Qarajal qyrǧyny
(tarihi dastan)
Tärkıleu men aşarşylyq qūrbandarynyŋ
jäne sol kezdegı zūlmatqa qarsy küreskenderdıŋ ruhyna arnadym.
Avtor
Közden jas, Kökırekten zar sorǧalatqan, Qūlandardy qūlatyp, Jylandardy jorǧalatqan, Qazaqtyŋ qanyn keptırıp, Qazanyn qaŋsytqan, Kelıge dänın emes, Janyn janşytqan, Jelısın – qūlynsyz, Kögenın – qozysyz, Balasyn – jylauly, Danasyn sūlauly qylǧan – 1931 jyl! Semei oblysynda, Zaisan uezınde, Aqsuat öŋırınde, Tarbaǧatai – kezeŋınde. Saiy men aŋǧarynda – När joq özegınde, Qan joq jüregınde aştar şūbyrdy. Äldısı Qytai asty, Älsızı qyryldy – 1931 jyly! Azamattar naza jūtty, Kek şainady. Analar aza tūtty, Baibailady. Qan qainady. Qylyş qairaldy, Terıskei terbeldı, Qarajal şerlendı. Besatar atyldy, Qylyş sermeldı – 1931 jyly! Tärkıleu men zar-sıleu Täkappar Tarbaǧatai – tarbaq, sūlyq, Boiynda – baisaldylyq, salmaqtylyq. Keudesın kökke tırep kerılıp tūr, Altai men Şyŋǧystaudy jalǧastyryp. Şattyǧy – qazdai qaitty syrnailatyp, Qaiǧysy – tūzdai sıŋıp, mūzdai qatyp. Tastary jas pen qandy köp sımırgen, Taǧdyrdyŋ tereŋıne şymdai batyp. Būl taudyŋ künı de arman, tünı de arman. Basymdau syry – jyrdan, mūŋy – zardan. Jerıne qara qalmaq qany sıŋıp, Belınde aq orystyŋ ızı qalǧan. Kezı köp közdıŋ jasyn syǧyp alar, Qūiyndy, qūdyrettı syry da bar. Qazaqty qytailardan qorǧap tūrǧan – Ejelden Tarbaǧatai – ūly qamal! Mäŋgılık mūz jamylyp biıkterı, Bılınbes bıteu jara – küiıkterı. Özenı süt bop aǧar taram-taram, Būl – Qazaq botasynyŋ iıtkenı. Jaŋǧyryp jylau, joqtau şyŋdarynda, Qazaqtyŋ qanyp ıştı mūŋdaryn da. Jonynda jylandai bop ireleŋdep, Tyrjiiar, «Aq tyŋ joly» tūrǧanynda. Jailasa qūzyn jylan, tüzın – malǧūn, Qoinynda emın-erkın qybyrlar kım?! Aq kelıp, atyn mınıp, asyn töktı, Qyz zorlau – qiianaty qyzyldardyŋ. Tūnjyr tau Tarbaǧatai ne körmegen, Mūŋ-zary mūzartyna tereŋdegen. Elınıŋ qanşa qany tögılmegen, Erını qanşa keuıp, kezermegen?! El ie jaman atqa, jaqsy atqa da, Er mıner jalǧyz atyn baptap qana. At emes, jıgıt bermei «on altyda», Mürsälım qarsy şapty aq patşaǧa. Artynan el men jūrty köterıldı, Mürsälım şyn myqtylyq ete bıldı. Köp ötpei köterılıs talqandalyp, Qyp-qyzyl qanǧa maldy osy öŋırdı. Özı aqyn, özı batyr er Mürsälım! Ūmytpas Tarbaǧatai sol bır şaǧyn. Ketken soŋ Qytaiǧa asyp, jyr jazypty, Jürektıŋ otyna orap är şumaǧyn. «...Bır şybyn ekı nardyŋ arasynda, Bodanbyz jüz toqsan jyl şamasynda. Salqyny ülken janjal bızge kelıp, Ketırdı Saryarqanyŋ mazasyn da... Qaşqanda aŋ ketpegen quǧan tazym, Şainaǧan jal men jaia, sary qazym. Saǧynyp el-jūrtymdy jylai-jylai, Betıme qaiǧymenen kırgen äjım... Qazaǧy Qytaidaǧy Kerei, Naiman, Dūǧa ǧyp jaqsylary qolyn jaiǧan. «Qazaqqa bır jaqsylyq bere gör!» dep, Tılep tūr būlar daǧy bır Qūdaidan... Demeimın būl ısımdı adasqanym, Patşanyŋ ämırıne talasqanym. Sūrady on toǧyz ben otyz bırdı, El üşın qarsy tūryp alaştadym...»