قاسيەتتى قازاق ءتىلىمىزدىڭ وتان اياسىنداعى جاعدايى بارىمىزگە بەلگىلى. سولتۇستىك قازاقستان سىندى وڭىرلەردە ءحالى نەداۋىر مىسكىن. «ايتا، ايتا التايدى، جامال اپام قارتايدى» دەگەندەي، ءتىلدىڭ ماڭىزدىلىعىن قايتالاپ، وقىرماننىڭ ۋاقىتىن الۋدىڭ قاجەتى شامالى. بۇل، ەرقاشتى بولعان تاقىرىپ.
وتانىمىزدىڭ كۇننەن-كۇنگە جاقسى دامۋى ءۇشىن، ساپالى مەكتەپ، دۇرىس باعدارلاما، مايەكتى وقۋلىق، بىلىكتى ۇستاز، ءبىلىمدى شاكىرت اۋاداي قاجەت. مەكتەپ قانشا زاماناۋىي، مۇعالىم قانشا بىلىكتى بولعانىمەن، وقىتۋ باعدارلاماسى مەن وقۋلىق جۇيەلى ءارى كەمەلدى بولماسا، وقۋ-وقىتۋ ساپاسىن جوعارىلاتامىن دەۋ «ايعا تاس لاقتىرعانمەن» بىردەي دالباسالىق. قولى كيەلى زەرىگەرگە قيسىق ءتوس، دوكىر بالعا، وتپەس پىشاق بەرگەنمەن بىردەي اڭگىمە. الدا، بىلىكتى ۇستاز بولعان جاڭا مينيستر جۇلدىز دوسبەرگەنقىزىنىڭ باستاماشىلىعىندا اۋقىمدى رەفورما، باتىل شەشىمدەر جاسالىپ، ەلىمىزدەگى سانى كوپ، ساپاسى از وقۋلىقتاردىڭ كوزى جويىلىپ، وقۋ ورىندارىنداعى جەمقورلىق الاستاتىلىپ، وقۋ-اعارتۋىمىزعا تىڭ سەرپىن، وڭ ەنەرگيا بەرىلەدى دەگەن ۇمىتتەمىز ءارى نەداۋىر سەنىمدىمىز.
«اتىڭنىڭ باسى ءبىتىپ جورعاسى قالىپپا» دەگەن. ءبىز وتانىمىزدا انا ءتىلدىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرىپ، قولدانۋ اياسىن كەڭەيتەمىز دەيدى ەكەمىز، «قازاق ءتىلى» ءپانىن «ادەبيەت» پانىنە قوسۋىمىز كەرەك. مەنشە، قازاق ءتىلىن ايىرىم ءپان رەتىندە وقىتىپ، بالالارعا گرامماتيكا ۇيرەتۋدىڭ قاجەتى جوق. «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىندا دا گرامماتيكا ۇيرەنۋگە ارنالعان كوپتەگەن ماتىندەر بار. مۇنىڭ ءوزى ادەبيەتتى قايتالاۋ.
وسى جەردە مىناداي بىرنەشە سۇراق تۋىندايدى. ورىسشا، اعىلشىنشانى سۋداي بىلەتىندەرىمىز سول تىلدەردىڭ گرامماتيكاسىن قانشالىق بىلەمىز؟ كۇندەلىك تۇرمىس تىرشىلىگىمىزدەگى تىلدەسۋدە سول گرامماتيكانى قانشالىق قولدانامىز؟ قانە، قازاق تىلىندە سارناپ جۇرگەندەرىمىز ەتىستىكتىڭ جاقتارىن، شاقتارىن، رايلارىن قانشالىق بىلەمىز؟ ءسوز زەرىگەرى سانالاتىن اقىن-جازۋشىنىڭ قاي-قايسىسىنان «ىلگەرىندى ىقپال، ساباقتاس قۇرمالاس سويلەم دەگەن نە؟»،-دەپ سۇراپ كور، قايسىسى دۇرىس جاۋاپ بەرە الار ەكەن. مىسالى، «قۇدا كەلگەلى جاتىر». وقۋشى وسىنى تۇسىنسە بولدى، ونىڭ كەلەر شاق ەكەنىن مىندەتتى تۇردە ءبىلۋىنىڭ نە قاجەتى بار؟ «وسى شارۋانى تەز ءبىتىر!»،-دەپ ايتار كەزدە، قاي-قايسىمىزدىڭ ويىمىزعا ەتىستىكتىڭ بۇيرىق رايى الدىمەن ورالمايتىنى انىق-قوي. گرامماتيكانىڭ ەڭ باستى ماقساتى ءتىلدى دۇرىس سويلەۋ (ورفوەپيا), دۇرىس جازۋ (ورفوگرافيا) ەمەس پە! قاي جولمەن بولسا دا، وسى ماقساتقا جەتسەك بولعانى.......
