Keŋes odaǧynyŋ quaty men däurenı asqaqtap tūrǧan kezde elımızdıŋ täuelsızdıgı üşın küresıp, bır emes, üş märte temır tordyŋ arǧy jaǧyna qamalǧan adamdy keiıngı jastar bıle me eken?
«Qazaqstan Keŋes odaǧynyŋ qūramynan şyǧyp, bölek el boluy tiıs» dep alǧaş ūran kötergen tūlǧany şe? Jeltoqsan oqiǧasy kezınde «drujinnik» belgısın taǧynyp alyp, jastarǧa jol körsetıp, topalaŋ kezınde köterılıstıŋ belsendı ūiymdastyruşylardyŋ bırıne ainalyp, japa şekkenderdı qūtqaruǧa ūmtylǧan, qamalǧan adamdardy bosatuǧa sol kezdegı bilıktı mäjbür etpek bolǧan azamatty şe?
Mūnyŋ bärı – bır ǧana kısı. Būl aŋyz adamdyŋ esımı – Hasen Qoja-Ahmet. Qoǧam qairatkerı, kompozitor, Qazaqstannyŋ jazuşylar odaǧynyŋ müşesı, bır sözben aitqanda, segız qyrly, bır syrly jan.
Alǧaş ret äskeri türmege ne üşın jabyldy?
«Keŋes odaǧynyŋ tūsynda halyqtar tatu tättı tūrdy» degen sözdı jiı estimız. Bıraq būl şyndyqqa mülde janaspaidy. Olai boluy mümkın de emes. Bır ǧana ädıletsızdık Hasen Qoja-Ahmettıŋ küres jolyna tüsıne türtkı boldy, desek qatelespeimız.
Ol kezde jas jıgıt Hasennıŋ Baiqoŋyrda äskeri boryşyn Baiqoŋyrda ötep jürgen kezı edı. Qūrylys batalony.
«Sol jerde maǧan ekı-üş synypty äreŋ bıtırgen, Mäskeu töŋıregındegı ormandarynan, derevnialardan şyqqan äperbaqan soldattar älımjettık jasamaq boldy. «Kalbit», «chernozadyi», «aziiat» dep keleke ete bastady», - dep äskerdegı ädıletsızdıktı esıne tüsırıp.
Bır künı ofiserler şaqyryp, nege özgelermen syiyspai jürgenın sūraidy. Män-jaiǧa köz jetkızgen soŋ, Keŋes äskerınde ūltaralyq mäselenı jasyrudy közdep, Hasen Qoja-Ahmettı ekı jyl äskeri abaqtyǧa jappaq bolǧan.
«Jazyqsyzdan jazyqsyz türmede otyruym kerek pe? Menı «türkısıŋ», «aziiatsyŋ» dep balaǧattaǧany, kemsıtkenı üşın türmede nege men otyruym kerek? Ol jerden tırı şyǧamyn ba, joq pa?» – dep ūzaq oilanyp, aqyry bır toqtamǧa keledı.
Mūndai ädıletsızdıkke tözbei, Almatyǧa baryp, basşylyqqa aryzdanuǧa bel buady. Basqa salǧandy sosyn köre jatady.
1970 aqpan aiynyŋ 13 künı abaqtyǧa jabylaiyn dep tūrǧan jerınen, qaşyp şyǧyp, äupırımdep Almatyǧa jetedı.
Bauyrjan Momyşūly qalai qūtqaryp qaldy?
Almatyǧa jetken soŋ, qazaqtyŋ batyry Bauyrjan Momyşūlyna jazyqsyz ıstı bolǧanyn aitudy ūiǧarady. Raşid degen bala küngı dosy onyŋ adresın tauyp beredı. Bauyrjan Momyşūly sol kezde qazırgı Tölebi men Bögenbai batyr köşelerınıŋ ortasyndaǧy Nazarbaev köşesındegı sary üilerdıŋ bırınde tūrady eken.
«Qas qaraiyp ketken kez edı, esıgın qaqtym. Äielı şyǧyp, demalyp jatqanyn aitty.