... Tau kördı el-jūrtynyŋ azabyn da, Qalmaǧan kespır, keiıp adamyn da. Tärkıleu, quǧyn-sürgın, aştyq boldy – Keŋestıŋ endı endegen zamanynda. Lyqsytyp jylqy aidaǧan sailarynan – Bır de bır jan qalmady bailarynan. Qasıret, qaiǧy zary köp estıldı – Qyzyltas audanynyŋ aimaǧynan. Sät saiyn tūŋǧiyqqa tartyp eldı, Zorlyqpen ötıp jatty är kün endı. Jylynda myŋ toǧyz jüz jiyrma segız – Däulettı, qaumettıler tärkılendı. Zor edı bai Traiys degen adam, Qamqorşy kedeilerge bola da alǧan. Mekkege baryp kelıp, «qajy» atanyp, Basyna baq pen däulet qona qalǧan. Aita almai ökpe-nazyn osy ömırge, Oqqa ūşty qartaiǧanda mekenınde. Balasy Ǧaliasqar tärkılenıp, Aidalyp kete bardy şet öŋırge. Sol kezde tärkılengen şerlı jürek – Jäkula Küşıkovtyŋ orny bölek. Atysyp qyzyldarmen, Qytai asty ol, Bır qarap el men jerge eŋ soŋǧy ret. Därıgerlık bılım aldy ol Ombyda oqyp, Üirendı orys tılın döŋgeletıp. Odan soŋ Qyrǧyz baryp, qyzmet qyp, On jyldai bolys bolǧan, elge jetıp. Jua almas er jıgıttıŋ mūŋyn jasy, Elıne tym qymbatty onyŋ basy. Asqaqtap tau ışınde bır biık tūr, Aty onyŋ – «Jäkulanyŋ qyzyl tasy». Qosyldy ol Alaş Orda armanyna, Aq jolyn azattyqtyŋ taŋdady da. Düŋgender soǧysynda, Qytaida öldı er, Eske alyp, bas iedı el aruaǧyna!.. Eskıden qalǧan estelık Baiqabyl Sadyhanūly: «1927-28 jyldary orynsyz da zorlyqty ūjymdastyru saldarynan el jailauǧa şyǧa almai qaldy. Ükımet halyq qolyndaǧy qaru-jaraqqa qana emes, özge mal-mülkıne de zorlyq jasady. Onyŋ aldynda el atqamınerlerın sypyryp ūstap, Sıbırge, Syrǧa aidap äketken bolatyn. 1931 jyly Jäkula bolys pen Qūmar syqyldylar tūtqynnan qaşyp şyǧady. Sosyn orystyŋ ekı äskerı men ekı auyr pulemetın qolǧa tüsırıp, 80 adamdy tolyq qarulandyryp, elge oraldy. Kele salyp, 1931 jyldyŋ jazynda, Aqsuattaǧy Qarǧyba özenınıŋ boiyna jūrtty jinap, «Jolymbettıŋ ūrqymen aman-esen qauyştym!» dep, toi jasap, sol arqyly halyqty köterılıske attanuǧa şaqyrdy. Bükıl el tau bökterıne köşıp aldy. Jäkula ekı orys soldatyn esık aldyndaǧy bettegi tasqa bailatyp tastady. Ekı pulemet jäne basqa qarularmen qyrattarǧa qarauyl da koidy. Erteŋınde taŋerteŋ orys armiiasy kelıp, bızge şabuylǧa şyqty. Biraq eki pulemetti qazaqtar olardy bettetpei tūrdy. Jäkulanyŋ ūly Merǧazy orysşa oqyǧan edı. Ol bailaudaǧy eki orys soldatymen jii söilesıp jürgen eken. Şabuyl bastalǧanda azamattar myltyǧymyzdy qandap alamyz dep ekı äskerge jügırgende, köŋılşek bala Merǧazy jylap, äskerlerdı öltıruge qarsy bolyp, ekı äskerdıŋ üstıne jatyp aldy. Sonda äielderdıŋ bırı jügırıp şyǧyp, «balanyŋ tılegın berıŋder, öltırmeŋder» dep, ekı orysty bosatqyzyp jıberdı. Bıraq, qoldaryna tas alyp qaşyp ketken būl ekı orys şabuylşy soldattardy bastap, ekı pulemettıŋ tūrǧan jerıne būqpalap jetıp kelgende, jaǧdai kürt