كورشىمىز بالاسىن اعىلشىن ءتىلى كۋرسىنا بەردى. قاساڭ يدەيا، كونە سۇردەككە ابدەن ۇيرەنگەن قارتاڭ اپاي ءۇش اي بويى گرامماتيكامەن سابالاپ، بالاسى ابدەن جالىعىپ، دىم تۇسىنبەي شىققان. كەيىن ءبىر جاس مۇعالىمگە بەردى. جاڭاشا مەتوديكا. كوپ وقىتىپ، كوزىنە ءۇيىر قىلىپ، كوكەيىنە سىڭىرگەن. قازىر بالاسى ءتاپ-ءتاۋىر سويلەيدى، دۇرىس وقي دا جازا دا الادى.
«قازاق ءتىلىن» ادەبيەتپەن بىرىكتىرۋدى جۇزەگە اسىرىپ، انا ءتىلىمىزدى اناعۇرلىم جاقسى وقىتۋ ءۇشىن، مىنا تۇيىندەرگە باسا ءمان بەرگەن ءجون دەگەن ويدامىن:
ءبىرىنشى، مۇعالىمدەر ءتىل جاناشىرى بولا ءبىلۋ
ەڭ اۋەلى وقىتۋشىنىڭ ويىندا وتان، كوكەيىندە ۇلت بولۋى ءتيىس. وقۋشى ۇستازعا قاراپ وي تۇزەيدى، بوي تۇزەيدى. مەكتەپتە مۇعالىمدەر وزدەرى ۇلگى بولىپ قازاق تىلىندە سويلەسۋلەرى، ءارى وقۋشىلاردان قازاق تىلىندە سويلەسۋدى تالاپ ەتۋلەرى كەرەك. ء«وز باسىڭداعى بوقتى كورمەي، ەلدىڭ باسىنداعى شوقتى كورسەڭ»، وقۋشىعا ءسوزىڭ دە وتە قويماس! ورىس ءتىلىن قانىق ءبىلۋىڭ ويىڭنىڭ ورامدى، باسىڭنىڭ كەرەمەت ىستەيتىندىگىنەن دەرەك بەرمەيدى. سويلەي ءبىلۋ ءبىر باسقا، ويلاي ءبىلۋ ءبىر باسقا! ورىسشاعا سۋداي ماسكۇنەمدەر دە ءجۇر كوشەدە.......قازاقتىڭ بي، جىراۋ، نە ءبىر عۇلامالارى دا وتكەن ەرتەدە......
ەكىنشى، وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن مولايتۋعا ءمان بەرۋ
«قيىندىقتان ءتاسىل كوپ» دەگەن اتالى ءسوز بار. ادەبيەتتىڭ ساعات سانىن ارتتىرۋ كەرەك. مەكتەپتە عىلىمعا، الەمنىڭ سىرلارىنا، عالىمداردىڭ تابىسقا جەتۋىنە قاتىستى كىتاپتار مەن ادەبي كىتاپتاردى مولايتىپ، مەكتەپ كىتاپحاناسىنا وقۋشىلاردى ۇنەمى كىرۋگە ىنتالاندىرۋ، سىنىپتان «كىتاپ وقۋ بۇرىشىن» قۇرىپ، وقۋلىق مازمۇنىنا قاتىستى كىتاپتاردى قويۋ. «كوپ كىتاپ وقۋ ماراپاتى»، «قالامگەرلەرمەن سىرلاسۋ»، «وقىعان كىتابىن تانىستىرۋ» سىندى ءىس-شارالاردى ءونىمدى جۇرگىزۋگە بولادى. بۇلار ارينە، ديرەكتوردىڭ ۇلتجاندىلىعىنا ساياتىن ماسەلەلەر.
