Ejelgi kóshpelilerdiń, saqtardyń, ǵundardyń, kóne túrikterdiń, mońǵoldardyń, tipti keıingi qazaqtardyń soǵys taktıkasy jahan tarıhynda joǵary baǵalanady. Buǵan kóshpeli baıyrǵy túrikterdiń jylqy malyn eń alǵash aýyzdyqtap, aýyzdyq, júgen, ertoqym, úzeńgi, shalbar, sadaq tárizdi dúnıelerdi oılap taýyp, áskerı tehnıkanyń deńgeıin joǵary kótergendigi áser etpeı qoımasa kerek. Óz zamanyndaǵy eń ozyq áskerı tehnıkany paıdalanýmen qatar, ajaldan qaımyqpaıtyn rýh-jiger de babalarymyzdyń asyǵyn alshysynan túsirdi. Oǵan dálel retinde dúnıeni dúr silkindirgen saq, sarmat, ǵun, kók túrik, mońǵol, osman ımperııalaryn aýyz toltyryp aıtýǵa bolady. Baýyrjan Momyshulynyń qazaq salt-dástúrinen óte tereń bilimi bolǵanyn kelini Zeınep Ahmetovanyń estelikteri arqyly bilemiz. Ol kisiniń dańqty babalarynyń tarıhynan da jaqsy habardar ekeni soǵystaǵy áskerı taktıkalarynan jaqsy ańǵarylady.
B.z.d. IIIV-II ǵǵ. Turan-Iran degen qos mádenıettiń qaqtyǵysyn, osynaý eki alyp ımperııanyń teke-tiresin kóremiz. Turandyqtardy grekter saqtar deıdi. Gerodot jazbalarynda saqtardyń soǵysqa óte epti, kóship-qonǵan kóshpeli salt tutynatyndyǵyn, jylqyǵa minip, qymyz ishetindigin basa aıtady. Al saqtardyń sheginip júrip soǵysý ádisin óte sheber paıdalanatyndyǵy tarıhı derekterde jıi ushyrasady. Kırdiń qunyn joqtap saq dalasyna kelgen Darıı patsha kóshpelilerdiń elesin qýalap júrip-aq tıtyqtap, keıin shegingendigi málim. Oıda-joqta tutqıyldan paıda bolyp, jaýdyń úreıin ushyryp soqqy berip, eseńgirep turǵan sátte es jıǵyzbaı qaıta sheginip ketetin áskerı ádis parsylardyń qutyn qashyrady. Ábden mezi bolǵan parsylarǵa saqtardyń kósemi mynadaı mándegi hat joldapty: «Eger sender bizben shyn máninde soǵysqylaryń kelse, onda bizdiń ata-babalarymyzdyń zıratyn izdep tabyńyzdar. Olarǵa saýsaqtaryńyzdyń ushyn tıgizip baıqańdar, sonda biz soǵysar ma ekenbiz, soǵyspas pa ekenbiz, kózben kóresińder. Kıeli zırattarǵa nuqsan kelse, bizdiń bárimizdiń qalaısha birigip, qalaı shabýylǵa shyǵatyndyǵymyzǵa kýá bolar edińder» (Gerodot. «Melpomena». Strana skıfov. «Kochevnıkı». – Almaty, 2003. – 92 s.).