özgerdı. Azamattar jau aldyn tosty. Qalǧan qazaqtar tym-tyraqai qaşuǧa mäjbür boldy. Alaida, orys armiiasy aiaǧan joq. Qazaqty pulemettıŋ astynan alyp meilınşe qyrdy. Qazaqtyŋ köbı qorşauda qalyp, oqqa ūşyp (älgı Merǧazy da sonyŋ ışınde), azy qaşyp şyqty. Jäkula men qaiynatam Qūmarlar, aitysker aqyn Qūrmanbektıŋ äkesı Zeitınǧazy bastaǧan top Şäuşekke qaşyp keldık...». Jailaǧan osy aimaqty Mūryn elı, Bai edı, baisaldy edı, tūǧyrly edı. Kedeiı az kerbez eldıŋ kegı qainap, Kürsındı, küiındı de küŋırendı. Bilıkte jauyzdyq bar, ädılet joq, Aidady abzaldardy «maly köp» dep. Erǧali, Raiymjan, Mūqyş, Ädıl, Zamanbek erlerdıŋ de bärın ekşep. Kedeiden küiıs ketıp, köŋıl sönıp, Qūryldy «qosşy» menen «moiynserık». Talǧajau bolmaǧan soŋ, köp ūzamai, Qaŋǧydy el tyşqan aulap, tamyr terıp. Būlt tambai, jel de tılın jalaqtatty, Qorqaular qalǧan maldy talap ta apty. Apşyǧan aşarşylyq adam qoimai, Jan şoşyr aluan aŋyz tarap jatty. Bır aştyq bolyp edı on jyl būryn, Odan soŋ osy jūrtty oŋdyrdy kım?! Myna aştyq basqa jūttan on ese artyq, Jer jalmap, Aidy tūtyp, söndırdı Kün! Zobalaŋ, zorlyq, qorlyq, tärkıleu de, Ūlasty ūlyp tūrǧan zar-sıleuge. Keşegı keŋ keudesın kergen eldıŋ – Boiynan quat qaşyp, älsıreude. Şydamai jūrttyŋ jany qasıretke, Yza men aşu toldy kökırekke. Jinalǧan Qarajalda qas batyrlar, Qaru ap, qarsy şyqpaq ökımetke! Kek qysyp keudesı zor jıgıtterdı, Bederı, belgısı joq ümıtke erdı. Qytaiǧa asyrsaq dep auyldardy, Aşyqkan el men jūrtty ügıttedı. Alaŋ bop analarǧa, balalarǧa, Sonda da syr bıldırmei jan adamǧa, Sailanǧan saqadai bop ylǧi kökjal, Jinaldy qarulanyp Qarajalǧa. Qarajal! Būl – Qisyqtyŋ Qarajaly. Būltarys,qaltarysty,samalaly. Basynan biıgınıŋ qaraǧanda, Körıner osy aimaqtyŋ bar alaby. El qamyn Qisyq degen – oilaǧan er, Qiynǧa belın bekem bailaǧan er. Qarajal – töŋkerısten ǧasyr būryn, Sol Qisyq Tezekūly jailaǧan jer. Er Qisyq! Mūryn – Kenje sūŋqary – osy. Taŋdauly Tarbaǧatai tūlpary – osy. Tobyqty Qūnanbaidan būrynyraq, Qaradan şyqqan aǧa sūltan – osy. Jaqtap pa orys, qazaq qosyluyn? Bılmedı el, bıle almady osy ūǧymyn. Äiteuır, Qarajaldy jailap jatqan, Basqaryp Kökpektınıŋ okrugın... Keldı erler ylǧi yǧai sarbaz bolyp, Şyqpady şūbatylyp aŋǧarǧa örıp. Äkelıp Qytai jaqtan qaru-jaraq, Mergender samǧal myltyq alǧan bölıp. Körınbei közı aşyqtar, bılımpazdar, Är nenıŋ qybyn bılıp, syryn kozǧar. Osy ıstıŋ bas saiasi jetekşısı – Märsekov Raiymjan degen söz bar. Märsekov – Alaş Orda bel müşesı, Ol jaily eldıŋ aluan äŋgımesı. Jürse de Qytai jaqta er Jäkula, Bolypty būl jaqtaǧy eldıŋ esı... Sarbazdar sertke bailap qanyn, janyn, Bıldırmei dabyrlaryn, saryndaryn, Tün qatyp şekaradan ötkızdı eppen – Bırneşe Qyzyltastyŋ auyldaryn. Osylai bosqan eldı şat qylypty, (Jasasaŋ elge jasa jaqsylyqty). San ret bosqan eldı kölegeilep, Şekara