Alaş qozǧalysynyŋ qairatkerı, aqyn, şeber audarmaşy, qazaq ädebietınıŋ jaryq jūldyzdarynyŋ bırı – Maǧjan Bekenūly Jūmabaevtyŋ biyl tuǧanyna 125 jyl tolady. Alǧaşqy sauatyn auyl moldasynan aşyp, bılımın Qyzyljar qalasyndaǧy medreseden jalǧastyrǧan Maǧjan 1910-1913 jyldary Ufa qalasynda «Ǧaliia» medresesınde bılım alady. 1912 jyly onyŋ alǧaşqy «Şolpan» atty öleŋder jinaǧy Qazan qalasynda basylady. 1913-1916 jyldary Ombydaǧy mūǧalımder seminariiasynda oqyǧan. Maǧjan Alaş ünıne ün qosyp, «Qazaq» gazetıne öleŋder jariialai bastaidy. Orynbordaǧy jalpyqazaq sezderıne qatysady. 1919-1923 jyldary «Bostandyq tuy» gazetı, «Şolpan», «Sana» jurnaldaryn da, «Aqjol» gazetınde qyzmet ıstep jürıp, Halyq aǧartu ısıne belsene aralasady. Osy kezeŋde ataqty «Batyr Baian» poemasyn jazyp, «Pedagogika» oqulyǧyn Orynbordaǧy Qazaqstannyŋ Memleket baspasynan 1922 jyly basyp şyǧarady.
Maǧjan Bekenūly 1923-1927 jyldary Türkıstan Respublikasynan arnaiy joldamamen Mäskeudegı joǧary ädebiet-körkemöner institutynda oqidy. Mäskeude jürgende Alaş kösemı Älihan bastaǧan aǧalarymen qarym-qatynasta bolady. Orys ädebietı men mädeniet qairetkerlerımen jete tanysyp, köpşılıgımen dostyq qarym-qatynasta bolady.
Būl kezde Mäskeudegı Alaş ziialylary «Künşyǧys baspasy» ainalasynda toptalǧan edı. Baspa turaly XX ǧasyrdyŋ 20 jyldary baspasözde aty jiı aitylatyn. Qazaqşa resmi aty - «KSRO hylyqtary kındık bapasynyŋ qazaq-qyrǧyz bölımı». Onyŋ tarihy 1922 jyldan bastalady. Osy jyly avtonomiialyq respublikalar men oblystar üşın kıtaptar jäne merzımdı basylymdar şyǧaratyn KSRO OAK Şyǧys baspasy negızınde aşyldy.
Halyq arasynda «Künşyǧys baspasy» dep atalyp ketken būl mekemege 1922-1928 jyldary Näzır Töreqūlov basşylyq jasǧan bolsa, baspada 1922-1927 jyldary Alaş kösemı Älihan Bökeihan da jūmys jasaǧan. 1923 jyly Mäskeuge kelgen Maǧjan da atalǧan baspaǧa jūmysqa tūrady. Öz şyǧarmaşylyǧymen qatar mekemenıŋ arnauly audarmasymen de ainalysady. Bız Maǧjannyŋ Mäskeudegı kezınde audarmasy men öz qalamynan tuǧan şyǧarmalarǧa arnauly toqtala ketkendı jön kördık.
«Kürkıreu, naizaǧai, elektr» degen kıtapşasynyŋ alǧy sözın basqarma arqyly jazǧan Qyr balasy (Älihan Bökeihan) kıtaptyŋ jazylu täsılı men mazmūnyna toqtalady. Basqarmadan: «Bız būdan būryn orys kıtabyn qazaqşalap audaryp keldık. Endı osy kıtapşa men bılım betı men qazaqşa kıtaptıŋ özın jazatyn jolǧa tüstık. Haleldıŋ «Januarlary», Eldestıŋ «Fizikasy» bolmasa, bılım betınde būdan būryn qazaqtyŋ öz kıtaby joq ta şyǧar» - dep, atalǧan kıtaptyŋ qazaq oqulyqtarynyŋ alǧaşqylary ekenın atap ötedı.
