Türkıtıldes memleketterdıŋ yntymaqtastyq keŋesınıŋ VIII Sammitı Ystanbūl qalasynyŋ oŋtüstık-şyǧysynda Märmär teŋızınde ornalasqan Demokratiia jäne bostandyq aralynda öttı. Alqaly jiynǧa Qazaqstan Prezidentınen basqa Äzerbaijan Prezidentı İlham Äliev, Qyrǧyzstan Prezidentı Sadyr Japarov, Türkiia Prezidentı Rejep Taiyp Erdoǧan jäne Özbekstan Prezidentı Şavkat Mirziioev qatysty. Sondai-aq Sammitke baqylauşy elderdıŋ basşylary Türıkmenstannyŋ Prezidentı Gurbanguly Berdımūhamedov pen Majarstannyŋ Premer-Ministrı Viktor Orban qatynasty dep habarlaidy "Adyrna" ūlttyq portaly "akorda.kz"-ke sılteme jasap.
Qazaqstan Prezidentı Türkıtıldes memleketterdıŋ basşylarymen Ystanbūl qalasynda jüzdeskenıne jäne Rejep Taiyp Erdoǧanǧa Anadoly jerınde körsetken qonaqjailyǧy üşın şynaiy rizaşylyǧyn bıldırdı.Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan, Äzerbaijan, Qyrǧyzstan, Özbekstan jäne Türıkmenstan halyqtaryn biylǧy el Täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧymen qūttyqtap, būnyŋ tarihi beles ekenın atap öttı.
– Bız osy kezeŋde ırgemızdı bekıtıp, eŋsemızdı tıktedık. Memleketterımızdıŋ arasyndaǧy dostyq qatynasty nyǧaita tüstık. Biyldyŋ özınde ekı ret bas qosyp, joǧary deŋgeide Sammit ötkızdık. Būl – myzǧymas bauyrlastyǧymyzdyŋ aiqyn körınısı. Qazaqta «Törteu tügel bolsa, töbedegı keledı» degen ūlaǧatty söz bar. Osy jerde jinalǧan elderdıŋ joǧary deŋgeidegı ökılderınıŋ nietı tüzu. Bız barlyq memleketterdı yntymaqtastyqqa şaqyramyz, sondyqtan bügıngı basqosu tamyry bır, tarihy ortaq elderdıŋ auyzbırşılıgın arttyra tüserı sözsız, – dedı Qazaqstan Prezidentı.
Memleket basşysy ekı jyldan berı atalǧan Keŋeske tiımdı töraǧalyq etıp kele jatqan Äzerbaijan basşylyǧyna alǧys bıldırdı. Sondai-aq olardyŋ Keŋes jūmysyn jandandyra tüsuge zor üles qosqanyn atap ötıp, älemdı jailaǧan ındetke qaramastan, türkı keŋıstıgınde bırqatar jaqsy jaŋalyq bolǧanyn aitty. Türkıtıldes memleketter pandemiiaǧa qarsy küreste küş bırıktıru üşın alǧaşqylardyŋ bırı bolyp tötenşe sammit ötkızdı, Türkıstan qalasy Türkı älemınıŋ ruhani astanasy atandy, sondai-aq Tauly Qarabaq mäselesı de Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ qararyna säikes oŋ şeşımın tapty. Endı Keŋestıŋ töraǧalyǧy Türkiia Respublikasyna ötedı.