äskerımen qaqtyǧysty. Bıletın er jıgıtter tau men tasty – GPU-dyŋ jasaǧyn da oirandapty. Oǧynan mergenderdıŋ pana tappai, San ret soldattary saimen qaşty. Tärkı bop tuǧan jerı, baspanasy, Qytaiǧa bosty qazaq qart, balasy. Qalt etpei, sonyŋ köbın qyryp salǧan – Qabarǧan „Habar – Asu“ zastavasy! Eskıden qalǧan estelık Qabnabi Qabykenov: «1931 jyly Börıktal degen jerdegı moiynserıkte 11-12 üi otyrdyq. Kün ystyq. Egındı qol tesemen qoparyp, qaşap salamyz. Sol sepken tūqymdy topyraqpen japqanşa kempır-şal, bala-şaǧa terıp jep qoiady. Tüskı üzılıste tamaq taratylady. Ülkenderge ülken qasyq, balalarǧa kışkentai qasyqpen as berıledı. Boǧas beketınen jūlyp äkep qaramyq qainatyp ışemız. Eskı tulaq, tırıler de qainatylyp jelındı. Sarytyşqannyŋ ınıne su qūiyp şyǧaryp, ūstap alyp asyl jeimız. Men Aqsuatqa 1931 jyly kelıp, internatta oqityn boldym. Onda ekı mektep boldy. Bırı jetım balalarǧa arnalǧan. Būl mektepke eşkımdı jolatpaidy. Künde balalar ölıp, äketıp jatatyn. Köşede de adamdar ısıp-keuıp, qūlap ölıp jatty. Ölıkterdı şöpke orap kömetın. Äbden aşyqqan äielder balalaryn dalaǧa da tastap ketken jaittar boldy». „Habar – Asu“. Kondiurin Mäŋgılık – el menen el aralasu, Zaŋdylyq – şekaramen arany aşu. Qytai men Qazaq Elı arasynda – Qatynas joly bolǧan Habarasu. Saqşydai közın tünde bır ılmegen, Qalşiyp, qalǧyǧany bılınbegen. Qytaidy jalǧap tūrǧan ūzaq uaqyt, Ortalyq Reseimen, Sıbırmenen. Ūzyn tau Tarbaǧatai şūbatylǧan, Ortasy – Habarasu dara tūrǧan. Eŋ täuır ötkel osy, el men jūrtty, Asudan ary asyrǧan, berı asyrǧan. Malynyp bırı – nūrǧa, bırı – üreige, Ötıptı serı keide, ūry keide. Osynda aq ordasyn tıgıp jatqan – Şyŋǧystyŋ mūragerı Ügedei de. Şöbı – myq, suy – käusar, saumal – jelı, Tösınen keruen şūbap, auǧan elı. Özegın örtep paida, öŋeş sozyp, San eldıŋ ötken būdan saudagerı. Resei däl osyǧan eleŋdeidı – Ötkeldıŋ pūly nege tölenbeidı? Sauam dep saudagerıŋ som, teŋgesın, Osynda oqşyraityp keden qoidy. Ketken soŋ būl asudan aqtar asyp, Bastaǧan bolşevikter bastamasy – Kedennıŋ köpten tūrǧan orynyna Ornady „Habar – Asu“ zastavasy. Būldyrlap Barqytbeldıŋ mūnarynda, Zastava tūrdy tūnjyr tūraǧynda. Şekara tastai bolyp bekıtıldı, Öte almas jorǧalaǧan jylanyŋ da. Sät saiyn üstem topqa qairap kegın, Tastady bosqandardyŋ bailap jolyn. Talaiyn şekaradan ūstap alyp, Qazaqtyŋ köz körmeske aidatty erın. Öşıgu, tärkıleu men aşarşylyq! Ökımet körsetpedı basalqylyq. Bozdaǧan bosqyn eldıŋ közın joidy, Jauyzdyq, basqynşylyq qatar tūryp. Qyryldy el Şalşybaidyŋ saiynda da, Tymyrsyq özenınıŋ boiynda da. Bektūrdyŋ tūiyǧynda bırı qalmai, Oqqa ūşty Qaraüŋgırdıŋ maŋynda da. Qazaqtyŋ bailap tūryp basyn oqqa, Közderı jarqyldaityn jasyl otşa, Vasilii Kondiurindei jauyz bolmas, El men jūrt dır etetın atyn aitsa. Kondiurin! Ol – bölımşe komandirı. Sūm, zūlym, bylai