökeihannyŋ mereitoiy, Qazaq Handyǧy qūryluynyŋ 550 jyldyǧynyŋ respublika boiynşa keŋ kölemde atap ötıluı, biylǧy Alaşorda qozǧalysynyŋ 100 jyldyǧyn ūlyqtau şaralary, osynyŋ barlyǧy Alaş ideiasynyŋ mäŋgılık ekenınıŋ körınısı. Ruhani jaŋǧyru da osy mūrattarmen tyǧyz bailanysty. Būl bızdıŋ damyǧan 30 eldıŋ qataryna qazaq bolyp, öz tılımızben, öz dılımızben kıru üşın qajet. Sondyqtan, bügıngı künı «Oian, qazaq» ta, «Qorǧan, qazaq» ta özektı. Bäsekege qabılettı el bolu jolynda Alaş ideiasyn ūstansaq, adaspaimyz. Osyny barşamyz tereŋ ūǧynuǧa tiıspız.
Alaş mūrasy – mäŋgılık qūndylyq. Bolaşaǧy bar eldıŋ mūraty mäŋgılık qūndylyqtarǧa negızdeluge tiıs. Sondyqtan, bız Alaşqa orala beremız.
Dina İMAMBAI, «Ana tılı» gazetınıŋ bölım redaktory,
"Aqiqat" jurnaly