ءۇشىنشى، وقۋشىلاردى توي قۋعا ەمەس، وي قۋعا تاربيەلەۋ
كەي مەكتەپتەردەگى سىنىپ جەتەكشىلەرىنىڭ ء«يتتىڭ ارتى ترق ەتە تۇسسە» بولدى وقۋشىلاردى سىنىپ ىشىندە قۇتتىقتاۋعا ۇيىمداستىرا قوياتىنى شىندىق. كەيبىرەۋلەرى وسىنى وراي ەتىپ اقشا جيناپ، پايدا تابۋدى كوزدەيدى. مەكتەپ، بالانى دالباسالىققا، ويىنپوزدىققا، ساۋىق-سايران قۋعىشتىققا تاربيەلەيتىن ورىن ەمەس. سابيلەردى جۇپتاستىرىپ تانتسى ويناتاتىن ورىن ءتىپتى دە ەمەس. قۇتتىقتاۋعا قاتىسۋ، تانتسى ويناۋ دەگەندەردى بالالارعا كەيىن قوعام ءوزى-اق ۇيرەتەدى. بۇدان الاڭداۋدىڭ قاجەتى جوق!
بالالارعا جانىڭىز اشىپ، ويناتقىڭىز-اق كەلسە، سىنىپتا تاقپاق، جاڭىلتپاش ايتقىزىپ، جۇمباق تاپقىزىپ، ءتۇرلى ءسوز ويىندارىن، ەسەپ ويىندارىن ويناتىپ، ويىن ارقىلى ءتىلىن ۇشتاپ، ءبىلىم بەرە ءبىلىڭىز. ويناي ءجۇرىپ ۇيرەنسىن، ۇيرەنە ءجۇرىپ ويناسىن.
ءتورتىنشى، دۇرىس وقي الاتىن، جازا الاتىن باعىتقا تاربيەلەۋ
بۇل، گرامماتيكالىق ادەت قالىپتاستىرۋدىڭ تەتىگى. ءتىل تۇنىقتىعى سىندى تاراپتاردى دا قامتىپ جاتادى. وقۋشىلارعا ماقالا، ولەڭ، ەسسە جازىپ كەلۋ تاپسىرمالارىن كوپ بەرۋ، ونى ارينە، مۇقيات تەكسەرۋ كەرەك. مەكتەپ ىشىندە «وقۋ»، «جازۋ» عا ساياتىن ءىس-شارالاردى ۇنەمىلىك وتكىزىپ، ماراپاتتاپ، انا تىلدە وقۋعا، جازۋعا، سويلەۋگە شابىتتاندىرىپ وتىرۋ ءتيىس. ««ۇڭگۇر»، «كومبەدى» دەپ ايتقانىمەن، كىتاپتى كوپ وقىپ، كوزى ءۇيىر بولعان بالا «ۇڭگىر»، «كونبەدى» دەپ جازا الاتىن بولادى.
بەسىنشى، ەمتيحان رەفورماسى
ءتۇرلى ەمتيحان، بايقاۋ، ۇبت-دان گرامماتيكاعا ساياتىن سۇراقتاردى الىپ تاستاۋ كەرەك.
ۇرپاعىمىز ەگەر ءتىل زەرتتەۋشى بولسا، نەمەسە ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق ادەبيەتى ماماندىعىن وقىسا، سول كەزدە گرامماتيكانىڭ جىلىگىن شاعۋعا كەڭىنەن ۋاقىت تابادى.
قاۋسىلحان قاسىمحانۇلى
قر جازۋشىلار واداعىنىڭ، قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، جوعارى ساناتتى اعا وقىتۋشى، تەتە اعا اۋدارماشى