tūrsyn nadandyǧy. Küige engen tym kaharly qazaq körse, Üirengen pulemetpen adam qyryp. Ant etken tırı qazaq jıbermeuge, Şırenıp, dürbı salǧan küreŋ belde. Bır oqpen üş tūtqyndy tızıp atqan, Oqtaryn vintovkanyŋ ünemdeuge. Köp erler bel budy ony öltıruge, Kerek bop kek qaitaryp, serpılu de. Jol tauyp sol kezde Äbış Şärıpūly, Barypty ıstıŋ sätın keltıruge. Qandastyŋ qanyn tökse, sol jau degen, Tek jürmes kek jürekte zarlaumenen, Bes jıgıt ūrlap şyǧyp qanışerdı, Öltırdı qinap janyn, qorlaumenen. Jauynyŋ şabyn, janyn qarsy aiyra, „Qoş bol!“ dep är belıne, är saiyna, Quǧynnan qūtylǧan soŋ kekşıl Äbış, Ötıptı Reseidıŋ Altaiyna. Keudesı sert pen kekke tola myqty – El men jūrt köp saǧyndy sol alypty. «Ölgende tuǧan jerde jataiyn» dep, Toqsannan asqanda Äbış oralypty. Alaida, Kondiurinnıŋ daŋqy şyqty – „Er – dedı – elın süigen, anty küştı. Esıl er erlıkpeneŋ qaza tapty, Bolsyn dep Otanymnyŋ halqy myqty!“. Kondiurin! Qūtyrynǧan besıgınen, Esırıp, esıp şyqqan esıgınen. Qazaqtyŋ bosqan elın qyrǧany üşın, Ataldy zastava aty esımımen. Sanadan bırı ketıp, bırı qaldy, Özgermei zastava aty tūryp aldy. Tūrǧanda tuyn tıktep Täuelsız el, Būl jaidy jūrty qalai ūǧynar-dy?! Eldıgı eldıŋ namys, nätımenen, Erlıgı erdıŋ qairat, zatymenen. Ataldy tek taiauda zastava aty – Qaisenov Qasym ata atymenen. Eskıden qalǧan estelık Ädılbek Säduaqasūly: «Aşyqqandardy Habarasu asuynan Kondiurin basşylyq etken şekaraşylar Qytaiǧa ötkızbei qyryp tastaǧan. Qaraüŋgır degen jerde bosqyndardy qyrǧan kezde bır keiuana balasyn qoinyna tyǧyp ekpetınen jatqan eken. Äskerler ony öltırıp tastapty. Tasalanyp tyǧylǧandar äskerler ketken soŋ baryp tırı qalǧandardy ızdegende, älgı keiuanany şalqasynan audaryp jatqyzsa, qoinyndaǧy bala jybyrlapty. Sodan ony aman alyp qalǧan eken». Alaqtaǧy aiqas Kektıler kerı syryp qapa-mūŋdy, Özendei örekpıdı asa aǧyndy. Jan-jaqtan qarulanyp jinalǧandar – «Qarajal bandysy» dep atalyndy. Belgılı Ökpetınıŋ bar alaby, Jıgıtter bärın barlap, şamalady. Tūraq bop Taldy Bazar, Köleŋkelı, Qabanbai şatyna da panalady. Şetınen jinalǧandar batyr edı, Qairalǧan qairattary basym edı. Bıreuı būl qimyldy bastaǧannyŋ – Balasy Qozybaidyŋ Qasym edı. Töleubai Beisenbıūly erek tıptı, Semserdei suyrylyp bölek şyqty. Azabyn aşarşylyq körgen saiyn, Auzynan jalyn atyp, köp öksıptı. Ökımet kem bolmady aş qasqyrdan, Sol üşın jan – jüregı ot bop tūrǧan. Töleubai osy jerge kelmei tūryp, Zaisanda azamattyq sot bop tūrǧan. Bas bolǧan bır jas jıgıt – Bäiızqoja, Oilaǧan bolaşaqtyŋ jaiyn dara. Jüzınen jalyn şaşyp, tılınen – şoq, Jür edı bır şaiqasqa daiyndala. Taǧy da Qairan, Qasym, Serıkbai bar, Qatyran, Aqanǧali, Qaratailar. Nūrjaqyp, Kärımǧajy, er Maqatai, Babaq pen Ömırbektei kıl syǧailar. Jasaq köp är taraptan kelıp jatqan – Şūbartau, Aiaközden, Aqsuattan. Alystan