– Anadoly elı būl mındettı abyroimen atqaryp, yntymaqtastyǧymyzdy odan ärı nyǧaita tüsedı dep senemın. Tūtas türkı jūrtyn tarihi tamyrlastyq pen ortaq müdde bırıktıredı. Bız bır-bırımızge ärdaiym tılektespız, syilastyǧymyz da erekşe. Bügıngı alqaly jiyn – osynyŋ aiqyn dälelı. Türkı keŋesınıŋ yqpaly men bedelı jyl ötken saiyn artyp keledı. Bızdıŋ qūrylymǧa halyqaralyq qauymdastyq edäuır qyzyǧuşylyq tanytuda. Türkı älemınıŋ geosaiasi äleuetın tiımdı paidalanu kerek. Būl bärımız üşın maŋyzdy, – dedı Qasym-Jomart Toqaev.Osy jiynnyŋ qorytyndysy boiynşa Türkı keŋesınıŋ üşınşı tarappen yntymaqtastyǧy turaly erejeler qabyldanbaq. Qazaqstan Prezidentı mūny uaqtyly jäne zaman talabyna sai äzırlengen qūjat dep sanaidy. Qasym-Jomart Toqaev Ūiymnyŋ jahandyq deŋgeide laiyqty ornyn alatynyna senım bıldırdı.
– Menıŋ pıkırım boiynşa ūiymymyz, eŋ aldymen, ekonomikalyq, gumanitarlyq jäne ekologiialyq yntymaqtastyqqa basa män bergenı jön. Ärıptesterım būl tūjyrymmen kelısedı dep oilaimyn. Bırlıgımız ärdaiym bekem bolsyn, – dedı Memleket basşysy.
Qazaqstan Prezidentı qazırgı kürdelı jaǧdaida syn-qaterlerdı eŋserıp, ornyqty damu üşın küş-jıger bırıktırudıŋ, jaŋa tehnologiialardy igeru salasynda yntymaqtastyq ornatudyŋ asa maŋyzdy mındet ekenın aitty. Qasym-Jomart Toqaev Ūiymǧa müşe memleketter jūmyla otyryp, bırlesıp äreket etuge tiıs bırneşe maŋyzdy baǧytty atady.
– Bız jaŋartylatyn quat közderın damyta beremız. Būl mındet «Jasyl ekonomikaǧa» köşu turaly tūjyrymdamada körınıs tapty. Josparlanǧan şaralar 2060 jylǧa qarai kömırtegıden aryluǧa jol aşady. Sondai-aq, aldaǧy on jylda parniktı gaz şyǧarudy 15 paiyzǧa azaituǧa mümkındık beredı. Osynyŋ aiasynda bız 2025 jylǧa deiın 500 myŋ gektar jerge 2 milliard tüp aǧaş otyrǧyzudy josparlaudamyz. Būǧan qosa qazır elımızdegı jaŋartylatyn quattyŋ ülesın 3 paiyzǧa jetkızdık. Ony 2030 jylǧa qarai 15 paiyzǧa deiın arttyramyz. Sol maqsatpen Nūr-Sūltan qalasynda «Jasyl tehnologiialar men investisiialyq jobalardyŋ halyqaralyq ortalyǧyn» aştyq, – dedı Qazaqstan Prezidentı.Qasym-Jomart Toqaev sutegı energetikasyn damytudy ekınşı maŋyzdy mäsele retınde atady. Prezident älemde ony «taza» otynnyŋ jaŋa türı dep sanaitynyn aita kelıp, Qazaqstanda jasyl sutegınıŋ önerkäsıptık klasterın qūruǧa mol mümkındık bar ekenın atap öttı. Oǧan elımızdıŋ ǧylymi äleuetı de, bılıktı mamandary da jetkılıktı.
– Osy oraida, elderımızdıŋ basty ǧylymi mekemelerın jūmyldyryp, Halyqaralyq konsorsium qūrudy ūsynamyn. Būl qūrylym sutegını öndıretın, ony saqtap, tasymaldaityn jaŋa tehnologiiany damytu üşın qajet. Mūnda ǧalymdarymyz bas qosyp, özara täjıribe almasuyna bolady, – dedı Qazaqstan Prezidentı.Būdan bölek Qasym-Jomart Toqaev jahandyq jylynu üderısı, su jäne azyq-tülık qauıpsızdıgı, transşekaralyq su resurstaryn tiımdı paidalanu sekıldı asa maŋyzdy mäselerdı bırlesıp şeşu qajettıgıne toqtaldy. Būl şekaralas jatqan elder üşın ortaq problema bolǧandyqtan Qazaqstannyŋ bırlesıp gidroqūrylymdar saluǧa daiyn ekenın jetkızdı. Memleket basşysy törtınşı mındet retınde jasyl tehnologiiaǧa qatysty ortaq jobalardy ıske asyru üşın jasyl kapital naryǧyn damytudyŋ maŋyzdy ekenıne toqtaldy.