Audarma kıtaptyŋ mänın qazaqi tüsınıkpen oqyrman qauymǧa jetkıze bılgen audarmaşynyŋ şeberlıgı turaly bylai deidı: «Orys kıtabyn qazaq tılıne audarǧanda erıksız soǧan erıp ketıp, qazaqqa tüsınıksız dälelderdı qoldanyp kıtapty qiyndatyp kelemız. Endı bızdıŋ bılımge, qalamǧa jüirık jıgıtter osy Maǧjan jolyna tüsse, el aǧartu ısı sättı bolar edı».
Kıtaptyŋ mazmūny men maqsaty turaly: «Būl kıtapta bılım betı Taldyköldegı auyldarda jiylǧan aqsaqaldar, mūǧalımder, oqudaǧy balalarǧa sabaq esebınde aitylǧan bolyp jazylǧan. Būl sabaqty bergen jıgıt özıne sūraǧanǧa jauap ta berıp otyrǧan. El aldynda täjıribemen aitqanyn däleldegen. Sabaq kei kezde aitysqa ainalǧan» dep tüiındeidı.
Maǧjannyŋ osy nūsqasy da bılım betınen qazaq tılınde kıtap jazatyn jıgıtterdıŋ qoldanatyn joly.
Soŋynda elektr taqyryby turaly, fizika turaly tereŋ bılgısı keletın oqyrman qauymǧa bylai dep keŋes beredı: «Būl kıtapta elektr qysqaşa jazylǧan. Kıtaptyŋ ızdegenı elektr turaly älıppeden sabaq bergen. Elektrmen tereŋ boilap tanysam degen oqudaǧy ınıler, mekteptegı mūǧalımder Eldestıŋ «Fizikasyn» alyp oqyǧan oŋ» - dep sözın qorytyndylai kelıp, soŋynda «Qyr balasy» degen qoltaŋbasymen alǧy sözdı aiaqtaidy.
Mäskeude jürgende Maǧjannyŋ orys ädebietı men mädenietı turaly ızdenısı tereŋdei tüskenı belgılı. Sonyŋ bır dälelı retınde M. Gorkiidıŋ şyǧarmalaryn qazaqşaǧa audaruy edı. 1924 jyly basylǧan «Sūŋqar jyry» audarmasy Maǧjannyŋ M. Gorkiiden audarǧan besınşı eŋbegı edı. Olar: «Sūŋqar jyry», «Jūrtyn süigen jürek», «Ana», «Temırdı jūmsatqan ana», «Han men ūly». Al audarma turaly: «Ömırı jaumen alysyp, qan jūtyp jaraly bolǧan sūŋqar – töŋkerısşılder, jylan – jabaiy toǧyşarlar. «Örmeleu üşın tuǧan jan ūşa almaq emes». Sondyqtan aqyn «Erlerdıŋ közsızdıgın, essızdıgın jarlaidy» dep jazady. Maksim sanaşyl, daraşyl, romantik aqyn.
Işı batpaq, qaraŋǧy, qalyŋ ormanǧa jau qamap, qyryluǧa ainalǧan eldı bastaǧan batyr qaterden elın qūtqarmaq bolady. Bıraq jolda köp qiynşylyq, azap şegıp, el batpaqqa batyp öle beredı. Qinalǧan el doldanyp, basşy erge tap berıp, öltırmek bolady.
Qaraŋǧyda jol tabylmaidy, adasady. Sonda batyr jüregın suyryp alyp, kötergende kündei jarqyrap, nūr şaşady; elın betı aşyqqa şyǧaryp, ajaldan qūtqarady da, batyr öledı. Būl - « Jūrtyn süigen jürek» edı...