at aryltyp jetkender bar – Şar menen Abyraly, Jarma jaqtan. Soǧysu oŋai emes küştımenen, Būl halyq osy jolǧa tüstı neden? Bır habar – tört otriad Kökpektıden, Qūrtuǧa bandylardy şyqty degen. Auyldar estıp mūny uaiym jedı, Ketetın toz-toz bolyp jaiyn kördı. Qarumen qarsy aluǧa qyzyl jaudy, Qalyŋ qol Qarajalda daiyn boldy. Er būlar – el, jer üşın mūŋdanatyn, Ūratyn tauǧa tösın, qūzǧa – basyn. Jinalǧan būl qalyŋ qol Qarajalda – At mıngen azamattar myŋǧa jaqyn. Jıgerı jıgıtterdıŋ qūryş kıleŋ, Jeŋemız jaudy – destı – ūryspenen. Sodan soŋ auyldardy tık köterıp, Ötkızu şekaradan – ūly ıs degen. Jetsek dep alǧa qoiǧan armanyna, Siyndy Bi Boranbai aruaǧyna. Basyna arnap baryp, qūran oqyp, Bas idı Şäkı bidei ardaǧyna. Bassa da el eŋsesın qalyŋ qaiǧy, Kün aşyq, maujyrap tūr mamyr aiy. Keudelep kırgen jaŋa Qyzyltasqa – Qyzyl qol alǧa qarai qabyndaidy. Qyzyl qol Kliukinnıŋ qol astynda. Kürsındı ol alystaǧy qarap şyŋǧa. Tretiakov – ekınşı top komandirı, Ol endı qanyn ışpek qazaqtyŋ da. Üşınşı – Protopov aibattanǧan, Törtınşı – Radchenko qairattanǧan. Körsın dep köresısın osy joly, Bır Qūdai barlyǧyn da aidap barǧan. Üş kündık jol būlardy zerıktırdı, Keide aiaŋ, keide şauyp, jelıp jürdı. At şarşap, auyr joldy artqa tastap, Alaqtyŋ aŋǧaryna kelıp kırdı. Batysy būl Alaqtyŋ – Esenqara, Şyǧysy – Qyzylkesık tūrǧan dara. Qyzyltas – oŋtūstyǧy alaulaǧan. Şet Boǧas – soltūstyǧy sala-sala. Alaqqa qyzyl äsker tolas qylǧan, Män-jaiyn demaludyŋ qarastyrǧan. As ışıp, at suytyp ülgergenşe, Şyqqandai boldy bandy jer astynan. Tau kenet dür-dür ettı tūrǧan jainap, Qazaqtar qaptai şyqty qaru sailap. Töndırıp jalaŋ qylyş, naiza, şoqpar, Ūrandap «Qabanbailap», «Boranbailap». Terbeldı tau menen tas küŋırenıp, Aŋǧar tūr azap şeger künı kelıp. Taitalas, opyr-topyr, ūiqy-tūiqy, Aiqai-şu jannan bezıp, tüŋılerlık. Qyzyl qol Qyzyltasty boilap, jaryp, Jetkenı osy edı ǧoi aibattanyp. Mıneki, bırı qūlap, bırı sūlap, Attary şyǧa berdı oinaq salyp. Jıgerı Kliukinnıŋ jasyp qaldy, Bandyny talqandauǧa asyqqan-dy. Şyqqanda şetke qarai qaşpaq bolyp, Däl közdep Bäiızqoja atyp saldy. Boiynda bes qaruy, jaraǧy bar, Oiynda jaudy qūrtpaq talaby bar – Kapitan Şişmarkin de opat boldy, Artynan arnap atyp Babaqūmar. Taǧy da bır komandir Zizev degen – Şoqpar jep, qyzyl qany dırdektegen. Kektıler öltırdı ony atpen taptap, Jauyzdar jazalanbai qūr ketpegen! Qyzyldyŋ tūrmaǧany, tūrǧany da – İe bop qala berdı qu janyna. Qaşqandy taudan asyp, tas tasalap, Qazaqtar atpady da, qumady da. Äp-sätte Alaqta aiqas aiaqtaldy. Jau qaşyp, jaujürekter toiattandy. Köşken el tüp köterıp tuǧan jerden, Şettegı Keŋtübekke taiap bardy. Qyzyl qasap Bozdaǧan bosqyn boldy köşelı jūrt, Bır sätte öşedı ümıt, ösedı ümıt. Köp auyl Narynǧa kep tırelgende, Tau suy ketken eken köterılıp. Kün jauyp, küreŋ özen