Вакциналар жасау, жасанды интеллектті дамыту, экзопланеталарды ашу, зағиптардың көру тәсілдерін ойлап табу сияқты жаңалықтардың барлығы соңғы жылдардағы ғылым мен технологияның ең үздік өнімі болып табылады. Әлемдік ғылыми қызмет осы уақытқа дейін бұрын-соңды болмаған елеулі оқиғаларды бастан кешуде. Ал Қазақстан әлемдік оқиғалардың алдыңғы қатарында болуға ұмтылуда.
Білім мен ғылыми білімнің құндылығы қазақстандық қоғамда басымдық болып табылады. Алынған мәліметтерге сәйкес, азаматтардың білім деңгейі өсуде. Мәселен, 2010 жылы Қазақстанда жұмыс істеуге қабілетті халықтың 42%-ы орта деңгейде, қалған 40%-ының жоғары білімі бар екені анықталған еді. Интеллекттің өсуімен қатар ғылым саласында жұмыс істейтін қазақстандықтардың саны артқанын аңғаруға болады. Оған дәлел, 2000 жылдардың басындағы ғылыми қызметкерлер саны 15 мыңға жетпесе, 2022 жылы бұл көрсеткіш 22,5 мың адамға дейін өсті. Айта кету керек, сандық көрсеткіштер емес, сапалық көрсеткіштердің де маңызы артып келеді. Осылайша ғылыми дәрежесі барлардың саны артып, ғылыми құрылым да дами түсті. Бүгін де 8%-ды ғылым докторлары, 11%-ды PhD философия докторлары және 18%-ды ғылым кандидаттары құрайды.
Бір қызығы, ғылым қызметкерлерінің гендерлік өкілдігі де өзгеріске ұшырауда. Көптеген әйелдер академиялық біліктілікті иеленіп, қаншама уақыт бойы ерлердің құзыретінде болған ғылыми салада белсенді жұмыс істейді. ЮНЕСКО-ның мәліметтеріне сүйенсек, әйелдер бүкіл әлемдегі ғылыми қызметкерлердің шамамен 30%-ға жуығын құрайды. Прогресс, әсіресе, әйелдер әлемдік жұмыс күшінің 49%-ын құрайтын медициналық-биологиялық өнеркәсіп сияқты кейбір кіші секторларда байқалады.
Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы қыркүйек айының соңында 2023 жылға арналған Жаһандық инновациялық индексті (ҒЗИ) жариялады. Онда 80-нен астам көрсеткішті қамтитын 7 компонент бойынша 132 ел бағаланды. Қазақстан 2022 жылы 83-ші орыннан 2023 жылы 81-ші орынға көтеріліп, рейтингтегі өз позициясын бір жыл ішінде жақсартты.
Қазақстанның ең озық тұстарын ҒЗИ сарапшылары атап өтті:
- Мемлекеттік онлайн-сервистер,
- азаматтарды электрондық үкімет қызметіне тарту индексі,
- орта білім берудегі оқушылар мен мұғалімдердің арақатынасы,
- ғылыми дәрежесі бар жұмыс істейтін әйелдер,
- жоғары біліммен қамту,
- жоғары технологиялар экспорты және басқалар.
Бір жыл ішінде Қазақстан АКТ дамуын тікелей немесе жанама сипаттайтын 10 индикатор бойынша өз позициясын жақсартты: АКТ-ға қолжетімділік, Мемлекеттік онлайн-сервистер, азаматтардың электрондық үкімет қызметіне тартылу индексі, АКТ қызметтерінің экспорты, жоғарғы деңгейдегі ұлттық домендердің саны, GitHub міндеттемелері, құрылатын мобильді қосымшалардың құны және т.б.
Мемлекет басшысы: "Қазір ғылым экономиканы тез алға жылжытатын алып индустрияға айналды", "Ғылымды қажетсінетін экономиканы құру – ең алдымен қазақ экономикасының әлеуетін арттыру", "Біздің ғалымдарымыздың жұмысы сапалы өнім шығаруы немесе өндірісті тиімдірек етуі тиіс", - деп атап өтті.
Жақында ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек ғылыми мекемелер мен жоғары оқу орындарының басшыларымен кездесуде Мемлекет басшысының қолдауының арқасында ғылымға жұмсалатын шығыстар ЖІӨ-нің 1%-на жеткенін атап өтті. Сонымен қатар ғылыми жұмыстардың нәтижелеріне қойылатын талаптар артып келеді, ел ғылымның қайтарымын күтуде. Министр Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың: "Қатаң сұраныс және әрбір ғылыми жұмыстан нақты әлеуметтік-экономикалық, өндірістік, техникалық қайтарым болуы тиіс" деген сөзін мысалға келтірді.
Қазақстан 2023 жылы түрлі салаларда елеулі ғылыми жетістіктерге қол жеткізді. Осы жетістіктердің ең үздігі:
- Ғарыштық зерттеулер және ғарыш технологиясы саласындағы қазақстандық ғалымдарды әзірлеу. Қазақстан өзінің алғашқы дербес спутнигін сәтті ұшырып, бірқатар сәтті ғарыш миссияларын өткізді. Бұл елге әлемдік ғарыш индустриясының маңызды қатысушысы болуға мүмкіндік берді.
- Энергетикалық технологияларды дамыту. Қазақстандық ғалымдар жаңа энергия көздерін дамыту және қолданыстағыларын жақсарту бойынша белсенді жұмыс жасады. Бұған күн энергиясы, жел энергетикасы және басқа да жаңартылатын көздер бойынша зерттеулер кіреді.
- Дәрілік препараттарды әзірлеу. Қазақстандық ғалымдар биомедицина және медицина саласында зерттеулер жүргізуде, соның нәтижесінде әртүрлі аурулармен күресуге көмектесетін жаңа дәрілік препараттар мен емдеу әдістері дүниеге келді.
- Ақпараттық технологияларды дамыту. Қазақстан ақпараттық технологиялар саласын дамытуға және стартаптарды қолдауға белсенді инвестиция салуда. Нәтижесінде, ел жасанды интеллект, машиналық оқыту және киберқауіпсіздік сияқты салаларда дамып, IT саласында маңызды ойыншыға айналды.
- Климатология және экология саласындағы зерттеулер. Ел ғалымдары климаттың өзгеруін және адам қызметінің қоршаған ортаға әсерін белсенді түрде зерттеп жатыр. Табиғатты қорғау, биоәртүрлілікті сақтау және парниктік газдар шығарындыларын азайту стратегияларын әзірлеуге көп көңіл бөлуде.
- Генетикалық зерттеулердің дамуы. Қазақстандық генетиктер геном мен генетикалық ауруларды зерттеумен табысты жұмыс істеуде. Осының арқасында тұқым қуалайтын ауруларды диагностикалау мен емдеудің жаңа әдістері жасалды.
Бұл Қазақстан 2023 жылы қол жеткізіп отырған көптеген ғылыми жетістіктердің санаулысы және негізгісі. Мемлекет ғылым мен білімге белсенді түрде инвестиция салады және прогресс пен инновациялық дамуға қол жеткізу үшін ғылыми зерттеулерді ынталандыруды жалғастыруда.