– 10 jylda dünie jüzındegı jasyl obligasiialardyŋ kölemı 20 ese ösıp, 2 trillion dollarǧa jettı. Qazaqstan da tūraqty obligasiialar naryǧyn damytudy qolǧa aldy. Biyl onyŋ jalpy qūny 100 million dollardan asty. Būl jūmys «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǧy men Qazaqstan qor birjasynda jürgızılıp jatyr. Men osy ūiymdardyŋ mol täjıribesın jäne tiımdı qūraldaryn keŋınen paidalanuǧa şaqyramyn. Bız öŋırlık jasyl kapital naryǧyn damytuǧa müddelımız. Türkı elderınıŋ jasyl obligasiialaryn atalǧan qūrylymdarda ornalastyruǧa daiynbyz, – dedı Qasym-Jomart Toqaev.Qazaqstan Prezidentı ataǧan maŋyzdy mındetterdıŋ taǧy bırı – memleketterdegı qala halqy sanynyŋ artuy. Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ boljamy boiynşa 2050 jylǧa qarai jer betındegı qala halqynyŋ ülesı 68 paiyzǧa jetedı eken. Iаǧni, qalalyq jerde körsetıletın qyzmettıŋ sapasyn arttyru qajet.
– Jahandyq ındet mūndai qyzmettı qaşyqtan jürgızuge bolatynyn körsettı. Qazaqstanda aqyldy qala jüiesı engızılıp, bırqatar joba tabysty jüzege asyryluda. Sonyŋ arqasynda jol-kölık oqiǧalary men apat saldarynan bolatyn ölım-jıtım 60 paiyzǧa azaidy. Qoǧamdyq oryndarda jasalǧan qylmys sany 70 paiyzǧa kemıdı. Al, salyq tüsımı bırneşe ese artty. Qazaqstan Sifrlandyru jönındegı ūlttyq jobany qabyldady. Būl joba qalalardy basqaru ısıne ozyq tehnologiia engızudı közdeidı. Aqyldy qala jobalary aiasynda IT-kompaniialardyŋ yntymaqtastyǧyn küşeite tüsuımız kerek, – dedı Qazaqstan Prezidentı.
Sonymen qatar Memleket basşysy innovasiialar men startaptardy damytuǧa qolaily jaǧdai jasau qajet ekenın atap öttı.
– Sızderdı Türkı ūiymynyŋ zamanaui tehnoparkter ortalyǧyn qūru mäselesın zerdeleuge şaqyramyn. Sondai-aq kelesı jyly IT salasynda eŋbek etıp jürgen jastarymyzdyŋ arnaiy forumyn ötkızudı ūsynamyn. Ony «Astana Hub» halyqaralyq IT-startaptar tehnoparkınde ūiymdastyruǧa bolady. Qazır onda 560-tan astam kompaniia jūmys ıstep jatyr. Onyŋ 55-ı şeteldık kompaniia. Startaptar soŋǧy 2,5 jylda 375 million dollardan astam paida tapty. Sondai-aq 132 million dollarǧa juyq investisiia äkeldı. Jalpy, «Astana Hub» tehnoparkınde jeŋıldetılgen vizalyq rejim bar. Al, onda jūmys ısteitın kompaniialar salyqtan bosatylady, – dedı Qasym-Jomart Toqaev.Jiyn barysynda Qazaqstan Prezidentı qazaq halqy üşın asa maŋyzdy mäselege toqtaldy. Qiyn-qystau zamandarda qazaqqa qūşaǧyn jaiǧan türık halqyna alǧys aityp, osy eldıŋ memleket qairatkerı Adnan Menderestıŋ ruhyna taǧzym ettı.