Arǧy jaǧanyn:
– Kım ei? Kırsın! - degen zor dauys şyqty. Kırdım. Bölmenıŋ ortasynda döŋgelek üstel tūr. Būryşta pianina, kreslodan basqa eşteŋe joq. Bauyrjan Momyşūly mūrty edıreiıp kresloda otyr. Azdap qyzyp alǧan tärızdı.
– Otyr! Ne şarua?
– Chaikovskiide oqyp jür edım. Äskerge alyp kettı.
Basynda tüsınbei qaldy.
– Muzykalyq oquǧa tüskıŋ kelıp jür me? – dep sūrady.
– Joq, äskerden qaşyp kelıp otyrmyn.
– Ä, dezertirmın deseŋşı.
– Qaşu nietım joq. Jaǧdaidy basşylarǧa aitqym keldı.
Äŋgımemdı bastan aiaq tyŋdaǧan soŋ:
– Äi, balam, jaǧdaiyn qiyn. Men pensiiadaǧy adammyn. Qolymnan ne keledı deisıŋ? Men saǧan general-maior Baikenovke hat jazyp bereiın, – dedı.
Üiınde jürgen qyzdy şaqyryp, döŋgelek üsteldegı mäşinkasymen hat jazǧyzdy.
– Myna hatty al da, bar! Kömektesuı kerek saǧan, - dedı».
Jyndyhana tūtqyny
Hatty alyp, Taldyqorǧan oblysy, Aqsu audanyna – auylyna barady. Ondaǧy oiy – qamalardyŋ aldynda tuystarymdy bır körıp, qoştasyp qalu.
Tuystarynyŋ bırı hatty alyp, Almatyǧa kelıp, Ortalyq Aziialyq äskeri okrugtıŋ komendaturasyna barǧan.
«Kelsın, ızdep jatyrmyz deptı. Bardym. Qamady. Tergeu bastaldy. Tergeu 18 künge sozyldy. Olar menı sottai almady. Bır ai qaşyp jürgen joqpyn. Qaita äskerge jıbereiın dese, mäsele jaŋaǧydai. Ūltşyldyq körınıp qaldy. Olar menen qūtylǧysy keldı», – deidı keiıpkerımız.
Tergeuşıler Baiqoŋyrǧa baryp tergese, ofiserler bar jaitty tolyq moiyndapty.
«Sottaityn bolsa, sovet äskerınde ūltyna qarai kemsıtuşılık bar degen söz şyǧady. Menen qūtylǧysy kelıp, aqyry menı jyndyhanaǧa tyqty. Bır jarym ai sonda boldym. Neşe türlı därısın saldy. Qauıptı aurularǧa salatyn därısın de ektı. 45 künnen keiın tergeuşı kelıp alyp kettı. Komissiia qarady. Menı äsker qataryna jaramsyz dep bosatty», – deidı Qasen Qoja-Ahmet.
Qyrküiek aiynda oquyn qaita jalǧastyrǧan.
Küres joly qalai bastaldy?
Äskerde bırge bolǧan, jaramsyz bolyp qaitqan bır jıgıtpen söilesken. Ol qylmys jasaǧan adamdardyŋ jazaǧa tartylmaq tügılı, qyzmetı ösıp jatqanyn aitqan. Sonda: «Sovet ökımetınıŋ türı mynau eken! Eşqandai zaŋ joq eken! Menıŋ ūlttyq namysyma tidı. Būlardan qūtylmasa, bolmaidy eken» degen ūiǧarymǧa kelıptı. Būl 1970 jyly edı.
Sodan «Oian qazaq! Oian elım!» dep ündeu jaza bastaǧan. «Bır ūltqa tabyndyru, orystandyru saiasaty toqtatylsyn! Qazaqstandaǧy oqu mekemelerı qazaqşa bılım bersın!» «Qazaqstanǧa basqa respublikalardan halyqty äkep, qonystandyru toqtatylsyn!» dep mäsele köteredı.
Ötkır maqalalaryn köbeitıp, qalaǧa äkep, qazaq jastaryna tarata bastaidy.