«Audarma ūǧymdy, sūlu jazylǧan. Tılınde kemdık joq». «Termeden» / 81 bet/
Maǧjan Jūmabaevtyŋ basqarma tarapynan audarǧan keibır audarmalary halyq şaruaşylyǧy men partiia sezderı men qaulylary turaly edı. 1925 jyly Mäskeuden Maǧjannyŋ taǧy bır audarmasy «Keŋes respublikalary odaǧyndaǧy mūǧalımderdıŋ I tobynyŋ qaulylary» kıtapşasy 1000 danamen basylyp şyǧady. Būl qaulylar arasynda «Künşyǧys baspasy» basqarma töraǧasy Näzır Töreqūlovtyŋ baiandamasy da bar bolatyn.
Halyq şaruaşylyǧy tūrmysyn qalai jaqsartu maqsatynda audarylyp basylǧan eŋbekterı de az emes. Solardyŋ bırı – «Qaryz serıktıgı, onyŋ qara şaruaǧa paidasy». Konukovtyŋ kıtabyn audaryp 1925 jyly Mäskeuden basyp şyǧarǧan. «Būl kıtapta el şaruaşylyǧynyŋ mūŋ-mūqtajy, qara şaruanyŋ mädeniet jüzınde meşeulıgı, şaruaşylyqty köteru men körkeitu üşın qaryz serıktestıgınıŋ paidasy baiandalǧan. Bırneşe memlekettık egın şyǧymy salystyrylǧan. Sonda Belgiia, Germaniia, Avstriianıkınen Resei egını anaǧūrlym tömen ekendıgı qazaq oquşylaryna körınıp tūr. Al qazaq, orys şaruasyn özınen qandai artyq köredı. Būdan keiın är memlekettıŋ mal şaruaşylyǧyn salystyrady. Būdan düniejüzınde Daniia degen memleket bar ekendıgı, onyŋ bır siyry jylyna 350 şelektei süt beretını, 250 şelekten kem bermeitın körınedı. Daniianyŋ bır siyry bızdıŋ 4-5 siyrymyzǧa barabar» - dep sipattai kele, jaŋaşa reformalar kerek ekenın atap ötedı. Kıtapşany qazaqşaǧa audaruşy jüirık jazuşylarymyzdyŋ bırı – degen baǧa beredı.
Tömende Maǧjan Jūmabaevtıŋ Mäskeudegı kezınde audarmasy men öz qalamynan tuǧan şyǧarmalarynyŋ tızımderın ūsynamyz.
Maǧjan Jūmabaevtyŋ Mäskeuden basylyp şyqqan kıtaptarynyŋ tızımderı:
- Fevraldan oktiabrge bet alu [Mätın] : 2-bölım / Lenin V., - Mäskeu : Keŋes Odaǧyndaǧy Elderdıŋ Kındık baspasy, 1927 jyl . - 134 b. - 6000 dana. Audarǧan: Maǧjan
- Kürkıreu, naizaǧai, elektr [Mätın] / - Mäskeu : Keŋes odaǧyndaǧy elderdıŋ Kındık baspasy, 1927 . - 70 b. - Arab grafikasy. - 4000 dana . Jazuşy: Maǧjan
- «Kürkıreu, naizaǧai, elektr». Kremenskii men Lonkovichtyŋ kıtapşalary boiynşa jazǧan Maǧjan. Mäskeu. 1927 jyl. 70 bet. Baǧasy 40 tiyn.
- Maǧjan. «Sauatty bol». (Eresekterdıŋ sauatty boluyna qolǧabys qylatyn kıtap). Mäskeu. 1926 jyl. 63 bet.
- Sauatty bol! tüzetılıp, jaŋǧyrtylyp 4- basyluy / Jūmabaiūly Maǧjan, - Mäskeu : Keŋester odaǧyndaǧy elderdıŋ Kındık baspasy, 1928 jyl . - 96 b. - Arab grafikasy - 36 000 dana .