tasyp jatyr. Jan, jürek jasyp ta tūr, aşyp ta tūr. Barar jer jaŋa ǧana jaqyn edı, Al, endı, armandai bop qaşyqta tūr. Kün batyp, tüieler de şögerıldı, El taǧdyr salǧanyna köne bıldı. «Tasuyn qoiar özen erteŋ-aq» dep, Bır sätke uaiym, mūŋ şegerıldı. Būl ara Saryşoqynyŋ Keŋtübegı. Jerı – qūt, elı – jaisaŋ, erkın edı. Al, qazır osy araǧa bögelgen jūrt, Tezırek ketudı oilap, entıgedı. Är künnen qater menen qauıp kütken – Qalyŋ el Qytai jaqqa auypty ışten. GPU-dyŋ jendetterı zärezap qyp, Jazyqsyz auyldardy şauyp bıtken. Ūiqyǧa şarşauly jūrt batyp kettı, Mamyrdyŋ taŋy tez-aq atyp kettı. Narynnyŋ tasuy älı tiylǧan joq, Jaŋbyrly qara būlt basyp köktı. Kenetten selt etkızdı myltyq ünı. Bala, ana, şal, kempırdı şyrq iırdı. Sartyldap tau üstınen tört pulemet, Basyna beibıt eldıŋ būlt üiırdı. Äp-sätte jusap qaldy jūrttyŋ köbı, Tırıler esı şyǧyp, bükşeŋdedı. Baqyryp tüie bıtken, at şyŋǧyryp, Bärınıŋ bırazdan soŋ bıttı ünderı. Oq tiıp ölgen barlyq januarlar, Bailanǧan, şögerılgen, jügı de bar. Ölse de suǧa batyp öludı oilap, Özenge lap qoiysty jany barlar. Taqyldap tört pulemet bögelmeidı. Bıreudıŋ köleŋkesı köleŋdeidı, Kärıbai aqyn eken jaralanǧan, Kübırlep: «Ölsem, ölmes öleŋ» deidı. Balasy Taŋatardyŋ būl Kärıbai, Süienıp oqqa ǧana tūrǧanyn-ai! Aitystyŋ aldyrmaityn düldülı edı, Ömırden öttı-au sabaz bır jarymai! Aqyn dep tık qötergen Naiman elı, Basynan baǧy bıraq taiǧan edı. Äsettı jeŋe salyp Köktūmada, Änşıge keŋ qūşaǧyn jaiǧan edı. Kün keştı ol arty – soqpaq, aldy – būldyr, Aşynyp, aştyq jaily jazdy bır jyr. Aqyry aştan emes, oqtan ölıp, Kömılmei şekarada qaldy düldül! Mert boldy şekarada – bosaǧada, Köş bastap kelıp edı osy araǧa. «Aman bol, atameken! Oralam!» dep, Qoştasu jyryn aitqan keşe ǧana... Eskıden qalǧan estelık Asqar İgenūly: “Köne zamanyn köksegen, eskışıl” delıngen Kärıbai aqyn da bai-manaptar qatarynda “Kökesın közıne körsetetınder” tızımıne tüsken soŋ erıksız bas sauǧalap, jiyrma şaqty auyl şyǧysty betke alyp, Qytaidaǧy Emıl jaǧasyndaǧy naǧaşysy−ruy Şotai Esbai zäŋgı auylyna ötpekşı bop üdıre köşedı. Olar bır sötke jürıp, Naryn özenınen ötıp, orman ışın daldalamaqşy bolǧanda, ekı sötke toqtausyz nöser qūiyp, sorlyǧa soiyl bop tigen. Nūrtaza qystauyn panalaǧan olar nöser basylǧan soŋ kölıktıŋ küiıne bola qozy köş jer jyljyp, “Köleŋkelı” degen jerde tasattyq berıp, tıleu tılep otyrǧanda Kärıbai aqyn jauraǧan jandardyŋ köŋılın sergıtu üşın ärı özınıŋ ekı kün būryn körgen tüsın jamanǧa joryp: Men keldım Tarbaǧatai taǧy asqaly, Jonyŋa demımdı aldym taŋ asqaly. Qūryldy auaǧa−tor, jerge−qaqpan, Qūtylar er jıgıttıŋ baǧy asqany, – dep, qaǧazǧa jazǧan tolǧauyn tolǧap qoştasqandai bolǧanda, Elşıbai dombyraşy bebeuletıp küiın tartqan. Östıp otyrǧan üstıne Qaraaiyryqtaǧy Kereibai bastaǧan mūzdai qūrsanǧan şekaraşy orys