Ejelgı köşpelılerdıŋ, saqtardyŋ, ǧūndardyŋ, köne türıkterdıŋ, moŋǧoldardyŋ, tıptı keiıngı qazaqtardyŋ soǧys taktikasy jahan tarihynda joǧary baǧalanady. Būǧan köşpelı baiyrǧy türıkterdıŋ jylqy malyn eŋ alǧaş auyzdyqtap, auyzdyq, jügen, ertoqym, üzeŋgı, şalbar, sadaq tärızdı dünielerdı oilap tauyp, äskeri tehnikanyŋ deŋgeiın joǧary kötergendıgı äser etpei qoimasa kerek. Öz zamanyndaǧy eŋ ozyq äskeri tehnikany paidalanumen qatar, ajaldan qaimyqpaityn ruh-jıger de babalarymyzdyŋ asyǧyn alşysynan tüsırdı. Oǧan dälel retınde dünienı dür sılkındırgen saq, sarmat, ǧūn, kök türık, moŋǧol, osman imperiialaryn auyz toltyryp aituǧa bolady. Bauyrjan Momyşūlynyŋ qazaq salt-dästürınen öte tereŋ bılımı bolǧanyn kelını Zeinep Ahmetovanyŋ estelıkterı arqyly bılemız. Ol kısınıŋ daŋqty babalarynyŋ tarihynan da jaqsy habardar ekenı soǧystaǧy äskeri taktikalarynan jaqsy aŋǧarylady.
B.z.d. IIIV-II ǧǧ. Tūran-İran degen qos mädeniettıŋ qaqtyǧysyn, osynau ekı alyp imperiianyŋ teke-tıresın köremız. Tūrandyqtardy grekter saqtar deidı. Gerodot jazbalarynda saqtardyŋ soǧysqa öte eptı, köşıp-qonǧan köşpelı salt tūtynatyndyǧyn, jylqyǧa mınıp, qymyz ışetındıgın basa aitady. Al saqtardyŋ şegınıp jürıp soǧysu ädısın öte şeber paidalanatyndyǧy tarihi derekterde jiı ūşyrasady. Kirdıŋ qūnyn joqtap saq dalasyna kelgen Darii patşa köşpelılerdıŋ elesın qualap jürıp-aq tityqtap, keiın şegıngendıgı mälım. Oida-joqta tūtqiyldan paida bolyp, jaudyŋ üreiın ūşyryp soqqy berıp, eseŋgırep tūrǧan sätte es jiǧyzbai qaita şegınıp ketetın äskeri ädıs parsylardyŋ qūtyn qaşyrady. Äbden mezı bolǧan parsylarǧa saqtardyŋ kösemı mynadai mändegı hat joldapty: «Eger sender bızben şyn mänınde soǧysqylaryŋ kelse, onda bızdıŋ ata-babalarymyzdyŋ ziratyn ızdep tabyŋyzdar. Olarǧa sausaqtaryŋyzdyŋ ūşyn tigızıp baiqaŋdar, sonda bız soǧysar ma ekenbız, soǧyspas pa ekenbız, közben köresıŋder. Kielı zirattarǧa nūqsan kelse, bızdıŋ bärımızdıŋ qalaişa bırıgıp, qalai şabuylǧa şyǧatyndyǧymyzǧa kuä bolar edıŋder» (Gerodot. «Melpomena». Strana skifov. «Kochevniki». – Almaty, 2003. – 92 s.).