- Bolşevik balasy : bala äŋgımesı / Dorohov Pavel, - Mäskeu : Keŋester odaǧyndaǧy elderdıŋ Kındık baspasy, 1927 jyl. - 40 b. - Arab grafikasy. - 4 000 dana . Audarǧan: Jäjeke
- Tört äŋgıme / İvanov Vsevolod, - Mäskeu : Keŋester odaǧyndaǧy elderdıŋ Kındık baspasy, 1927 jyl . - 64 b. - Arab grafikasy. - 5000 dana . Audarǧan: Maǧjan
- Sūŋqar jyry / Gorkii,; aud. M. Jūmabaev - Mäskeu : SSSR halyqtarynyŋ Kındık baspasy, 1924 jyl. - 45 b. - Arab grafikasy. - 4 000 dana . : 25 t.
- Jaŋbyr degenımız ne? / Audarǧan: Maǧjan - Mäskeu : Keŋes daǧyndaǧy elderdıŋ Kındık baspasy, 1926 . - 16 b. - Arab grafikasy. - 5000 dana .
- 1905 jyl / Lenin V.İ. Maqalalardy sailaǧan: Bekturov; Audarǧan: Maǧjan (Jūmabaev); eskertulerdı jazǧan: Näjıp - M. : Keŋester odaǧyndaǧy elderdıŋ Kındık baspasy, 1926 . - 280 b.– (Lenin kıtaphanasy. 2-seriia 2-kıtap - Arab grafikasy. - 5000 dana.
- Keŋes respublikalary odaǧyndaǧy mūǧalımderdıŋ I tobynyŋ qaulylary / ; aud. Maǧjan - M. : Halyq aǧartu qairatkerlerınıŋ baspasy, 1925 . - 48 b. - Arab grafikasy. - 1000 dana .
- Eŋbekşı qara şaruanyŋ artelderı men kommunalary / Koniuhov,; aud. Maǧjan Jūmabaiūly - M. : Sovet odaǧyndaǧy elderdıŋ Kındık baspasy, 1925 . - 72 b. - Arab grafikasy - 4 000 dana .
- Qaryz serıktıgı, onyŋ qara şaruaǧa paidasy / Konukov, - M., 1925 jyl.: 24 tenge
- Mai meiramy / İosif, - M. : Keŋes Odaǧyndaǧy elderdıŋ Kındık baspasy, 1927 jyl . - 60 b. - Arab grafikasy. - 5000 dana .
- Qara şarua turaly / Lenin V.İ., - M. : Keŋester odaǧyndaǧy elderdıŋ Kındık baspasy, 1927 jyl . - 131 b. - Arab grafikasy. - 8000 dana .
- J. P. Karrevin. «Dünienıŋ tarih, şarua jaǧarafiiasy». Audaruşy: Jūmabaiūly. Mäskeu. 1927 jyl. 164 bet. Baǧasy 1 som 20 tiyn.
- Gorov. «Marks ben Lenin». Audaruşy: Maǧjan. Mäskeu. 1926 jyl. 76 bet. Baǧasy 45 tiyn.
- K. Reklin. «XV partiia konferensiiasy ne dedı». Audaruşy: M. Bekenūly. Mäskeu. 1927 jyl. 68 bet. Baǧasy 30 tiyn.
- Vereşagin. «Bızdı kım bilep otyr». Audarǧan: M. Mäskeu. 1927 jyl. 58 bet. Baǧasy 30 tiyn.
- G. Vereşagin. «SSSR» (Sosialşyl Keŋes Respublikalarynyŋ Odaǧy). Audaruşy: Maǧjan. Mäskeu. 1926 jyl. 72 bet. Baǧasy 35 tiyn.
Myrzaǧali Abai,
Almaty qalasyndaǧy №148 mektep-gimnaziianyŋ oquşysy
Abai.kz