«Mūnai, et, basqa da tauarlar özımızden artylmaiynşa, eşqaida şyǧarylmasyn. Ol kezde bızdıŋ dükenderde araq pen sabynnan basqa eşteŋe joq bolatyn. Audan ortalyqtarynda da sol. Ettı Almatyǧa kelıp alatynbyz», - deidı Hasen Qoja-Ahmet.
Konstitusiia boiynşa, KSRO qūramynan respublikalardyŋ şyǧu qūqyǧy bar ekenın ūmytpauǧa şaqyrady. «Jas qazaq» ūiymyn qūruǧa ügıtteu jūmystaryna kırısedı.
«1977 jyly 20 maqala-ündeu jazyppyn. Odaq pen otardyŋ aiyrmaşylyǧyn Marks pen Leninnıŋ sözderımen salystyryp jazdym. Öz kösemderınıŋ sözderı özderıne keltırdım:
«Marks pen Leninnıŋ aitqany mynau, al senderdıŋ ıstep jatqandaryŋ mynau, būl qalai? Kommunister dep jürgender – Marksşıl de, Leninşıl de emes, mänsapqorlar. Leninnıŋ kıtaptarynyŋ betın de aşyp qaramaǧan. Būlardyŋ maqsaty – basqa halyqtardy assimiliasiialap, tübınde joq qylu» dep jazdym.
Sol kezde Qazaqstannyŋ Reseige «öz erkımen» qosylǧanynyŋ 250 jyldyǧyn toilamaq bolyp jatqan edı. Men eşqandai öz erkımen qosyludyŋ bolmaǧanyn aşyq körsettım.
«Äbılqaiyr hatqa qol qoimai tūryp, Resei imperiiasy basyp kırıp, krepost salyp, zeŋbırekterın qazaq dalasyna qaratyp qoiǧan. Düniejüzılık jandarm boluǧa ūmtylǧan», – dep şyndyqty aittym. Basqa aimaqtardy qalai basyp alǧanyn, Kavkaz ben Ortalyq Aziia halyqtaryn qalai qyrǧanyn körsettım. Kamchatka men Amurdaǧy halyqtarǧa qandai näubet kelgenın de jazdym.
1975 jyly «Ūlt mäselesınıŋ tarihi şeşımı» degen maqalam dümpu tudyrdy. «Ülken imperiialar tübı ydyraidy. Tarihtaǧy barlyq imperiialardyŋ kebın KSRO-da kiedı. Qūramyndaǧy Qazaqstan, Ukraina jäne Gruziia sekıldı elder täuelsız el bolady» degen oidy aittym. Maşinkamen terıp, köbeitıp, joǧary oqu oryndaryna jäne dostaryma tarattym», - dep esıne alady Hasen Qoja-Ahmet.
KGB dissidenttı qalai ūstady?
1977 jyl. Almatynyŋ joǧary oqu oryndarynyŋ aldynda kelıp ūdaiy ügıt-nasihat jasaityn, közıne qara közıldırık taqqan adam KGB-nyŋ nazaryna audarmauy mümkın emes. Äsırese, Keŋes Odaǧyn äşkereleitın, sol kezdegı qoǧamdyq qūrylysqa qarsy ündeu-maqalalar taratyp jürse. Bıraq onyŋ qarajaiau bıreu emes, bıldei bır qyzmetı bar – Esık qalasynyŋ muzyka mektebınıŋ direktory ekenın eşkım oilamaǧan da edı.
«Zovet institutyna tünde kelıp, bır studentke ündeu paraqşalardy qolyna ūstatyp, dostaryna tartudy tapsyrdym. Tuysymnyŋ üiıne baraiyn dep, özım aialdamada tūrǧanymda, üş jıgıt kelıp, portfelıme jarmasty. Qalǧany bas salyp, qolymdy qaiyrdy. Ūzyny – studsovettıŋ basşysy eken. KGB menı ūstap bergenı üşın magnitofon syilapty.
Menı ūstap bergen taǧy bır studenttıŋ bırı – bıraz jyl Ūzynaǧaştyŋ, qazır Fabrichnyidyŋ äkımı eken dep estıdım. Üşınşısın bılmedım. Öitkenı, sotqa kelmedı.