soldattary tüsıp, tūs-tūstan qorşauǧa alady. Jol bastauşy Qūnanbai qyzyl kök attyŋ küşımen at bauyryna kezek tüsıp qaşyp, boraǧan oqtyŋ ışınen äiteuır aman qūtylyp ketedı. Atumen şabu ädetterıne ainalǧan jauyzdar “Bandynyŋ atamany” dep Kärıbaidy tabanda atyp tastaidy». Qanşama sodan berı jyl ötpedı, Mäŋgılık mūz bop qatty jürektegı. Aştyq pen oqtan ölgen sorlylardyŋ Şaşylyp qala berdı süiekterı. Qytaiǧa jetsem deumen elmen esen, Köp qazaq şekarada ölgen eken. Soldattar jinap alyp qu bastaryn, Keiınnen, bır şūŋqyrǧa kömgen eken! Qyrǧynnan soŋ Qyrǧyndy kım ıstedı? Kım ıstettı? Bır dauyl jūlyp ta öttı, jyǧyp ta öttı. Körınbei köterılıs basşylary, Qoinyna qalyŋ taudyŋ sıŋıp kettı. Jürekten jıger qaitpai, küş – aiaqtan, Töleubai Qarajalda üş ai jatqan. GPU-dy aqymaq qyp, aŋdyp atyp, Aqyry, küzdıŋ künı Qytaiǧa asqan. Qasyna er jıgıtter ergen eken, Barlyǧy batyr eken, mergen eken. Ätteŋ-ai, ūzaq jyldar şette jürıp, Boldy ǧoi elge böten, jerge böten! Basa almai Töleubaidy qos qūlaqtan, Ökımet özgelerdı köp jylatqan. Sadyq pen Jaiyrbaidai aǧalaryn, Inısı Jaqypbektı sotsyz atqan. Öşıgıp Qara jaldyŋ bandysyna, Ökımet el ışıne saldy syna. Qorqyta bergennen soŋ bandyny aityp, Şoşityn boldy taudyŋ aŋ-qūsy da. Dūşpanyn GPU ärbır tūstan da aŋdar, Jiyrma tört adam edı ūstalǧandar. Atyldy on toǧyzy sol erlerdıŋ, Qalǧany – türme esıgın qūşqan jandar. Būl jaza küŋırenttı bar halyqty, Aŋyrap bala menen jar qalypty. Aǧasy atylǧan soŋ bır qyz jylap, Bylai dep joqtau aityp, zarlanypty. Töleubai – basşy, Qatyran, Maqatai – zalym, antūrǧan. Momynǧa tiıp zalalyŋ, Naqaqtan aǧam atylǧan! Aqanǧali, Serıkbai, Közım kördı şerıktı-ai! Osylarǧa ökımet Ne qylsa da erıktı-ai! Qasymnyŋ ūly Älıpbi, Qarajalǧa tıkken üi. Ökımetke oq atqan – Osylarda bar ma mi?! Sybannan kelgen Qyzylbai, Qaiǧymen köŋılım būzyldy-ai! Qolǧa tüspei keter me, Myŋ jasaǧan qūzǧyndai?! Aqanǧali mūǧalım, Halyqqa tidı zalalyŋ. Jazaŋdy berıp aiamai, Ädıl sot aitar adalyn! Būl joqtau eldıŋ qaldy mäŋgı esınde, Qaralap batyrlardy ölgesın de. Attary atalǧandar būl joqtauda – Kek pen şer ketken jandar keudesınde. Ökımet qylmystyny ızdegende, Küdıktı adamdarǧa kün berer me?! On jylǧa jiyrma bır jan sottalypty, Jabylyp qataŋ, qatal türmelerge. On bırı bes jyl merzım arqalapty, Lagerde oryndauǧa bar talapty. Üş jylǧa jiyrma jetı adam ketıp, Türmede kün sanapty, ai sanapty. Jeteuın jer audaryp bes jyl uaqyt, Ketıptı elden jyraq betten basyp. Dariǧa-ai, aidalsaŋ da, öz elıŋde Jer basyp jüru degen netken baqyt! Būl jaidy kım ūǧady, kım ūqpaidy? Bıreuler jai änşeiın qyzyqtaidy. El üşın eŋıregen erler ısın Jürekpen tüsıngender ūmytpaidy. Būl – ötken zamannyŋ bır qiianaty, Eŋ sūmdyq qaralauǧa siiar aty. Tärkıleu, aşarşylyq qūrbandaryn, Eske alsa, sol – ūrpaqtyŋ ziiaraty!Äbubäkır Qairan
Ūqsas jaŋalyqtar