Ózderi jaqsy biletin keń dalada jaý áskerin qasaqana súrleý-soqpaqqa baǵyttap, júırik attardyń arqasynda emin-erkin adastyryp ketý, aldyn ala qurylǵan tuzaqqa túsirý jaıttary jıi kezdesedi. Rım papasynyń tapsyrmasymen Kúıik hannyń qaǵan saılaýy saltanatyna qatysqan Plano Karpını mynandaı derek qaldyrǵan: «Oılamaǵan jerden qarsylastary óktem bolyp shyqsa, olar jedel jaltarady, tipti, bir nemese eki kúnshilik jerge sheginip ketedi. Oǵan da bolmasa sol ólkeniń taǵy bir aımaǵyna basyp kiredi de, qalaǵanynsha talaıdy. Bul aılasy da, olar on, tipti jıyrma kúnshilik jerge sheginip alady da, qatersiz óńirde qosynyn tynyqtyrady. Sóıtip, ol jerge jaý qosyndarynyń bytyrap jetýin kútip jatady da, oraıly sátte tutqıyldan tap berip, qarsylasyn qurtyp jiberedi» (Plano Karpını. Mońǵol tarıhy. – Almaty. «Shapaǵat-Nur», 2013, – 69 b.). Plano Karpını eýropalyq jasaqtardy kóshpelilerdiń ádisterinen saqtanýǵa aldyn ala úgit júrgizedi. Mysaly, «Tatarlar ótirik sheginis jasasa, ondaıda tym alysqa qýmaý kerek. Áýeli jaýdyń bastyrma tobynyń qorshaýyna túspeıtinine kóz jetkizgen jón. Óıtkeni bastyrma toptyń qorshaýyna túsirý tatarlardyń kánigi aılasy» (88-b.) deıdi ol. «Tatarlar qashanda jaýyn ortaǵa qaraı tyqsyrady, sol arqyly qorshaýǵa alady. Sondyqtan ondaıdan qatty saqtaný kerek. Óıtkeni tatarlardyń mundaı qorshaýynda qalǵan qosyn ońaı joıylyp ketedi. Eshqashan jeńilgen jaýdy uzaq qýýǵa bolmaıdy, óıtkeni tatarlar bastyrma ádisine óte sheber keledi. Shyntýaıtynda tatarlardy batyrlyqpen jeńiske jetedi degennen kóri, aılamen jeńiske jetedi dep baǵalaǵan durys» dep P.Karpını jalǵan sheginý ádisi týraly qaıta-qaıta aıtyp, saqtandyrýǵa tyrysyp baǵady. Tursyn Jurtbaı bul ádisti «sholaq soǵys» dese, keıbir tarıhshy-jazýshylar basqasha at qoıyp, aıdar taǵýda.
Endi negizgi keıipkerimiz Baýyrjan Momyshulyna qaıta oralaıyq. Ol kisiniń soǵys ónerin kóp jyldar boıy zerttep júrgen Kım Serikbaev óz maqalasynda «Shaıqas epızodtary Aleksandr Bektiń «Volokalamsk kúrejoly» («Volokalamskoe shosse») men B. Momyshulynyń «Artymyzda Máskeý» («Za namı Moskva») jaqsy sıpattalǵan. Ataýly derekkózderdegi maǵlumattardy muqııat zertteı kele, sondaı-aq, áskerı qujattarǵa (balalonnyń jumys kartalary men áskerı qımyldardyń syzbalyq josparlary) tereń taldaý jasaý arqyly «Baýyrjan shıyrshyǵy» («Baýyrjanovskaıa spıral». 1995 g.) atty termın engizýime sebepker boldy. Bul uǵymnyń negizi B.Momyshulynyń batalony qorshaýdy buzyp shyǵyp, áskerı qýaty basym kúshterden sheginip otyryp soǵys júrgizýimen tikeleı baılanysty. Batalon bas-kózsiz qashpaǵan, shegine otyryp ormandar men tóbelerdi paıdalanyp, jaý kolonnalaryna shıyrshyq sıpatty tutqıyl shabýyldar jasaıdy», – dep óte qyzyqty derek keltiredi. Baýyrjan Momyshuly eki júzden astam soǵysqa qatysyp, birneshe ret qorshaýda qalǵan qolbasshy. Sonyń bárinde áskerı ádis-tásilderdi ıgergendiginiń arqasynda az shyǵynmen tapsyrmany artyǵynan oryndap otyrady. Professor Kım Serikbaev Momyshulynyń sheginip otyryp soǵysý tásilin Keńes úkimetinde buryn-sońdy bolmaǵan jańalyq retinde qarastyrady. Ras, Keńes úkimeti úshin munyń jańalyq ekendigine kelisemiz, biraq onyń keshegi eń sońǵy han Kenesaryǵa deıin saqtalǵan, ǵasyrlar boıy tutynǵan kóshpelilerdiń dalalyq urys júrgizý taktıkasy ekendigine esh shúbá keltirmeımiz. Bul jerde týyndaıtyn bir-aq suraq bar. Baýyrjan Momyshuly ata-babalarymyzdyń ǵajaıyp soǵys ónerin o bastan bilgen be, álde, ejelden kele jatqan taktıka týraly aqparat onyń qanynda jan alyp, jan berisken soǵys barysynda ózdiginen oıandy ma eken?
Arman ÁÝBÁKIR,
QR BǴM R.B.Súleımenov atyndaǵy
Shyǵystaný ınstıtýtynyń PhD doktoranty