Keiın bıldım, studentterdıŋ keibırı KGB-nyŋ agentterı bolyp şyqty. KGB-nyŋ qara volgasyna otyrǧyzyp, sūr üige äkeldı.
– Halqymnyŋ täuelsızdıgı üşın sendermen kürestım. Ūstaldym. Endı ne ısteisıŋder öz erıkterıŋ. Aty-jönımdı aitpaimyn, – dep qasarystym.
Partfelımdı aşyp qarady. Şopen turaly jazylǧan kıtap şyqty. Onda Hasen Qoja-Ahmettıŋ jeke kıtaphanasynan dep jazylyp tūr. Sosyn pıkırles dosyma jazǧan hatym şyqty. Ony joldap ülgermegen edım. Onda adresım jazylǧan. Olar menıŋ kım ekenımdı bılıp qoidy. Tüngı üşke deiın tergedı» Baiaǧy Baitūrsynovtar men Seifullinder jatqan ışkı türmege aparyp qamady».
Qazaq ofiserı ne üşın kömektestı?
Bes sausaq bırdei emes. Atynan at ürketın KGB-da da laiyqty ofiserler bolǧan körınedı. Sonyŋ bırı – Hasen Qojahmettıŋ jeŋıl jazaǧa kesıluıne mūryndyq bolǧan. Jany aşyǧany ma, älde, qaisarlyǧy täntı etkenı me? Ol jaǧy älı de jūmbaq. Ärı qarai keiıpkerımız sözın bylai jalǧady:
«Işkı türmede segız ai jattym.
– «Jas qazaqta» neşe adam bar? – deidı tergeuşı.
– Bärın jalǧyz özım jazdym.
Üidegı Lenin men Markstyŋ şyǧarmalarynyŋ tomdary üide tūrǧanyn, mätınderdıŋ astyn syzǧanymdy aityp, ündeulerdı özım jazǧanymdy däleldedım. Olar muzykanttyŋ qolynan mūndai jazu keledı dep senıŋkıremegen edı. «Mamandyǧyŋyz säikes kelmeidı. Sızge kemınde tarih ǧylymynyŋ doktory kömektesken. Tarihty mūnşa tereŋ bıluıŋız mümkın emes» deitın tergeuşıler.
Mūqanov degen tergeuşı aqsaqal «nege öittıŋ?» dep bastaidy.
– Öitpesem, qazaq joq bolaiyn dep tūr.
– Neŋ bar edı? Bärımız de şydap jürmız ǧoi. Öi, sende. Byltyr ölgen äkeŋdı biyl joqtap... – dep arasynda ūrsyp qoiady.
Pıkırlerımdı aşyq aityp edım:
– Sen ömır boiy türmeden şyqpaityn balasyŋ ǧoi, – dep küledı.
Menıŋ tüsındırmemdı jūmsartyp, protokoldardyŋ tıgısın jatqyzyp qoidy. Menı qorǧap qaldy. Maǧan «Keŋes Odaǧyna qarsy ügıt-nasihat, astyrtyn ūiym qūru» aiyby taǧyldy. Ol boiynşa jetı jylǧa sottaluym kerek edı. Menı dissidenttık babqa ılıktırdı. «Keŋestık qoǧamdyq qūrylymdy dattaityn jalǧan oilardy taratty» degen bapqa auystyrǧan. Ol bab boiynşa üş jylǧa deiın sottaidy.
Ol kısı soǧys aiaqtalǧan jyldary Baltyq jaǧalauy elderı ūltşyldarynyŋ ısımen ainalysypty.
– Keŋes ükımetıne qarsy soǧysqan «orman bauyrlary» legiondaryn tergep edım. «Osyndai adamdar bızdıŋ qazaqtan şyǧar ma eken?» dep oilauşy edım. Endı, mıne, körıp otyrmyn senı, – degenı bar bırde.
Tergeuge elu aldy adamdy şaqyrypty. Işınde Şämşı Qaldaiaqov ta bar. Mūrat Äuezovke tiıspeptı. Ol kezde änderım respublikaǧa tarai bastaǧan kez. Şyǧarmaşylyq ziialylarmen aralasa bastaǧanmyn. Tūmanbai aǧa alǧaşqy mätın jazyp bergen edı. Qinalyp jürgen kezınde Şämşımen de aralastym. Mūrat Äuezovpen ūiym jaily söilesıp jürgenmın.