Özderı jaqsy bıletın keŋ dalada jau äskerın qasaqana sürleu-soqpaqqa baǧyttap, jüirık attardyŋ arqasynda emın-erkın adastyryp ketu, aldyn ala qūrylǧan tūzaqqa tüsıru jaittary jiı kezdesedı. Rim papasynyŋ tapsyrmasymen Küiık hannyŋ qaǧan sailauy saltanatyna qatysqan Plano Karpini mynandai derek qaldyrǧan: «Oilamaǧan jerden qarsylastary öktem bolyp şyqsa, olar jedel jaltarady, tıptı, bır nemese ekı künşılık jerge şegınıp ketedı. Oǧan da bolmasa sol ölkenıŋ taǧy bır aimaǧyna basyp kıredı de, qalaǧanynşa talaidy. Būl ailasy da, olar on, tıptı jiyrma künşılık jerge şegınıp alady da, qatersız öŋırde qosynyn tynyqtyrady. Söitıp, ol jerge jau qosyndarynyŋ bytyrap jetuın kütıp jatady da, oraily sätte tūtqiyldan tap berıp, qarsylasyn qūrtyp jıberedı» (Plano Karpini. Moŋǧol tarihy. – Almaty. «Şapaǧat-Nūr», 2013, – 69 b.). Plano Karpini europalyq jasaqtardy köşpelılerdıŋ ädısterınen saqtanuǧa aldyn ala ügıt jürgızedı. Mysaly, «Tatarlar ötırık şegınıs jasasa, ondaida tym alysqa qumau kerek. Äuelı jaudyŋ bastyrma tobynyŋ qorşauyna tüspeitınıne köz jetkızgen jön. Öitkenı bastyrma toptyŋ qorşauyna tüsıru tatarlardyŋ känıgı ailasy» (88-b.) deidı ol. «Tatarlar qaşanda jauyn ortaǧa qarai tyqsyrady, sol arqyly qorşauǧa alady. Sondyqtan ondaidan qatty saqtanu kerek. Öitkenı tatarlardyŋ mūndai qorşauynda qalǧan qosyn oŋai joiylyp ketedı. Eşqaşan jeŋılgen jaudy ūzaq quuǧa bolmaidy, öitkenı tatarlar bastyrma ädısıne öte şeber keledı. Şyntuaitynda tatarlardy batyrlyqpen jeŋıske jetedı degennen körı, ailamen jeŋıske jetedı dep baǧalaǧan dūrys» dep P.Karpini jalǧan şegınu ädısı turaly qaita-qaita aityp, saqtandyruǧa tyrysyp baǧady. Tūrsyn Jūrtbai būl ädıstı «şolaq soǧys» dese, keibır tarihşy-jazuşylar basqaşa at qoiyp, aidar taǧuda.
Endı negızgı keiıpkerımız Bauyrjan Momyşūlyna qaita oralaiyq. Ol kısınıŋ soǧys önerın köp jyldar boiy zerttep jürgen Kim Serıkbaev öz maqalasynda «Şaiqas epizodtary Aleksandr Bektıŋ «Volokalamsk kürejoly» («Volokalamskoe şosse») men B. Momyşūlynyŋ «Artymyzda Mäskeu» («Za nami Moskva») jaqsy sipattalǧan. Atauly derekközderdegı maǧlūmattardy mūqiiat zerttei kele, sondai-aq, äskeri qūjattarǧa (balalonnyŋ jūmys kartalary men äskeri qimyldardyŋ syzbalyq josparlary) tereŋ taldau jasau arqyly «Bauyrjan şiyrşyǧy» («Bauyrjanovskaia spiral». 1995 g.) atty termin engızuıme sebepker boldy. Būl ūǧymnyŋ negızı B.Momyşūlynyŋ batalony qorşaudy būzyp şyǧyp, äskeri quaty basym küşterden şegınıp otyryp soǧys jürgızuımen tıkelei bailanysty. Batalon bas-közsız qaşpaǧan, şegıne otyryp ormandar men töbelerdı paidalanyp, jau kolonnalaryna şiyrşyq sipatty tūtqiyl şabuyldar jasaidy», – dep öte qyzyqty derek keltıredı. Bauyrjan Momyşūly ekı jüzden astam soǧysqa qatysyp, bırneşe ret qorşauda qalǧan qolbasşy. Sonyŋ bärınde äskeri ädıs-täsılderdı igergendıgınıŋ arqasynda az şyǧynmen tapsyrmany artyǧynan oryndap otyrady. Professor Kim Serıkbaev Momyşūlynyŋ şegınıp otyryp soǧysu täsılın Keŋes ükımetınde būryn-soŋdy bolmaǧan jaŋalyq retınde qarastyrady. Ras, Keŋes ükımetı üşın mūnyŋ jaŋalyq ekendıgıne kelısemız, bıraq onyŋ keşegı eŋ soŋǧy han Kenesaryǧa deiın saqtalǧan, ǧasyrlar boiy tūtynǧan köşpelılerdıŋ dalalyq ūrys jürgızu taktikasy ekendıgıne eş şübä keltırmeimız. Būl jerde tuyndaityn bır-aq sūraq bar. Bauyrjan Momyşūly ata-babalarymyzdyŋ ǧajaiyp soǧys önerın o bastan bılgen be, älde, ejelden kele jatqan taktika turaly aqparat onyŋ qanynda jan alyp, jan berısken soǧys barysynda özdıgınen oiandy ma eken?
Arman ÄUBÄKIR, QR BǦM R.B.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ PhD doktoranty