– Men bügın taǧy bır öte maŋyzdy tarihi oqiǧa turaly atap ötkım keledı. Būl ötken ǧasyrdyŋ ortasynda taǧdyr tälkegımen tau asyp, tas basyp, aryp-aşyp Anadoly jerıne kelgen myŋdaǧan qazaq otbasyn öz bauyrym dep qūşaq jaiyp qarsy alǧan Adnan Menderes jönınde bolyp otyr. Ol ötken ǧasyrdyŋ eluınşı-alpysynşy jyldary, on jyl boiy Türkiia Respublikasynyŋ Premer-ministrı bolǧan körnektı memleket jäne qoǧam qairatkerı. Qazaqtardyŋ osynda ornyǧuyna, käsıp ıstep, tamyr jaiuyna köp jaǧdai jasaǧan bırden-bır tūlǧa bolǧany aqiqat. Osy maŋyzdy jiyn ötıp jatqan Demokratiia jäne bostandyq aralynyŋ da Adnan Menderestıŋ taǧdyryna tıkelei qatysy bar. Men Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı retınde qazaq halqynyŋ atynan Adnan Menderestıŋ ruhyna taǧzym etıp, qūşaǧy keŋ barşa türık halqyna şynaiy alǧysymdy aitamyn, – dedı Memleket basşysy.Söz soŋynda Qazaqstan Prezidentı osy basqosudyŋ maŋyzy airyqşa ekenın aita kelıp, Ūiymǧa müşe elder tatulyqtyŋ jaŋa kezeŋıne qadam basqanyn atap öttı. Qasym-Jomart Toqaev osynda qabyldanǧan asa maŋyzdy şeşımder men tyŋ bastamalar tūtas türkı älemınıŋ bauyrlastyǧyn nyǧaita tüsetınıne senım bıldırdı. Sammit qorytyndysy boiynşa tömendegı qūjattarǧa qol qoiyldy: 1. «Türkıtıldes memleketterdıŋ yntymaqtastyq keŋesınıŋ» atauyn «Türkı memleketterı ūiymy» atauyna özgertu turaly şeşım; 2. Türkı memleketterı ūiymynyŋ 8-şı Sammitınıŋ deklarasiiasy; 3. Türıkmenstanǧa Türkı memleketterı ūiymy janyndaǧy baiqauşy märtebesın beru turaly şeşım; 4. «Türkı älemınıŋ keleşegı-2040» turaly şeşım; 5. «Türkı älemınıŋ bırlıgıne qosqan ülesı üşın Alişer Navoi atyndaǧy halyqaralyq syilyq» turaly şeşım; 6. Türkı memleketterı ūiymy janyndaǧy Serıktes märtebesın qūru turaly şeşım; 7. Türkı memleketterı ūiymynyŋ Qūrmettı töraǧasynyŋ qūqyqtary turaly ereje jönındegı şeşım; 8. Türkı memleketterı ūiymy Bas hatşysynyŋ ökılettık merzımın ūzartu jäne Bas hatşynyŋ orynbasarlaryn taǧaiyndau; 9. Türkı memleketterı ūiymy Türkı investisiialyq qoryn qūrudy aiaqtau turaly şeşım; 10. Türkı memleketterı ūiymy janyndaǧy Baiqauşy märtebesı turaly ereje jönındegı şeşım; 11. Äzerbaijan Respublikasynyŋ Prezidentı Joǧary märtebelı İlham Älievtı Türkı älemınıŋ Joǧarǧy ordenımen marapattau jönındegı şeşım.
"Adyrna" ūlttyq portaly.