1979 jyly ekı jyl türme otyryp, merzımımdı bıtırıp, bostandyqqa şyqtym».
Jeltoqsan: Hasennıŋ üşınşı ret sottaluy
Hasen Qoja-Ahmet Jeltoqsan oqiǧasyna deiın ūstazdyq qyzmetke, şyǧarmaşylyqqa den qoiady. 1985 jyly küi tabaǧy şyǧyp, düŋgırşıkterde satylyp jatty. Qazaqstan arnasynda jürgızetın 45 minuttyq habary da boldy. Ötkır ideialaryn satira arqyly aituǧa ūmtyldy. Osy aralyqta seksenge juyq satira jazypty.
1986 jyl. Jeltoqsan köterılısı būrq ettı.
«Taŋerteŋ jūmysqa kelsem, bır top adam alaŋǧa jinalypty. Būlar ne ǧyp jür dep sūrasam, jūrt «Kolbinnıŋ taǧaiyndaluyna qarsy şyqty» deidı.
«Oipyrmai, qazaq şynymen de oiandy ma?» - dep quandym. Bıraq anyq qanyǧyna közımdı jetkızgım keldı. Alaŋǧa ärıptesterımmen bırge bardym. 17 jeltoqsan. Mınber bos. «Är halyqqa öz kösemı!», «Ūlt saiasaty būrmalanbasyn!» degen talaptar jazylypty», – esıne tüsıredı kompozitor.
Hasen Qoja-Ahmet sekıldı qairatkerdıŋ halyq tūiaq serpıgen tūsta qol qusyryp qarap otyruy mümkın de emes edı. Narazylyq aksiialarynyŋ belsendı ūiymdastyruşylarynyŋ bırıne ainalady. «Drujinniktıŋ» belgısın ädeiı taǧyp alyp, alaŋǧa aǧylǧan jastarǧa milisiia kordondarynan ainalyp ötudıŋ joldaryn körsetedı. Taiaq jegen qyzdardy qūtqaryp, milisiiamen alysady. Qamalǧan jastardy türmeden şyǧaru turaly talap qoiuǧa şaqyrady.
Mūndai äreket KGB-nyŋ qyraǧy nazarynan tys qalsyn ba, aqyry tört jylǧa sottaidy. Bıraq ekı jyl ekı aiyn türmede ötkızgen soŋ, merzımın qysqartyp bosatyp jıbergen.
«Keiın 2008 jyly esıme tüstı. Ana tūrǧandardyŋ ışınde jastar joq edı. Transparant ūstap tūrǧandar – 45-50 degı adamdar edı. Ol kezde kompartiia men komsomoldan basqa qoǧamdyq ūiym joq. Sonda, «ükımettıŋ özı ūiymdastyrmasa, kım ūiymdastyrdy?» degen oi keldı. Jeltoqsan oqiǧasyn zerttei kele, osyǧan anyq közım jettı.
«Metel» operasiiasyn synaqtan ötkızu üşın Mäskeu synaq ötkızbek bolǧan. Alǧaşqy topty sol kezdegı bilıktıŋ özı şyǧarǧan. «Qaita qūru kezınde halyq şeruge şyqsa, ne ısteimız? Būryn atatyn edık, endı qalai basamyz?» dep baiqap körmek bolǧan. Iаǧni, alǧaş alaŋǧa şyqqan ekı jüz adamdy özderı ūiymdastyrǧan. Öitkenı, mūny ūiymdastyru, transparanttar jasau mümkın emes. Jastardyŋ arasynda KGB agentterı köp. Bırden habar beruşı edı. Bıraq Keŋes bilıgı aşynyp jürgen qazaq alaŋǧa lap qoiady dep oilamaǧan edı», - dep tūjyrymdaidy Hasen Qoja-Ahmet.
Şadiiar JARQYMBEKOV,
“Adyrna” ūlttyq portaly
